Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: SASEK

Następne hasło: [SASZAK] »

SASKI (242) ai

-a- (231), -å- (7); -a- : -å- BielKron (186:4), Mącz (3:1), StryjKron (1:2).

Fleksja

sg
m	N	saski	f	N	saskå, saska, sask(a)	n	N	saski(e)
	G	saski(e)go		G	saskiéj		G	saskiégo
	D	saski(e)mu		D	saski(e)j		D	saski(e)mu
	A	saski(e)go		A	saską		A	saski(e)
	I	saskim		I			I	saskim
	L			L	saski(e)j, saski		L	saskim

pl
N	m pers	sascy
N	subst	saski(e)
G		saskich
A	m pers	saski(e)
A	subst	saski(e)
I	n	saski(e)mi

sg m N saski (18). ◊ G saski(e)go (8). ◊ D saski(e)mu (2). ◊ A saski(e)go (5). ◊ I saskim (2). ◊ f N saskå (13), saska (1), sask(a) (2); ~ (attrib) -å (13), -a (1) Murm. ◊ G saskiéj (19); -éj (1), -(e)j (18). ◊ D saski(e)j (1). ◊ A saską (6). ◊ L saski(e)j (16), saski (1) Mącz. ◊ n N saski(e) (66). ◊ G saskiégo (25); -égo (1), -(e)go (24). ◊ D saski(e)mu (12). ◊ A saski(e) (15). ◊ I saskim (5). ◊ L saskim (2). ◊ pl N m pers sascy (1). subst saski(e) (2). ◊ G saskich (17). ◊ A m pers saski(e) (1). subst saski(e) (1). ◊ I n saski(e)mi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.; poza tym XVI w. w cytatach s.v. Sakson.

Znaczenia

Przymiotnik od „Sas” (240)
- 1. Odnoszący się do Saksonii, kraju należącego do Rzeszy Niemieckiej (223)
  - α. W funkcji rzeczownika (zawsze o osobie) (5)
- 2. Luterański (17)
  - Przen (1)
  - a. W połączeniu z obraźliwym epitetem (1)
    - [W przen]

Przymiotnik od „Sas” (240):

1. Odnoszący się do Saksonii, kraju należącego do Rzeszy Niemieckiej; Saxonicus Mymer¹, JanStat (223): [Wandalitowie] Poſiedli kráiny Pomorſkie/ Sáſkie/ Pruſkie/ y nád Wiſłą obá brzegi/ przyſzedſzy z Dálmácyey. BielKron 159; tey vgody [aby do zakonu Panny Maryi przyjmować Polaków i Niemców] potym nieprziymowáli potomni miſtrzowie zakonni/ iáko nieſłuſzney zwłaſzcżá Frydrych Sáſki. BielKron 232; po wykorzenieniu ich [Wandalów] á po przyięćiu wiáry Krześćiáńſkiey/ Sáſki ięzyk tám [w Brandenburgii] w wiedzion/ ktorym y dziś lud poſpolity mowi. BielKron 291; Przyſzły nowiny drugie Włádziſłáwowi/ iż Pomorzánie Miedzyrzecż ná gránicy Sáſkiey wźięli przez zdrádę BielKron 349v, 202, 208v, 225v, 287, 290v, 291v; ktore [cesarstwo] ieſt przenieśione s Fráncuſkiego do Sáſkiego páńſtwá LeovPrzep D3; BielSpr 69; StryjWjaz B; vſtáwiamy: áby nápotym poddáni náſzy z Páłuk y z Kráynéy ſoli náſzéy Ruſkiéy [...] gdźie ſól Sáſka zwykłá bydź przedawána [...] vżywáli pod winámi wypiſánémi. SarnStat 388, 410.

W charakterystycznych połączeniach: saska(-i, -ie) granica (2), język (2), kraina (2), miasto (2), myńca, państwo [= dynastia], sol, wojewoda, wojewodztwo.

Zestawienia: »saski grosz« = srebrna moneta używana w Saksonii równolegle z groszem praskim (1): gro⟨ssus⟩ saxonicus. ſchrekenberge. Saski groſz. Mymer¹ 42.

»saskie książę« [szyk 61:58] (119): Pytay też Czechow iáko ſą od Ferdynándá Krolá ſwego ná gárdło ſądzeni/ powiedząć że ná Sądźie nie śiedźiáły Rády Koronne: ále śiedźiał tylko ſam Ferdynánd z Maurycem Kśiążęćiem Sáſkim/ á z iednym Synem ſwym. OrzRozm L3; Látá od národzenia Páńſkiego 920. HEnrykus rzecżony Auceps álbo ptaſznik/ Sáſkie kſiążę/ był wybran zá Ceſárzá w Niemcech BielKron 173v; Látá od národzenia Páná Kryſtuſá 1423 gdy nie zſtáło potomſtwá Sáſkich kſiążąt/ Zygmund Ceſarz dał kſięſtwo Sáſkie Kſiążętom Myſzeńſkim ktore y do tego cżáſu trzymáią. BielKron 290, 173, 173v, 174, 175v, 180v (116); Kálinowſcy w Podolu żywą drudzy w Ruśi/ Ale to káżdy właſnie iuż mi przyznáć muśi/ Ze ono Kſiążę Mauryc Sáſkie ácż był rządny/ Nie był iáko ktory s tych nigdy ták porządny PaprPan E4v; [księżna Barbara] byłá oddána Krolowi w małżeńſtwo/ y koronowána [...] przy ktorych Ceremoniách był [...] Arcibiſkup Lwowſki/ [...] y poſłowie od Biſkupow Węgierſkich/ y Czeſkich/ y od Sáſkiego Xiążęciá Ierzego StryjKron 727.

~ »saskie książę kurfierst, saskie książę miecznik« = elektor książę saski noszący zarazem tytuł miecznika [szyk zmienny] (7:1): NApirwey Elektorowie/ to ieſt/ wybráńcy ná wybieránie Ceſárſtwá ſą poſtanowieni z duchownych oſob trzey Arcybiſkupowie/ [...] K nim ſą záſię przydáni cżterzey Krfierſtowie ſwieckie oſoby: Napirwey krol Cżeſki Podcżáſzy álbo Szynk [...] Woiewodá Ryńſki Podſtoli/ Márgrabiá z Brándeburku Komornik/ Sáſkie kſiążę Miecżnik. BielKron 175v; Withemberg miáſto Sáſkiey źiemie/ Kierferſtow Kſiążąt Sáſkich ktorzy Ceſárzá wybieráią. BielKron 290v, 209v, [211], [211]v, 212v, 216v, 220v.

»książę saskie wyborca [= mający prawo wyboru cesarza niemieckiego]« (1): Vſuto też było ná rynku wielką kupę owſá/ przed Rzymſkim domem/ w ktorą kupę Kſiążę Sáſkie Wyborcá koniem wſkocżył BielKron 331. ~

»księstwo saskie« [szyk 4:2] (6): [cesarz Otto] był ná kſięſtwie Sáſkim ośḿnaſcie lat BielKron 174v, 227v, 232v, 290; Visurgis, fluvius Germaniae, Weſer/ ciecze przes Sáskie y Bráńświckie Xięſtwo. Mącz 499c; Polſká rozprzeſtrzenioná byłá/ máiąc pod ſobą Sląſko/ Moráwę/ [...] Máiąc y inſzych śiłá Pańſtw y Prouincey po Sáſkie Xięſtwo/ y po Duńſkie Kroleſtwo. GórnRozm B2.

»kurfi(e)rst, elektor saski« = książę w dawnej Rzeszy Niemieckiej mający prawo obierania cesarza, elektor [szyk 15:7] (21:1): A [Luter] będąc wymownyeyſſy y wyętſſe záchowánye ná dworze Kurfirſtá Sáſkyego máyąc/ ſpráwił to/ iż [Karolstadius i Muncerus] ſą wygnáni z Sáſyey. KromRozm I K3; ieſt Miáſtecżko ná gránici Thuryngiey Alſtet Sáſkiego Elektorá BielKron 202; Potym poſłowie Krfierſtá Sáſkiego á Maurycego/ ziechawſzy ſie chćieli poiednáć Kſiążę Sáſkie z Maurycym/ ále niemogli BielKron 237; Lántgráfá powietrze záráźiło/ Krfierſth Sáſki y z żoną też rychło vmárł. BielKron 237, 205v, 209v, 217, 218, 218v (21).

»prawo saskie (majdeburskie a. niemieckie)« (5): Abowiem podług Práwá Sáſkiego Niemieckiego/ odwłoká ſtronie Pozwáney bywa daná ku odpowiedźi tylko ad bina proxima Iudicia, to ieſt do czterech Niedźiel/ ná ziednánie Prokuratorá y ná odpowiedź. GroicPorz ſ2v; Ale wedle Práwá Sáſkiego Máydeburſkiego/ złodźiey ma być obieſzſzon. GroicPorz kk, B4v, a3v; SarnStat 1204.

»prawo saskie ziemskie« [szyk zmienny] (2): Ziemſkie Práwo ieſt/ ktore Ludźie iednego Kroleſtwá álbo Kráiny/ między ſobą trzymáć poſtánowili/ iáko ieſt Práwo Ziemſkie Polſkie [...] iáko też ieſt Práwo Ziemſkie Sáſkie/ kthore zową Speculum Saxonum. GroicPorz a3, d4v.

»saski taler« = srebrna moneta o wadze ok. 1 uncji kolońskiej wybijana od 1500 roku przez elektorów saskich (1): gdy go [patriarchę konstantynopolskiego ministrowie luterscy] do ſwey błędney ſekty/ poſławſzy mu przez ſwe poſłáńce Coⁿfuzyą ſwoię Augſzpurſką/ y coś záraz ſtárjch Sáſkich Tálerow/ [...] przećiągnąć/ [...] chćieli. Tám im ten to Pátryárchá iáwnie pokázuie/ iż [...] ReszPrz 68.

»Saska Ziemia« = Saxonia Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, JanStat, Cn [szyk 46:3] (49): Saxonia, Sachſerlandt Sáſká źyemyá Murm 33; Mymer¹ 33; BartBydg 137b; Tu też mamy wiedźieć iże Sáſka źiemiá y Polacy ſą wolni od Práwá poſpolitego Ceſárſkiego GroicPorz a4, a3v; Tego też cżáſu wielkie ſzkody przez ogień cżyniono Luteriánom/ ták yż wiele miaſt y wśi popalono/ zwłaſzcżá w Sáſkiey źiemi/ y po gránicách. BielKron 218v; Pothym Ceſarz poſtánowiwſzy ſwe rzecży w Witembergu/ ruſzył ſie ſtamtąd do Hále/ kthora leży nád rzeką Salá w Sáſkiey źiemi. BielKron 229v; Brunſzwik wielkie miáſtho/ głowá wſzytkiey Sáſkiey źiemie/ obronne á murowáne/ więtſze niżli Nornberg. BielKron 290, 159, 174v, 175v, 198, 203 (34); Menium vel Mesonium putatur esse civitas Germaniae, maydenburg [!]. po niemiecku w Saski źiemi nád rzeką leżące. Mącz 216a, 364d, 369d; LeovPrzep Cv; BielSpr 75v; [Bolesław Chabry] Ná wſchod słońcá poſtáwił gránice y żelázne słupy v Niepru: ná zachod v rzeki Sale w Sáſkiey ziemi SkarŻyw 357; [Władysław Łokietek] ſam ſwoią oſſobą wypráwił ſię do Saſkiey ziemie y Margrábſkiey przećiw Woldemárowi Márgrábi Brandenburſkiemu StryjKron 406, 472; SarnStat 1119; [Luter] zá kilá lat y rychley wſzytki klaſztory pánieńſkie y mniſkie w Sáſkiey źiemi ſpuſtoſzył/ iż w nich żadna mniſzká y mnich nie zoſtał. SkarKaz 418b; [Saxon ... validissimum genus hominum Sassyn, inde hec Saxonia, regio eorum Sasska zyemya ReuchlinBartBydg E3v].

[»zwierciadło saskie«: TE Kſięgi dla tego Speculum Saxonum, to ieſt zwierćiáłem Sáſkim zową/ iż poſpolicie ſłuży Sáxonom/ y wſzyſtkiem ludziom ktorzy tego práwá vżywáią/ áby w nich Práwo ſwe iáko we zwierćiedle widźieli. SzczerbSpecSax 417 (Linde w cytacie s.v. Sakson).]

Szereg: »majdeburski albo saski« (1): A Iż prowincia Inflántſka do tego czáſu práwá ſwégo nie miáłá/ y nie ma/ tedy tym czáſem vżywáć ma práwá Máydeburſkiégo/ álbo Sáſkiégo SarnStat 1204.

α. W funkcji rzeczownika (zawsze o osobie) (5): Pierwſze woyſko wiodł Sáſkie Kſiążę/ weśrzednie Lántgráw/ oſtáthnie Iurgá Málſpurſki y Ryffemberg/ Sáſki z ſwoim woyſkiem przymknął ſie ku Ceſárzowi BielKron 227v; Sáſki zwięzięnia puſzcżon. BielKron 236v marg, 208v, [211] marg, 309v.

2. Luterański (17): Dyálektyká Sáſka. Chwałá wewnętrzna pozwierzchniey ofierze nic niewádźi. WujJud 237 marg [idem] Ll8v; y ſpytałem go: gdzieſz ſię chceſz obroćić? do Luteryanow powiáda. y ták przyzwawſzy Miniſtrá Sáſkiego/ zginął ná duſzy y ná ćiele. SkarŻyw 369; ActReg 169.

Wyrażenia: »konfessyja saska« [szyk 4:1] (5): Confeſioniſto^m Coⁿfeſsia Sáſka przeciwna. WujJud 227v marg [idem Ll7], 216v, Ll7; A co ſie dotycże Ceremoniy Kośćielnych [...] ſámá Confeſsia Sáſka y Augſpurſka świadcżą/ że te ſą naylepſze Ceremonie/ ktore od Páná Kryſtuſá ſą podáne WujJudConf 14, 216.

»saski kościoł« [szyk 4:1] (5): Toć wáſz Doktor/ ktorego wy zá ſługę Bożego maćie/ mowi/ y do śmierći ták trzymał/ iáko y ieſzcże po dźiś dźień Coⁿfeſsioniſte Augſpurſcy/ y Sáſkich Kośćiołow/ to ieſt práwi Luterani trzymáią. WujJud 53, B7v, 219, 219v żp; Confeſsiey Augſpurſkiey/ Confeſsiey Kośćiołow Sáſkich ná Tridentſkie Coⁿcilium ofiárowáney Anno 1551. nie gánimy. WujJudConf 13.

[»papież saski«: podobnieyſze imioná/ w ktorych ſię tá licżbá 666. zupełnie znáyduie/ te ſą [...] Lácińſkie/ Martin Lauter; żydowſkie/ Lulther: ktore doſtátecżnie wyráżáią Papieżá Sáſkiego/ Marćiná Lutrá JungaRozwiąz 42.]

»saski teolog« (1): Niechcę tu ſámych ſporek y przymowek Lutheranow miedzy ſobą dla przewłoki wſpomináć. [...] co ſzkołá Witte^mberſka/ przećiw Selecżnerowey: co [piszą] Sáſcy (ſi Dijs placet) Theologowie/ przećiw Szmidelinowey ReszPrz 67.

[»saski zbor«: że w tych niedawnych czasiech, niemały rozruch się stał, [...] od tych ktorzy są katolickiey rzimskiey wiary przeciw ludziom y ministrom ewangelickiego y saskiego zboru. Apolog 84.]

Szeregi: »augsburski a(l)bo (i) saski« [szyk 2:1] (3): Ieſliże Augſzpurſka álbo Sáſka Confeſsia dobra ieſt/ á cżemuſz iey we wſzyſtkim nie trzymaćie? WujJud 216v; WujJudConf 14, 216.

[»ewanjelicki i saski«: Apolog 84 cf »saski zbor«.]

Przen (1): Inny Chryſtus Zwingliáńſki/ ktory to mowi: A inny Sáſki/ ktory nie to. Inny Nowokrzcżeńſki/ ktory mowi ták/ inny Aryáńſki ktory mowi nie ták. SkarJedn 20.

a. W połączeniu z obraźliwym epitetem (1):

Wyrażenie: »saski pijanica« (1): Azażby ſię to dla miłe^go Bogá/ z oną obietnicą Páńſką/ Oto ia z wámi ieſtem/ áż do ſkońcżenia świátá/ zgadzáło/ gdyby dopiero po pułtorá tyſiącá lat náuká Páná Chryſtuſowa/ miáłá przez te Sáſkie pijánice być obiáwioná? ReszPrz 98.

[W przen:

Wyrażenie: »saska wszetecznica«: Oderwał ſię od Kośćiołá Bożego Luther [...]; ták od niego drudzy odpádli [...]. Wyſzli niektorzy/ do oney Sáſkiey wſzetecżnice/ y Geneweńſkiey/ Szwaycárſkiey/ y inſzych iey towárzyſzek JungaRozwiąz A4.]

Synonimy: 2. auszpurski, ewanjelicki.