[zaloguj się]
[pdf]

SANDAL (25) sb m

sandal (25), [sandał, zandał].

Pierwsze a jasne; w N sg drugie a pochylone, w pozostałych formach: -ål- (2), -al- (1) BielKron (2:1).

Fleksja
sg pl
N sandål sandåli, sandåły
G sandålu, sandalum sandål(o)w
I sandålmi
L sandål(e)ch

sg N sandål (1). ◊ G sandålu (8), (lat.) sandalum (1); sandålu : sandalum FalZioł (5:1). ◊ pl N sandåli (3), [sandåły]. ◊ G sandål(o)w (10). ◊ I sandålmi (1). ◊ L sandål(e)ch (1).

Sł stp: sandał, Cn brak, Linde bez cytatu; poza tym XVIII w. w cytacie s.v. cyndal.

bot. Santalum L.; sandałowiec, rodzaj roślin z rodziny sandałowcowatych (Santalaceae) o cennym, aromatycznym drewnie lub Pterocarpus santalinus L., pterokarpus sandalin; drzewo z rodziny bobowatych (Fabaceae) (w dawnej medycynie klasyfikowany w jednej grupie z sandałowcem) (25): Też wodka Kamphorowa gorączoſć głowy/ y oczu/ y twarzy odeymuie/ wonią ſwą y okładaniem/ krew ſthanowi/ [...] zmieſzana [lege: zmieszaną] s ſandalmi á z bolum armenum/ ſercze cżaſu morowego powietrza okładać FalZioł I 71a; (nagł) O Sandalech. (–) [...] A ieſt gich rodzay troiaki/ to ieſt Iedny ſą białe/ Drugie ſą iakoby cżyrwone/ Thrzecie ſą prawie żołte FalZioł III 11b, III 11c [2 r.], V 68v; BielKron 444v marg; [tedy ty [wszystkie] ſándały záſtánowiaią y powćiągáią płynienia. SienHerb 201a; Zándał. SienHerb E4#].
Wyrażenia: »drzewo sandalu« (1): Wywieźli thedy Hiſzpanowie złotá s támtąd [z wyspy Hiszpany] tego roku/ ktory ſie piſał 1501. dwádźieśćiá thyſiąc funtow nád inſze ſkárby/ okrom też drzewá Sándálu BielKron 442v.

»sandalum olejek« = olejek eteryczny destylowany z drewna sandałowca (1): Rzecżi potwierdzaiącze cżłonki niektore: ſą ty. Rożany oleiek, maſtikowy oleiek, mirtowy oleiek, koriandrowy, mirtowy, ſandalum FalZioł V 96.

»proch sandalow ([sandalu])« (6): Theż proch Sandalow cżyrwonych zmieſzany zwodką pſinkową/ albo kurzey nogi/ á wtym rozmocżywſzy chuſtę przykładay na bolącze nogi. FalZioł III 11d, I 45b, [1162]a, 130c, III 11d [2 r.]; [Też proch ſándalu cżerwonego mieſzány z wodką pſinkową abo kurzey nogi/ a w tim rozmocżywſzy chuſtę przykłáday ná bolące nogi. SienHerb 201b].

Zestawienia: »sandal biały« = Santalum L.; sandałowiec, rodzaj roślin z rodziny sandałowcowatych (Santalaceae) [szyk 3:1] (4): Też komu ſie ciało zbytnie otworzy tak iż pot zbytnie płynie/ namaż ie rożanym oleykiem zmieſzawſzy gi z prochem cżyrwonych Sandalow y białych. FalZioł I [1162]a, II 15a, III 11c; Fárákulá Reubárbárum fawow cżterzy ſtá płáći. Item bákár goźdźikow fawow ſzeſc ſet. Fárákulá Opij fawow cżterzy ſtá. Bakár Sándalu białego ſiedḿ ſet fawow. BielKron 454v; [SienHerb 201a].

»sandal czyrwony« = Pterocarpus santalinus L.; pterokarpus sandalin, drzewo z rodziny bobowatych (Fabaceae) o czerwonym drewnie używanym do sporządzania barwników i leków [szyk 10:4] (14): Theż na zapalenie wątroby/ ſok tey cżyrwoney gliki z mlecżową vodką, trochę prziłożiwſzi cżirwonych ſandalow/ [...] rozmocż wtym faczelet lethnie ciepło prziłoż na wątrobę po kilko kroć á vgaſi ie. FalZioł I 21b; (nagł) Ku vbieleniu ząb. (–) Wezmi wodki ktorą zową Aqua vite, dwa łoty/ czukru łot, [...] przyday k temu Sandalu cżyrwonego kwartę/ wodki rożaney trochę FalZioł V 93, I 43a, 45b, [1162]a, 130c, II 15a (13); Bákár Sándalu cżyrwonego [dają w Kalekucie] zá oſḿdźieſiąt fawow. BielKron 454v; [SienHerb 201a [2 r.], b].

»sandal żołty (a. [żołtawy])« = prawdopodobnie: drewno twardzielowe sandałowca (ma kolor żółtawy) [szyk 1:1] (2): Cżyrwone Sandali ſą zimnieyſze niżli bałe [!] y niżli żołthe FalZioł III 11c, II 15a; [Zimne ſą Sándáły w trzećim ſtopniu á ſuche w wtorym ſtopniu/ á ieſt ich rodzay troiáki to ieſt/ iedny ſą białe/ drugie ſą czerwone/ trzećie ſą żołtawe SienHerb 201a, 201a].

[Szereg: »zandał abo cyndelin«: Zándał ábo Cindelin. Santach. Sandel holtz. SienHerb 201a.]

Synonim: cyndelin.

Cf CYNDAL, SANTAL

MN