»dzierżeć, sprawować, trzymać sąd(y)« [w tym: dzierżeć albo sprawować (1)] = być sędzią [szyk zmienny] (8:1:1): Sędzya niemoże być ſtároſtą w oney zyemi gdzye ſądy trzyma. UstPraw C3; Diem dicere iuris, idem, Dico ius, Dzyerżę álbo ſpráwuyę ſąd/ Roki ſądzę. Mącz 86b; SarnStat 78, 487, 489, 558, 562, 564, 821.

»kłaść u sądu, przed sądem; położyć przed sąd, w sąd; w sąd położon; przed sądem przełożony« = coram iudicio expositus JanStat [szyk zmienny] (2:1;1:1;1;1): GroicPorz bb3v; Kto da iáki dług w Kſięgi w wieść/ á potym weźmie wypis z kſiąg/ thedy ten wypis nie będzye miał mocy żadney áliżby liſt głowny był w Sąd położon. UstPraw H2, H2; A będźie wolno oboiéy ſtronie wſzytko/ czego będźie potrzebá/ przywodźić y kłáść v ſądu przed vczynieniém Dekretu álbo ſkazánia. SarnStat 797 [idem 825], 818, 825, 1300.

»u sądu, w sądzie (się) (o)bronić« (4:1): RejPs 56; Vſadu gdi proſtak nievmial ſprawiedliwoſci ſwei bronic abo krziwdi opowiedziec/ [Bolesław Chrobry] zaras mu Prokuratora [= obrońcę] pokazal PaprUp B2; ieſli on pozwány z ſtąpiéniém y zapiſem dóbr v ſądu chćiałby ſie bronić [in iudicio se tutari voluerit JanStat 441]: y ieſliż będźie wieczny zapis/ ma dowieźdź tego zapiſu przez przyśięgę ſześćią świádków ſobie równych SarnStat 760 [idem] 945, 1254.

»(ob)żałować, żałobę położyć (a. kłaść), winę da(wa)ć, obżałowany, obwinion przed sądem; u sądu obwinion« = reum agere, reus Mącz [szyk zmienny] (4:4:2:4:1;1): POwodem názywáią thę Perſonę/ kthora przed Sądem żáłuie ná kogo/ chcąc co mieć od niego. GroicPorz fv, n2, p2; Dicam alicui impingere, Obżałować kogo przed ſądem. Mącz 85a; Reum fieri, Być pozwanym/ przed ſądem obżałowánym. Mącz 354d; Non in supplicio crimen meum vertitur, Nie ydzie mi o głowę w tey rzeczy w którei mi winę przed ſądem dáyą Mącz 485d, 315c, 354d [2 r.], 370d, 403a, 413a [2 r.], 452c; ILekroć v ſądu w ſpráwách dotkliwych/ álbo w którychkolwiek innych wielkich y máłych/ kto będźie obwinión [Quotiescunque in iudicio, in causis criminalibus .... quispiam conventus fuerit JanStat 631]/ á potym páná álbo złoczyńcę/ álbo towárzyſzá będźie miánował/ [...] á ón miánowány [= wskazany jako współwinny] w téy ſpráwie przyſzedſzy wyſwobodźi ji twiérdząc/ iż vczynił zá iego roſkazániém: Vſtáwiamy/ iż ón pozwány wolno od ſądu będźie mógł odiśdź SarnStat 580.

»do sądu odesłać, odesłan(y); przed sąd odesłać; od sądu odesłano było« [szyk zmienny] (1:4;1;1): Aboviem szędzia zkazawſſy dovod ſtronie povodovey będzie povinien ſtronie za przą a odeprzą ktorabysie kv temv Scrutinium a takovey ſpravie cziągnęla na viecze przed ſąd odeſlacz ComCrac 16v; A tym cżáſem do Rrola [!] ſię vdáli [kanonicy]/ żáłuiąc ſię ná Biſkupá ſwego. Krol ie do ich ſądu odeſłał SkarŻyw 510; A Spráwá ma bydź odeſłána do należącégo ſądu SarnStat 149 [idem 870]; á láik/ to ieſt/ święcénia żadnégo nie máiący/ do náſzégo ſądu będźie odeſłan [nostro iudicio subiacebit JanStat 220] SarnStat 203, 203, 870, 874.

»odpowiedać w sądzie, u sądu, do sądu, przed sądem; respondować przed sądem« = in iudiciis respondere JanStat [szyk zmienny] (5:2:1:1;1): O Rány Slácheckie y kmiece/ máią mieſzczánie práwo Połſkie [!] ſądźić pod winą 14 grzywien ſtronie/ o ktore winy maią odpowiedáć przed ſądem ziemſkiem záwićie. UstPraw D4v; WujNT 409 marg; IEſli nieośiádły/ álbo ináczéy/ Odártus/ álbo gołotá którémukolwiek byłby w czym winien/ ma odpowiádáć w ſądźie Grodzkim [respondebit cuilibet in iudicio Castrensi JanStat 583] o káżdą rzecz. SarnStat 524, 416, 662, 675, 746, 918, 1184, 1213.

»oskarżyć w sądzie, przed sądem; oskarżon(y) u sądu, przez sąd, w sądzie; skarżyć się, skarga u sądu; instygować przed sądem« = iudicio arcessere, postulare reum Mącz; in iudicio accusari, ad iudicia queri JanStat [szyk zmienny] (1:1;1:1:1;1:1;1): ODporna ſtroná tá ieſt/ przećiw ktorey bywa ſkárgá v Sądu. GroicPorz f3; A ieſlibym kogo obaczył v Sądu nieobyczáynie/ nieutćiwie/ [...] ſye záchowuiącego/ [...] ná thákiego chcę inſtygowáć/ zárázem przed Sądem. GroicPorz g3v; Vſtáwiliſmy/ iż gdyby kto był trzy rázy w Sądzye oſkárżon o złodzyeyſtwo/ tákowy choćby wroćił ono co weźmie/ tedy iednák ma być nieſławnym UstPraw I3v; Mącz 14d, 315c; IEſliby Piſarz Ziemſki piſáć w Aktá ſądowné tego co Sędźia z Podſędkiem ſkazáli niechćiał/ [...] tákowy Piſarz przez ſąd Królewſkiému Máieſtatowi oſkárżony będźie karan wźięćiem vrzędu. SarnStat 747, 700, 916.

»(po)ciągnąć (a. pociągać) do sądu, przed sąd; pociągnion (a. przyciągnion, a. przyciągany) przed sąd, do sądu« = (pro)trahere ad iudicium Vulg, JanStat; ad iudicium tractus JanStat [szyk zmienny] (8:3;2:1): LibLeg 6/115v; ZapWar 1549 nr 2657; Ten pokoj ktory był za upewnieniem WKM, złaman jest od IchM księży na panu Lutomierskiem uczciwem szlachcicu, na Lismaninie, [...] złaman i na senatorzech koronnych, [...] ktore zawicie pod wielkimi zakłady do sądow swych ciągnęli Diar 85; GliczKsiąż N3v; UstPraw C3; Abowiemći Bog nie ieſt táki iáko człowiek áby miał być vſtráſzon groźbámi/ ábo izby miał być przyćiągnion przed ſąd iáko człowiek [neque sicut filius hominis ut iudicetur]. BibRadz Iudith 8/11; Reus, Winny/ Pozwány/ obżáłowány. Cuius relativum est actor, Nam reus est ille, Który bywa przed ſąd przes powodną ſtronę pociągnión. Mącz 354d, 505a; RejPos 243v; WujNT Iac 2/6; A którzyby téż chćieli/ iżby przed ſądem Ziemſkim liczbę czyniono/ wolno im będźie do ſądu Ziemſkiégo opiekuny wedle práwá o liczbę poćiągnąć. SarnStat 585, 594, 664, 779.

»pozwać itp. (pozwany itp., pozew (a. przypozew), pozywanie (a. wzywanie)) do sądu, w sąd, przed sąd, u sądu, ku sądom, przed sądem; pozwany (pozew) od sądu; pozew w sądzie« = ad iudicium vocare HistAl, Modrz; postulare, vocatus in iudicium Mącz; iudicare in iudiciis, ad ius citare, ad iudicium evocare, in iudicio citatus JanStat [szyk zmienny] (83:7:5:3:1:1;3;1): BierEz M2v; ZapWar 1548 nr 2668, 1549 nr 2662, 1550 nr 2655, 2666 [2 r.], 2676; Sądow żadnih [!] nie mamy/ bowiem złoſći nie cżyniemy dla ktorychbyſmy do ſądu byli wezwáni HistAl I6; Obyczaj sądow taki by miał być. [...] Wielcy Polacy aby sądzili Mniejszą Polskę, [...] a iżby się nie rozjeździli, aż sądow tych dokonają, [...] A ku tym sądom aby kożdy przypozwał adwersarza swego Diar 92; GroicPorz C [3 r.]; Vrząd Grodzki ma być kożdemu gotow czynić Spráwiedliwoſć/ o ktore wyſtępki roku przekłádáć niema z inſzemi pozwy do ſądu/ ále máią być we dwu niedzyel ſądzone. UstPraw A4; Vſtáwiliſmy iż gdyby człowiek świecki człowieká świeckiego pozwał w ſąd duchowny o rzeczy ſądowi ziemſkiemu náleżące/ táki ma być karan winą dwiemadźieſti y oſmią grzywien UstPraw B; Gdy kto z náſzych poddánych pozywa drugiego z kſiężey/ wolno pozywáć o ſzkody do ſądu zyemſkiego álbo duchownego. UstPraw H4v, A2v, A3v, B [2 r.], B2v, Ev [2 r.] (19); Appellatus, Strona która bywa ruſzona/ álbo przizwána przed ſąd ynſzego ſędziego. Mącz 13a, 50a, 85b, 315c; ná oſtátek obacżyłby [król] vrodzáie pol/ co mogą rodźić/ á cżego niemogą: ktemu też ludzkie zabáwy y obycżáie/ ktorychby ábo popráwił/ ábo ie iáko ſzácunkarz ſtrofował/ á do ſądu przyzwał. ModrzBaz 20v, 88v; GórnRozm I2v; ActReg 127; Aby tedy ſpráwy ſądowné/ pozwy v ſądów/ y inné ſpráwy właſné/ [...] ná Séymiéch [posłowie ziemscy] mogli ſnádniéy odpráwowáć: [...] ſkázuiemy: áby [...] SarnStat 42; á ktemu pozwány od kogóżkolwiek bądź do którégóżkolwiek ſądu ábo vrzędu/ winy dwie śćie grzywien przepada. SarnStat 77; o pozywániu świetckich do ſądu duchownégo SarnStat 185; tákowi téż ſąśiedźi śćienni przez powodá ná ieden rok/ iáko y ten z którym gránice wiodą/ máią bydź przypozwáni do ſądu źiemſkiégo SarnStat 461, 77, 112, 113, 144, 152 (62); GrabPospR K2v; SkarKaz 312b; Bo ieſli wſzytko náłożyſz ná ſtátek/ Pewnie nędznikiem będźieſz ná oſtátek/ Y oſzukaſz ſię iáko ná Neptunie/ Ták ná fortunie. Ktorymeś zwierzył fántu zuchwáłego [tj. swojego towaru]/ [...] Y trudno ich maſz/ choć doſtanieſz lądu/ Pozwáć do ſądu. KlonFlis Ev.

»prawować się w sądzie« (1): [sołtysi, wójtowie, ławnicy, przysięgli] między témi/ którzy ſie práwuią w ſądźiéch ich zágáionych [aut litigantibus in iudiciis eorum bannitis contendentibus JanStat 1019]/ ſkaźni z rozmowy między ſobą/ y iuż ſkończoné w wielu ſpráwách wydáią SarnStat 953.

»u sądu przegrać« (1): Gdyż owszem to lepiej przystało, aby IchM jeśli w sprawach swych nie wątpią, inym je dać raczej obaczyć, wedle słowa bożego osędzić dopuśćili, [...] boby snadnie każdy u takowego sądu przegrał Diar 87.

»u sądu, przed sądem, przy sądzie przysiąc (a. przysięgać, a. przysięgę uczynić)« = in foro iudicii iurare JanStat [szyk zmienny] (3:1:1): LibLeg 6/115v; Tu mamy wiedźieć/ ieſli Mężczyzná przyſyęgę przed Sądem vczynić ma GroicPorz z2v; Nowokrzczeńcy/ wzgárdziwſzy y odrzućiwſzy wykład y rozſądek kośćiołá powſzechnego/ tu ſię litery trzymáią [...] twirdząc/ że ſię Chrześćijáninowi żadnym obyczáiem/ áni v ſądu/ áni v práwá przyśięgáć nie godzi. WujNT 22; SarnStat 616, 853.

»do sądu, przed sąd, ku sądowi przyść (a. przychodzić)« = zostać przedstawionym sądowi do rozpatrzenia; in iudicium deducere JanStat (2:2:1): Niepilnie IchM sprawują sądy swe, co W[K]M to sam znać raczysz, bo prze to samo wiele kauz ku sądowi WKM przychodzi. Diar 71; Bo ſkoro ſię ſeym ſkońcży/ ponieważ niezlicżone mnoſtwo ſpraw do ſądu przychodźi [cum causae sint innumerae iudicandae]/ tedy ie opuſzcżáią á ná drugi ſeym odkłádáią ModrzBaz 90v; nie ma tedy [dobry sędzia] cżym inſzym/ ná ten cżás vmyſłu ſwego zábawiáć/ ále co z nawiętſzą pilnoſcią wzglądáć w ty ſpráwy/ kthore przed iego ſąd przychodzą Phil L3; SarnStat 795, 806.

»przywieść [kogo] (a. przywodzić (się), a. wodzić) do sądu, przed sąd; wiedzion k sądu, przed sąd« = adducere ad tribunal PolAnt, Vulg; ducere ad iudicium JanStat [szyk zmienny] (7:5;1:1): Dictare autem actionem a Iurisconsultis dicitur, quod a Terentio dicam impingere vel dicere, Prziwieść kogo przed ſąd/ Pozwáć. Mącz 86c, 59d; Vſlyſzawſzy to [że rycerz zabija przechodniów] krol/ kazał ono mieyſce obegnáć/ á iąć onego rycerzá/ y przywieść przed ſąd. HistRzym 98v; BudNT Act 18/12; zábijaſz nas y wodziſz do ſądow/ á iednák ochotnie vmieramy. SkarŻyw 535, 532; ArtKanc D11, E3v; GórnRozm G3v; A gdy Gállion był ſtároſtą w Acháiey/ powſtáli iednomyślnie Zydowie przećiw Páwłowi/ y przywiedli go do ſądu WujNT Act 18/12; vſtáwiamy náſzą władzą: áby którzykolwiek bráćia ábo przyiaćiele kréwni ábo też dálſzy oboiéy płći będąc rozdźieleni/ y wtym rozdźieleniu byli przez trzy látá y trzy Mieśiące wmilczeniu/ nieprzywodząc ſie do ſądu [ad Iudicium non provocantes JanStat 562] [...] tedy od vpominánia ſie y ſobie przywłaſczánia częśći dźiedźicznéy brátá ſwégo/ [...] będą oddáleni y odſtérknieni. SarnStat 594, 259, 264; KlonWor 39.

»[co] do sądu przywieść; przywiedziony, wtoczenie przed sąd« = przedstawić sądowi do rozpatrzenia; deducere in iudicium JanStat (1;2:1): LItis Conteſtatio, ieſt głowney rzeczy gruntowne wtoczenie przed Sąd od obudwu ſtron/ przes żáłobę y odpowiedź. GroicPorz t2v; A gdy w tákowéy ſpráwie która będźie przywiedźiona przed ſąd/ o któréy rzeczy wyſłyſzawſzy ſkárgę y odpowiédź będźie w ſądźie ſkazano: chcęmy/ áby oná ſkaźń w kśięgi do Akt byłá wpiſána SarnStat 748 [idem 790], 620, 790.

»sądzić (się) przed sądem, sądem, w sądzie; sądzon(y) (a. osądzon(y)) przez sąd, w sądzie, u sądu, sądem, od sądu, przed sądem; sąd sądzi (a. ma (roz)sądzić, a. odsędzać będzie itp.)« [szyk zmienny] (2:3:1;3:3:2:2:2:1;13): Gdy w ſądzie nie przijaciela ſądziſz, tak ſądz aby prawa zachowany były. BielŻyw 11; ComCrac 21v; BibRadz 1.Cor 4/3; OrzRozm S2v; Per iudicium enunciata res, Przes ſąd oſądzona. Mącz 254b, 77c; WujJud 7; A przetoż ſtárodawni ludźie ták o tych ſądźiech powiedáli/ że y bogi nimi ſądzono/ y bogowie tych ſądow vżywáli. ModrzBaz 91; WujNT 585 marg; VStáwiamy áby pozwáni o którékolwiek obwinienia y wyſtępki w náſzym ſądzie/ byli ſądzeni [in nostro iudicio iudicentur JanStat 630] SarnStat 61; ſądem Duchownym ma bydź ſądzona [ad iudicium spirituale pertineat JanStat 237] znędźiáła/ która ſobie ſtráwy zárobić nie może. SarnStat 214, 215, 513, 580, 596 [2 r.], 622 (21); PowodPr 21; SkarKazSej 700b.

»u sądu, przy sądzie siedzieć (a. siadać); u sądu siedzący« = być (będący) członkiem kolegium sędziowskiego; apud iudicium residere, iudicio praesidere JanStat [szyk zmienny] (7:2;2): Piſárze mogą mieć podpiſki dla piſánia/ A wſzákże ſámi muſzą ſiedźieć przy ſądźie y ná wypiſiech z kſiąg ſię podpiſowáć. UstPraw C2v; żaden Piſarz y podpiſek v tego ſądu, v którégo śiedźi, niemoże kauz żadnych ſpráwowáć. SarnStat 78; vſtáwiamy: áby ſámi Piſárze v ſądów śiádáli [iudiciis assideant JanStat 497]/ á odpráwowáli ludźie nie przez podſtawki. SarnStat 563, 489, 565 [2 r.], 746, 821 [2 r.], 919, 956.

»w sądzie, u sądu skaz(ow)ać; przez sąd, od sądu, w sądzie skaz(ow)an(y); sąd skaże (a. skazanie (a. skaźń) uczyni, a. ma skazać); skaźń sądu« = decernere per iudicium; in iudicium sententiatum; iudicium decernet JanStat [szyk zmienny] (7:1;3:1:1;11;1): Item kiedy kogo pozową a on nyesthanye sand ma skazacz placzą LibLeg 6/117v, 6/116v; UstPraw C4; Si iudices pro causa mea senserint, Ieſli ſąd zá mną skazánie vczyni. Mącz 382d; GórnDworz O6v; ZapKościer 1582/27; PRzyśięgi któré ſkázuią v ſądu náſzégo/ ták ná Séymie/ iáko króm Séymu/ máią bydź odſyłáné do Powiátów SarnStat 159; A gdy w tákowéy ſpráwie która będźie przywiedźiona przed ſąd/ [...] będźie w ſądźie ſkazano: chcęmy/ áby oná ſkaźń w kśięgi do Akt byłá wpiſána SarnStat 748; A gdy Sąd ſuper principali ſkaźń vczyni/ tedy ią ma concludowáć/ áby iéy pozwány doſyć vczynił SarnStat 1149; A ſąd wedle ſtárégo zwyczáiu [...] z controwerſiiéy ſtron y wywodów ábo munimentów ich/ iáko będźie wedle práwá poſpolitégo rozumiał/ ták powództwo iáko y dowód ſkázáć władzą ma. SarnStat 1175, 462, 472, 514, 525, 614 (19).

»sta(wa)ć (a. stanąć, a. (u)stawić się) przed sądem, do sądu, u sądu, w sądzie; nie stanąć (a. nie stawać) do sądu, u sądu« = iudicio stare Modrz; comparere coram a. in iudicio, parere coram iudicio JanStat [szyk zmienny] (26:9:6:3;8:1): Owcá gdy przed ſądem ſtałá/ Ku długowi śię nie znáłá BierEz M2v; LibMal 1543/70v; Vstaviwssy ssye przeth sąndem varssewskiem vrodzona Anna Lesczynska [...] yawnye y glossnye vyznawa ze rąnczy za Męnza swego dzisieyssego ZapWar 1549 nr 2662, 1550 nr 2676; POzwány gdyby do Sądu nieſtánął/ winę Sędźiemu przepada pięć groſzy y ſzeląg GroicPorz p4v, C, Cv [2 r.], o, ov, o2 (19); Dzyerżawcy Kroleſtwá/ gdyby byli pozwáni o iáką krzywdę od kogo/ tedy winni przed ſądem Zyemſkim ſtać. UstPraw A; Goski A2v, A3v; OrzRozm T4v; Comparuit coram iudicio, Stánął oblicznie przed ſądem. Mącz 278a; ModrzBaz 85; KochPs 191; SkarŻyw 88, 552; ZapKościer 1582/27, 1595/88v; ArtKanc D17; A Páweł rzekł: Przed ſtolicą Ceſárſką (marg) ſądem Ceſárskim. (–) ſtoię [Ad tribunal Caesaris sto]/ gdźie mam być ſądzon WujNT Act 25/10; w których ſądźiéch Ziemſkich ná piérwſzym roku/ iáko záwitym ſtánąć y odpowiádáć pozwáni będą powinni. SarnStat 662 [idem 746]; Téż vſtáwiamy: áby dźierżawcy dóbr Stołu náſzégo Królewſkiégo ieſli ſąśiádom álbo innym ludźiom krzywdę iáką vczynią/ v ſądu Ziemſkiégo powinni byli ſtáwáć SarnStat 913, 416, 637, 684, 746, 756 (17).

»przed sądem, u sądu stawić« = pociągnąć do odpowiedzialności [szyk zmienny] (2:1): Ieſliby poborcá cło álbo targowe wybierał nád wolnoſć ludzi ſlácheckich álbo duchownych/ tákowego Poborcę ma Pan iego ſtáwić v ſądu UstPraw E2, E2 [2 r.].

»świadectwo dać (a. czynić), świadczenie przed sądem« [szyk zmienny] (2:2): UstPraw G4; A Ieſli przypowieſczony ſtánąwſzy przałby/ iż niewiedźiał o pozwie/ á powód z przygody nie miałby Woźnégo ku świádczeniu przed ſądem [casu quo Ministerialis Actori ad testificandum deesset JanStat 669]: tákowy który przy/ będźie powinien przyśiądz/ iż pozew [...] nie przyſzedł do iego wiádomośći SarnStat 800 [idem 827], 614, 827.

»u sądu, przed sądem się toczyć« = in iudicium deduci JanStat [szyk zmienny] (3:1): Sądzą też czáſem wedle zwyczáiu zdawná wźiętego álbo wedle podobney ſpráwy ktora ſye przed tym v Sądu tocżyłá. GroicPorz a4, y3v; Przez wiele lat rozmáite ſpráwy tocżą ſię v ſądu [causae ... varii generis versantur in foro] ModrzBaz 140v; SarnStat 748.

»do sądu, przed sąd wnieść (a. wnosić, a. przynieść); do sądu, przed sądem wniesiony (a. wnaszany)« = in iudicium producere a. deducere, ad iudicium deferre JanStat [szyk zmienny] (8:2;1:1): W pozwie vſczypliwé ſłowá, y czci czyiéy dotykáiącé, niemáią bydz wnaſzáné, ták przed Królem Ie^go M. iáko y przed innym ſądem. SarnStat 141; Iáko Viziae zá nieſłuſznym zwyczáiem do ſądu wnieśioné ſą: á ize in ſimplicibus iniurijs et proprij laboris nie máią bydz dopuſczoné. SarnStat 773; Kto liſty hámuiącé do ſądu wnośi, á Sędzia Ziemſki álbo Grodzki ie prziymie, winą cztérnaśćie grzywien niech będzie karan SarnStat 775, 327, 611, 680, 713 [2 r.], 750 (12).

»u sądu zdać, zdany« = skazać (skazany) przed sądem [szyk zmienny] (1:4): W Lęcżycy ná rokach miał Stároſtá ieden/ [...] dwu ſług ſwych/ kthorzy thego pilnowáli tuż przy Woźnym ſtoiącz/ áby páná ich v ſądu nie zdano. GórnDworz Q4v; Zdány v ſądu ziemſkiégo y condemnowány, nie ma przypuſczony bydz ku zadnému controwertowániu álbo rozpirániu ná polu SarnStat 465, 798 [2 r.], 799 żp.

»zezna(wa)ć (a. zeznać się, a. zezna(wa)nie czynić) przed sądem, w sądzie, u sądu; zeznanie przed sądem, w sądzie, do sądu; zeznany przed sądem« = in iudiciis recognitiones, recognitio ad iudicium, recognitio coram iudicio JanStat [szyk zmienny] (4:3:1;5:1:1;5): wſzákże tho zeznánie/ gdy ſye wſćiąga ku karániu ná gárdle/ ma być nie poniewolne/ nie mękámi wydławione/ ále dobrowolne przed Sądem. GroicPorz y2; Oſławiony o iákie złoczyńſtwo/ gdy by ſye przed kim zeznał tám kędy ná ſtronie nie v Sądu/ [...] tákowy podáie do ſyebie znák niemáły ku męce. GroicPorz hh4, l2v, m4; ZApiſy y zeznánia dóbr w źiemi Siérádzkiéy y Lęczyckiéy przed ſądem y Vrzędem zamkowym vczynioné [resignationes bonorum ... coram iudicio et officio Castrensi factae JanStat 438]/ niech będą mocné y ważné SarnStat 539; á ránny ná zeznánié ran ſwych przed ſądem ma wwiéźdź świádki doſtáteczné ná rány ſwé SarnStat 616 [idem 912]; A ieſli téż Woźny będźie miał zſobą ná widzeniu Komorniká Podkomorzégo/ y Szláchtę/ á z nimiby ono widzenié odpráwował y w ſądźie zeznawał/ przećiw tákiému nie idźie tá vſtáwá y winá. SarnStat 1161, 473, 570, 576, 761, 859 (16).

»dekret, rozprawa sądu; od sądu dekret« (4:1;1): Wedlug tedy rosprawy Sądu ziemskiego, [...] Sliachetny pąn Ioachym Belaw przes plenipotenta swego [...] odeſlal do prawa naſzego marc. pięćdziesiąth liczby pruskiey ZapKościer 1580/9; (nagł) STAROSTA. (–) Od wſzyſtkich ſądów Dekretá ku Exekuciiéy przywodźi SarnStat 233; A Dekrétá tych wſzytkich ſądów máią bydź ták ważné/ iáko náſzé królewſkié/ ná Séymie vczynioné. SarnStat 871, 858 [2 r.], 873.

»sąd dworski, dworu« (1:1): Tákże gdy będźiemy w źiemiách Wielkiéy Polſki/ tylko z tychże źiem ſzláchtá do ſądu Dworu náſzégo ma bydź pozywáná [citari, ad iudicium Curiae nostrae debebunt JanStat 542]. SarnStat 144, 859.

»egzekucyja od sądu, sądu« (7:2): EXEKVCIA Od ſądów Królewſkich Séymowych zá odeſłániém do Grodu iáko idźie, śiłá znaydźieſz w kśięgách piérwſzych wysſzéy. SarnStat 542, 161, 480, 542 [2 r.], 543 [2 r.], 1308; potym ſtátućie ktory roku P. 1563. vczyniony ieſt/ ktorym ſię exekucya ſądow duchownych/ [...] záhámowáłá: wnetże heretycy kośćioły wydźieráć/ [...] poczęli. SkarKazSej 700b.

»ekspurgacyja [= usprawiedliwienie się] u sądu« (1): Ziemſkiego práwá Kśięgi dźieśiąte o Expurgáciiey v ſądu. SarnStat 793 żp.

»gaj(o)ny (a. zagajony) [= zgodny z prawem, legalny] sąd« = iudicium bannitum JanStat [szyk 5:4] (9): [Pies] Pozwał ią [owcę] w ſąd zágáiony/ O ieden chleb pożycżony. BierEz M2v; Przed gaynym Sądem/ przyiaćiel nabliſzſzy/ [...] człowieká zámordowánego/ [...] będźie żądał naprzod/ áby mu ſługá z Vrzędu był przydan/ ku przywołániu Mężoboyce GroicPorz n, mv [2 r.], o, v; SarnStat 953 [2 r.]; Przepraſza kát [...] Stráceńcá nieboraká: Przepuść mi dla Bogá Tu przed ſądem gáionym/ niż wynidźiem z progá KlonWor 40; [gayny sząnd bannitum iudicium ReuchlinBartBydg d6].

»jurysdycyja sądu« (1): HETMAN ma moc ſądźić y exequowáć przeſtępcę, [...] Bo ma iuſz iurisdycią ná ten czás w mocy Królewſką, Stárośćią, y ſądu źiemſkiégo SarnStat 439.

»przez sąd karan« (5): Ktoby z bronią przyſzedł do ſądu/ tákowy przes ſąd ma być karan winą 14. grzywien UstPraw B4v; A kto ináczéy vczyni/ winą cztérnaśćia grzywien przez ſąd niech będźie karan [per Iudicium puniatur JanStat 511] SarnStat 495 [idem (2)] 782, 932, 1199.

»porządek sądow« (14): Nápiſaſem [!] krotko ten Porządek Sądow Mieyſkich/ tym zwłaſzczá ktorzy ſye Láćińſkim ięzykiem niewiele báwią/ álbo innego krom ſwego przyrodzonego Polſkiego nieumieią. GroicPorz A3v; Bo wykłádáć práwá/ ſpiſowáć porządki Sądow/ y wypuſćić to ná Swiát/ ieſt wielka rzecz á ważna/ y ieſt ſye ná co rozmyſlić GroicPorz B4v, kt, A4, B4, C3, a (11); Nim o Tribunale Státuty ſie poczną, tedyby tu przyſzło áktykowáć Ordinationem novorum Iudiciorum in Conventu Generali Petricouien⟨si⟩ Anno 1563. factam et laudatam: gdyż forma novorum Iudiciorum wielce ſłuży ku obiáſniéniu porządku ſądów Tribunału. SarnStat 849, 863, 1204.

»sąd pospolity [= powszechny, dotyczący wszystkich]« (3): BibRadz I 43v żp; Revellere vincula iudiciorum, Zwiąski ſądowne rozerwáć/ to yeſt pokáźić/ ſpuſtoſzic zachowánie ſądów a praw poſpolitych. Mącz [497]a; GrabPospR K2v.

»roki [= rozprawy] sądow« (2): Któré ſkrzynie y kśięgi niech bywáią otworzoné ná Rocéch ſądów Ziemſkich [in terminis Iudiciorum terrestrium JanStat 436] SarnStat 538 [idem] 938.

»sąd siedzący [= obradujący]« (3): CHcemy/ áby káżdy powód/ gdy zda pozwánégo w kontumáciiéy/ zápłáćił tylko dwá gróſzá: z których ieden niech będźie Piſárzowi/ á drugi groſz ſądowi śiedzącému. SarnStat 819; Sąd támże śiedzący [Iudicium ibi sedens JanStat 518] z Vrzędu ſwégo temu proſzącému Prokuratorá godnégo powinien náznáczyć. SarnStat 912 [idem] 569.

»sprawa sądu, przed sądem, w sądzie, na sądzie, (będzie) u sądu« = res iudicii PolAnt, ModrzBaz, JanStat; defensio in iudicio Mącz; causa in iudicium JanStat [szyk 15:5] (10:4:2:2:2): Poſtanoviono a vchwaliono ieſt iz Commiſſarze niemayą wspravach ſądv ſwoiego odstempovacz ſtatutu poſpolitego okolo granicz vykvpna ymienia abo dzialv opiſanego. ComCrac 17v; RejKup z7; GroicPorz f2v, i4v, l2, mv, nn3, nn3v [2 r.]; BibRadz 2.Par 19/6; Práwá Egipskich ludzi tákie były/ zwłaſzcżá zá krolá Bábáriuſzá gdy dwá mieli ſpráwę przed ſądem/ ná ſpiſku ią dawali Sędziemu BielKron 9; Qua de re nunc litigatis inter vos, Co macie zá ſpráwę ná ſądzie miedzy ſobą/ álbo też ocz ſie wádźicie. Mącz 195c, 80b; Bo może to być/ że o to ſpráwá v ſądu niebędźie áż w rok. ModrzBaz 98v; Vor gericht zu thun haben. Przed ſądem mieć ſpráwę. Sądzić śię. Agere caussam. Agere lege. Calag 548b; IZ w ſądźiéch Niemieckich wiele ſpraw Szláchtá miéwa: gdy ſie tákowé ſpráwy przytoczą: tedy ie z Rádámi/ któré przy nas będą/ odpráwowáć y ſądźić będźiemy. SarnStat 325, 319, 628, 748, 858.

»stolica, stolec sądu« = tribunal iudicii JanStat (6:1): IZ Pan Bog w ſwey mocy Wáſzę Krolewſką zacność/ ná ſtholicy właſney Krolewſkiey/ ná ſtholcu ſądu á obrony/ [...] poſádzić racżył/ Páná Bogá s tego chwalemy. LeszczRzecz A2; GDyż ſtolice ſądów [Cum Iudiciorum tribunalia JanStat 511] ku czyniéniu y rozeznániu ſpráwiedliwośći práwicy [tj. Bogu] naywłaſniéy z przeźrzenia Bożégo ſą záchowáłé/ á nam [...] vżyczoné: [...] przeto my [...] vſtáwiamy: áby [...] SarnStat 495 [idem 782, 931], 782, 887, 931; Krol ktory śiedźi ná ſtolicy ſądu/ roſpraſza wſzytko złe weyrzenim ſwoim [qui sedet in solio iudicii Vulg Prov 20/8]. SkarKazSej 659b [przekład tego samego tekstu] 672b.

»sąd świecki« = iudicium seculare, ius seculare JanStat [szyk 11:3] (14): A wſſytki ynne rzeczy ma ſąd ſwietſki ſądzicz i duchowni mayąli czo ſſwieczskiemi czynicz abo zych poddanemi, maią ſobie zniemi ſwietſkiem pravęm czynicz. ComCrac 21v, 19v, 21; RejPos 130v; WujNT 738; vſtáwiamy: áby Prełáći duchowni od tákowych liſtów ſpráwiedliwośći hámuiących przeſtáli/ á zwłaſczá w ſpráwách o rzeczy do ſądu świetckiégo przynależących. SarnStat 113 [idem 774, 936]; REfferendarze náſzy [tj. królewscy] tylko ſkarg á nie ſądów/ wedle Státutów Króleſtwá/ pilnowáć będą: áni ſie nápotym w ſądy świetckié miéſzáć będą mogli/ tylko przy bytnośći náſzéy/ gdy ſámi przy vznániu ſpraw oblicznie będźiemy. SarnStat 324, 562 [2 r.], 774, 936, 1087; PowodPr 21; SkarKazSej 699b.

»trybunał sądu« (1): ku ſkáżeniu niektórych Stároſtów złych zwyczáiów/ iż opuśćiwſzy mieyſcá zwykłé ná Stároſtwie/ w których ſądy zwykły ſie były odpráwowáć/ drugdy ná mieyſcách vrzędowi ich nieprzyſtoynych Trybunał ſądów ſwych [Tribunalia Iudiciorum suorum JanStat 431] ſtánowią. [...] ſkázuiemy y poſtánawiamy/ áby [...] SarnStat 528.

»wyłożony sąd« = sąd odbywający rozprawy w ustalonych terminach [szyk 9:1] (10): W Mieyſkim Práwie ſą rozne Sądy/ ieſth inny Sąd wielki Burgrábſki/ inny wyłożony/ inny potoczny álbo potrzebny. GroicPorz i; kthore [sprawy około imienia stojącego] tylko przed gaynym wyłożonym Sądem máią być ſpráwowáne/ ná zwykłym á wſzytkim wiádomym/ nie pokąthnym mieyſtcu. GroicPorz mv, k4v, l2 [2 r.], mv [2 r.], nn3 [2 r.], nn3v.

»sąd wyższego prawa« (2): [za mych młodych lat apelowano] Od ſądów któré ſkłáda Szláchtá Niemieckim obyczáiem gáiąc práwá, do ſądu wysſzégo práwá SarnStat 1279, 651.

»sąd zamkowy« = iudicium castrense JanStat (14): A o winy ſąd zamkowy nie będźie ſądźił/ ále ſędźia zamkowy odeſzle ſtrony do ſądu źiemſkiégo. SarnStat 513; CHcemy y ſkázuiemy: áby kauzy o zbiegłé kmiećie w ſądźie zamkowym przez ſtároſtę były odpráwowáné SarnStat 661, 506, 539, 661, 664 [3 r.], 686 (14).

»zasiędzienie sądu« = ława przysięgłych (1): Opiſawſzy wedle praw perſony ſądowé, w drugim rozdźiale opiſáné ſą łáwice, álbo záśiędźienia ſądów, któré złożoné ſą z onychże perſón SarnStat 749.

»sąd duchowny, kościelny, Kościoła« = sąd złożony z duchownych, rozpatrujący sprawy związane z wiarą i jej przestrzeganiem oraz sprawy duchownych; iudicium a. ius spirituale JanStat [szyk 50:10] (55:4:1): Ieſcze ty rzeczy do ſądu duchownego prziſluſſayą, Czary, goſla, czynſſe Koſczielne vieczne y doczeſne. ComCrac 20, 19v [2 r.], 20, 20v [5 r.], 21 [3 r.], 21v [2 r.]; ZapWar 1545 nr 2646 [3 r.]; Gdyby kto z náſzych ſtároſt omięſzkiwał exekwowáć ná tym co ſię dał kląć rok y ſzeſć niedzyel: tedy táki Stároſtá przes ſąd duchowny może być záklęt. UstPraw A4; Sędzya ktoryby w duchownym ſądzye niechćiał czynić ſpráwiedliwoſći/ á był o to trzy kroć pozwan/ táki vrząd tráći. UstPraw C3, A4, B [3 r.], C3, E2, H2v, H4v; ále widźiſzli ty to iż Sąd Duchowny/ nietylko wedle Státutu Polſkiego/ ále y wedle Zákonu náſzego znośny ludźiom ieſt/ gdy on nie wykroczy z ſwego kryſu. OrzRozm I, H4 [3 r.]; Ieſli nie nowa [wiara wasza]: vkażćie mi/ kto ták przed Lutrem trzymał/ okrom Heretykow bezbożnych/ ſądem Kośćielnym ſpráwiedliwie potępionych. WujJud 2v; [Luter, Hus, Zwingliusz, Kalwin] ſądem Kośćiołá Powſzechnego/ iáwnie á ſpráwiedliwie zá Heretyki ſą oſądzeni y potępieni. WujJud 7; Swiętobliwy záprawdę ieſt on obycżay ſądu duchownego [iudicii ecclesiastici] około przesłuchánia świádkow. ModrzBaz 85v; vwáſz v ſiebie/ cny cżytelniku iákoby [...] Ceſarze wſzyſcy Chrześćiáńſcy/ ćierpieć y tego [odejścia od stolicy Piotrowej] dopuśćić mogli? gdy Papieżowie/ [...] do śiebie wſzytkiego świátá duchowne ſądy y áppellácye obracáli SkarJedn 149; NiemObr 172; ArtKanc D11, E3v; pozwał ſługá Xiędzá iednego/ że mu mytá záſłużonego nie zápłáćił, [...] Sędźia odeſłał do ſądu duchownego. GórnRozm G3, L; żaden świetcki świetckiégo o rzecz ſczérze świetcką do ſądu Duchownégo niech nie śmie pozywáć. SarnStat 113, 112, 113, 185, 212, 213 (19); PowodPr 23; Naprzod w tym kroleſtwie/ ieſt ſzkodliwe y iedney odrobiny ſpráwiedliwośći w ſobie nie máiące/ ono práwo/ ktore iurysdicyą duchowną kośćiołá Bożego pſuie: gdy ſądom duchownym żadney exekucyey świeckiey/ ręce krolewſkiey czynić zákázuie. SkarKazSej 700a; Grzechy ſię też roſkwitnęły one/ ktore ſię ſądem duchownym karáły: cudzołoſtwá/ káźirodztwá/ lichwy/ czáry/ y inne ktore wedle praw ſtárych y świętych duchowny ſąd karał SkarKazSej 700b, 679b, 700a, 700b [3 r.], 703b [2 r.].

»sąd grodzki« = sąd powołany do sądzenia szlachty nieosiadłej i spraw gardłowych (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek i gwałt), sprawowany przez starostę grodowego; iudicium castrense JanStat [szyk 86:16] (102): ComCrac 17v, 18v, 21; pisarzow procuratorow voznich thak w sandziech ziemskich iako Groczkich prosą abi bili iurati abo przisiezni ZapWar 1545 nr 2646, 1548 nr 2668, 1549 nr 2657, 1550 nr 2655, 2666; á o ſzkodę ſąd Grodzki ma odeſłáć do zyemſkiego. UstPraw F, A2v, F [2 r.], H3v; OrzRozm Tv; WierKróc B3; za máły więc czás ſądy Grodzkie wákuią? GórnRozm I4; MAyeſtat Królewſki Dekretem ſwym/ [...] roſkázáć y zábrónić raczył: áby żaden pozwu nievczćiwégo [...] áni przed Máieſtatem Królá Ie^go M. áni przed káżdy ſąd Ziemſki álbo Grodzki wnośić/ [...] nie śmiał SarnStat 141; IEſli komu będźie potrzebá Woźnégo ſtáwić z iednéy do drugiéy źiemie/ á nie będźie go mógł wywiéźdź tedy ma przywiéźdź do ſądu Grodzkiégo tego powiátu/ gdźie ieſt Woźnym SarnStat 575; A ſpráwy ſądów Grodzkich y Querell&ecaud; w Mákowie/ tám gdźie zdawná ſądzoné bywáły/ y teraz ſądzoné bydź máią. SarnStat 748, 60, 78, 141, 148, 150 (86).

»sąd kapturowy« = sąd nadzwyczajny wyłaniany w województwach przez konfederację szlachecką w okresie bezkrólewia (4): ſpráwę páná Káſprá Kłodźińſkiégo Stároſty Olkinickiégo/ z Rzepkowſkim/ z tego ſądu Kápturowégo do naleźnégo [!] práwá/ iáko y té wysſzéy pomienioné in toto odſyłamy SarnStat 876, 875, 876 [2 r.].

»sąd koronny« = najwyższy sąd apelacyjny dla spraw prawa ziemskiego (2): od wszytkich sądow koronnych, na koniec też i od samej osoby KIM w niektorych causach jest na sjem apelacyja. DiarDop 113; SarnStat 869.

»sąd ławniczy« = sąd zwoływany (gajony), złożony z wójta i ławników, rozpatrujący sprawy kryminalne i poważniejsze sprawy cywilne [szyk 1:1] (2): Spoſob powołánia Mężeboyce [!] wedle záchowánia Sądu Lawniczego Krák⟨owskiego⟩ GroicPorz nn4, k2v.

»sąd miejski« = sąd działający w miastach lokowanych na prawie niemieckim, składający się z sądu radzieckiego (złożonego z rajców i zajmującego się sprawami drobniejszymi) oraz ławniczego (zajmującego się sprawami kryminalnymi); iudicium civile JanStat [szyk 23:2] (25): ComCrac 21; tu tylko tá ieſth intencya moiá/ ábym krotko wypiſał o Perſonách Mieyſkiemu Sądowi przynależących/ począwſzy od nawyſzſzey aż do naniſzſzey. GroicPorz h2v; A thák tey Ceremoniey Sądu Mieyſkiego żaden niema być przećiwny. GroicPorz i4, kt, A3v, A4, B4, C (17); OrzRozm Tv; v ſądow ziemſkich ná poły po Lacinie/ á v ſądow mieyſckich ná poły po Niemiecku mowią. BudBib b4v; Przez Moyżeſzow zákon docżeśny rozumiem wſzyſtkie inne vſtáwy/ [...] ták/ około nabożeńſtwá/ iáko y około ſądow mieyſkich: tákże y około obycżáiow CzechRozm 87v; SKázuiemy/ áby [...] we wſzyſtkich miáſtách y miáſteczkách náſzych Królewſkich/ Pánów Duchownych y Swietckich/ nie ſąd mieyſcki ále źiemſki y Polſki był chowan/ y záſádzan. SarnStat 617 [idem 655], 503, 655, 1041 marg.

»sąd na(j)wyższy (niemiecki zamku krakowskiego), nawyższego prawa« = wyższa instancja sądownicza dla miast rządzących się prawem niemieckim; iudicium supremum JanStat [szyk 3:1] (3:1): Do którégo Sądu Naiwysſzégo Niemieckiégo Zamku náſzégo Krákowſkiégo: [...] będźie wolno im od wſzytkich Sędźi/ Wóytów/ Sołtyſów [...] wſzyſtkim/ którzy ſie práwuią/ áppellowáć SarnStat 955; A iżby przerzeczony Wóyt náſz/ y śiedm Láwników rzeczonégo ſądu náſzégo nawysſzégo tym mocniéy y pilniéy ſądowi przerzeczonému naiwysſzému y w wydawániu ſkazánia przypilnowáli/ y oné odpráwowáli: tedy [...] oné z łáſki náſzéy oſobliwéy wyymuiemy od wſzyſtkich podatków/ Poborów/ y kontribuciy SarnStat 956, 953.

»sąd niemiecki, prawa niemieckiego« = sąd sądzący według prawa niemieckiego; iudicium Theutonicum JanStat (4:2): IEſzcże wiecżſze łupieſtwá/ ſą w Niemieckim Práwie. Wnet ſie laſką podeprzeſz/ ſiędźieſzli ná łáwie. (marg) Sądy Niemieckie. (–) BielSat Ev [idem] BielRozm 33 marg; chcemy/ iż ieſli kto w ſądźie práwá Niemieckiégo [in iudicio iuris Theutonici JanStat 515]/ álbo którégokolwiek innégo przećiwko komu pocznie ſwą rzecz/ á pozwány záśię przećiwkóż iemu támże żáłobę vczyni/ tedy powodowa ſtroná v támtegóż ſądu o podobną rzecz álbo téż inákſzą/ nie będźie mogłá bydź támtymże práwem pátrzoná SarnStat 565 [idem 771], 319, 325, 771.

»sąd polski« = sąd sądzący według prawa polskiego; iudicium Polonicum Modrz, JanStat (4): Dozwáláią [w sądach duchownych] ſprzecżnikowi mowić co mu ſię zda/ y o ſámych perſonách świádkow/ y o ſpráwie. Sądy Polſkie/ ile wiem/ niemáią tákich prob. ModrzBaz 86; A iż zwyczay ieſt w ſądźie Polſkim: iż Sędźia/ od kogo bywa ruſzenié/ [...] nie piérwéy będźie powinien ſkazánia ſwégo oczyśćić/ áż mu przed tym przez ſtronę trzy grzywny álbo ſkóry kunie będą náznáczoné SarnStat 795, 617, 655.

»potoczny, potrzebny sąd« [w tym: potoczny albo potrzebny (3)] = sąd, którego rozprawę zwoływano na życzenie stron dla pilnych spraw niespornych (np. majątkowych lub dotyczących spisania testamentu) [szyk 7:4] (8:3): (nagł) O Potocznym Sądźie. (–) POtoczny Sąd/ álbo iáko zową Potrzebny/ ieſt then/ kthory okrom vłożonych pewnych dni/ ná żądánie czyie o Imienie ruchome bywa GroicPorz m; A ku tákiemu Potocznemu Sądowi/ doſyć ieſt dwá álbo trzey Przyſyeżnikow z Woytem/ ieſli ich ná ten czás niemoże być więcey. GroicPorz mv, i, l2, mv, nn3v [2 r.].

»sąd prawa majdeburskiego« = sąd sądzący według prawa magdeburskiego (1): Porządek Sądow y Spraw Mieyſkich/ Práwá Máydeburſkiego. GroicPorz kt.

»sąd sejmowy, walny« = sąd składający się z króla i senatorów, zajmujący się rozpatrywaniem spraw odesłanych z trybunału (sądu ostatniej instancji) [szyk 8:3] (10:1): bo wnet ukazują nam wielkie uciski ludzkie przez wielkie krzywdy, ktore mają tak od panow jako i od siebie rownych, ktore powiedają, że prze to cierpią, iż sprawiedliwości przez sąd WKM sejmowy mieć nie mogą. DiarDop 106; á w tych Seymowych náſzych dźiśieyſzych Sądźiech żadney nádźieie niemam/ áby kto kiedy mogł przez nie ku ſwemu przyść OrzRozm T4, S2v, T2v; Dármoć ſye kochamy w tych Seymowych Sądźiéch/ z których nic nie odnośimy iedno Limitácyą/ á próżné worki: to ieſt/ nędzę z niewolą do domu. OrzQuin B4; ActReg 44; y áby żaden ná Poſelſtwo nie był obiéran/ który rzecz y ſpráwę ſądowną/ któraby ná Séymie miáłá bydź ſpráwowáná/ miał. Abowiém przez to y ſądy Séymowé [iudicia Conventionalia JanStat 117] bywáią zátrudnioné/ y ſpráwy Poſelſkié częſtokroć bywáią opuſczoné: gdy oboiéy ſpráwie doſyć vczynić nie mogą. SarnStat 42; Ale gdźie będźiemy z Dworem náſzym/ álbo gdźie będźie ſąd náſz wálny [in iudicio nostro generali existente JanStat 522]: będźie mógł Woźny zá roſkazániém náſzym/ [...] pozwáć w goſpodźie/ álbo ná rynku SarnStat 574, 139, 542, 859.

»sąd trybunalski, trybunału« = sąd ostatniej instancji [szyk 17:4] (19:2): EXEKVTIA która bywáłá á Colloquiorum od Wiécowégo ſądu, tá iuż vſtáłá: Ale poczęśći ſie iéy trzymáią przy Trybunálſkim ſądźie. SarnStat 543; O Kocách, Pereſudách y winách v ſądu głównégo Trybunału Lubelſkiégo, Woiewództw Kiiowſkiégo, Brácłáwſkiégo, Wołynſkiégo. SarnStat 860; tedy ći máią oſtáć ná ſądźiéch Tribunálſkich/ których więtſza część ſzláchty ná Séymiku obierze/ y onym inſtruktią podpiſze y podpieczętuie/ co Tribunał rozſądźić ma Koronny. SarnStat 868, 139, 150, 416, 418, 543 (21).

»sąd wiecowy, głowny« = trybunał koronny rozpatrujący raz w roku w najwyższej instancji sprawy sądowe, na którym zasiadał król z radą panów, prałatów i urzędników ziemskich; iudicium colloquiale a. colloquiorum generalium JanStat [szyk 14:3] (11:6): y niemogę inák rzec/ iedno że ſpráwiedliwie wedle tego iáko Prokurator moy powiedał/ ktory nie to z czym byłá Cauſa/ od Sądu Ziemſkiego y Wiecowego przed Krolá przyſzłá: ále to co byłá ſtroná ſobie v Sądu Ziemſkiego vpuśćiłá/ ſtronie nárażał OrzRozm T4v, S4, Tv; A zá onym przypozwem ná Wiécach/ będźie powinien ſąd wiécowy vczynić ſcrutinium. SarnStat 148; A ieſli ſie przyda temu/ który Rok zwłóczy/ w chorobie dłużéy trwáć: tedy czwarty raz odłożyć będźie mógł/ iáko to o zwłókách w ſądźie Wiécowym [de prolongationibus Colloquii generalis JanStat 481] ieſt wyráżono. SarnStat 769; STanom Wielkiego Kśięztwá Litewſkiego/ zá potrzebą ich ná tym Séymie/ wydáliſmy Tribunał/ to ieſt porządek ſądów nowych głównych/ ku ſądzeniu Appelláciy SarnStat 863; á Rok wſzelákim pozwem zawity ma bydź ſkłádan przed czáſem ná ſądy główné/ wysſzéy náznáczoné/ ták záocznie/ iáko oczywiśćie zá ſześć niedźiél. SarnStat 873, 240, 543 [2 r.], 611, 748, 855 (14).

»wielkie sądy« = sąd przysięgłych w starożytnych Atenach, heliaja (1): Heliaea, Maxime erat Athenis iudicium, cuius iudices heliastae [...] dicebantur – Wielkie, ſądi. Calep 475a.

»sąd wieski [= wiejski]« = sąd powołany do sprawowania jurysdykcji cywilnej i wojskowej na wsi (1): a teſtament ktorybi vczynil przed nami abo tez przed ktoremkolviek ynſzem pravem abo ſądem ſwietſkiem, Grodſkiem, Ziemſkiem, Vieſkiem, voitowſkiem, mieiſkiem y prziiſięzniki, takovy niema nicz kv duchownemv ſądv naliezecz ComCrac 21.

»sąd ziemski« = sąd powołany do sądzenia szlachty osiadłej we wszystkich sprawach, z wyjątkiem gardłowych (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek i gwałt); składał się z sędziego, podsędka, pisarza i komorników; iudicium terrestre JanStat [szyk 199:15] (214): [Prokurator chociażby] procuratią czynil w szadziech będzie vinien przedſię tę prziiſięge vczynicz i autentic ziemſkiego ſądv prziiſſiegi ſwey miecz, zaktorem będziemv viara w ſądzie davąna. ComCrac 19, 17v, 18v, 21; ZapWar 1545 nr 2646, 1548 nr 2668, 2669, 1549 nr 2657, 1550 nr 2655; A kthoryby Celnik brał [cło od soli i innych rzeczy od szlachty] ták oſiádły iáko nieoſiádły/ táki winien przed ſądem Zyemſkim zwyciężon/ tedy do Grodu ku exekucyey ma być pozwan. UstPraw E; O kmiećiá zbiegłego pozywáć do ſądu źiemſkiego UstPraw F2, A [2 r.], A2v, B [2 r.], B2v, D4v (26); OrzRozm S4, Tv, T4v [2 r.]; GórnDworz O6v; BielSat E marg; BudBib b4v; ZapKościer 1580/9; BielRozm 32 marg; ActReg 18; który liſt Podkomorzégo przez powodá przynieśiony ſąd źiemſki do kśiąg źiemſkich ma wwiéść ná wieczną pámięć. SarnStat 459; Po ſkończeniu ſypánia gránic, Podkomorzy ma wydáć do ſądu źiemſkiégo ná liśćie otworzyſtym wſzyſtek ón ákt sypánia, y ſkończenia onych gránic. SarnStat 468; W MAZOWSZV nie tylko ná gránicách Kommiſſárſkich od Króleſtwá, ále y ná dźiedźicznych, ſtárców y świádków pilno vżywáią: Bo tám ſąd źiemſki ná wiſią wyſyła nim powód przykaże SarnStat 470; żeby ſie wcále ná iednym mieyſcu rzecz nálázłá, tedy nierozdźiéláiąc, póki ſie Stárośćia iuriſdicia extenduie, á póki źiemſkiego ſądu władza, tám poſpołu znaydźieſz. SarnStat 513; POCZYNA ſie Proceſs práwny Stárośći, Brachij Regalis, kędy ſie kończy Proceſs [= przepisy dotyczące] ſądu Ziemſkiégo SarnStat 544, *5v, 45, 60, 72, 78 (168); PowodPr 23; [Diar 1566 41].

»sąd lub ławica« (1): A ták niech tych Sędźiow o ktorych mowimy będźie dźiewięć. Trzey z duchowne^go ſtanu/ trzey z ślácheckiego/ á trzey z mieyſkiego: od ktorey licżby/ niechby ie ſądem lub łáwicą [iudicium vel collegium] dźiewiąći oſob zwano. ModrzBaz 92v.

»sąd(y) a(l)bo (i) pisarstwa (a. pisarz)« = iudicium vel notarius JanStat (9): Káżdy vrząd ma ſwé ſpráwy: y nie máią dáléy dźierżeć Sędźiowie Ziemſcy y Piſárzowie Ziemſcy, Grodzkich ſądów álbo piſarſtw weſpółek z źiemſkimi. SarnStat 78 [idem 487, 489, 558, 562, 564, 821]; A to wſzytko iáko ruſzenié y náznáczenié Roku ſłuſznie w Aktá Sądowné przez ſąd y Piſárzá [per Iudicium et Notarium JanStat 651] máią bydź wpiſáné SarnStat 808 [idem 811], 487, 489, 558, 562, 564, 811, 821.

»sąd albo powiat [= instytucja sądu ziemskiego lub grodzkiego]« (2): they tho Iagnyescze bendzie yą [Annę] volna [!] pozwacz do ktorego prawa bedzie chcziala albo do grodzkiego albo do ziemskiego do ktorego kolwiek sąndu albo poviathu w korvnie Polskiey ZapWar 1549 nr 2662 [idem] 1550 nr 2676.

»(ani) prawo, (i, a, a(l)bo, ani) sąd; prawo to jest sąd« = lex ac iudicium Modrz [szyk 13:9] (21;1): ComCrac 21; ZapWar 1548 nr 2669; O nędzneſz náſze práwá/ nędzneſz náſze ſądy/ Wſzędy cnotá śćiśniona/ wſzędy zá nią błędy. RejWiz 102; Gdzye teráz oná ſtátecżność? gdzye ſądy? gdzye práwá? KochZuz A2v; BibRadz I 43v żp; KochZg A2; Mącz 1b, [176]c, [497]a; Iáko tedy tám ná ten czás wielka odmiáná Ceſárſtwá byłá: ták też y teraz znáczna w rzeczách odmiáná przydźie/ nowe Práwá y Sądy będą poſtánowione. LeovPrzep Cv; RejZwierc 64, 70v; Ten obowiązek nie bywa ſpráwion mocą ćieleſną/ áni żelázem (co należy ná Práwá y ná Sądy) ále wſtydem wſzytkim zádánym ModrzBaz 23v, 63v [2 r.], 89; Calag 232b; WujNT 22; A ieſli o ieden zły vczynek álbo o więcéy którégokolwiek páná ośiedli obwinieni będą/ tákowych ſámych powodowa ſtroná/ która krzywdę ćiérpi/ á nie páná ich/ o ón vczynek w ſądźie y w práwie [in iudicio, et foro JanStat 591]/ do którégo należeć będą/ niech pátrzy. SarnStat 650, 150, 865, 870. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»sąd albo (i) sędzia« (2): Diar 80; y tákimże ſpoſobem ſądowi álbo Sędźiému [iudicio seu Iudici JanStat 618] przerzeczoną winę/ w którégo ſądźie to ieſt vczyniono/ ten który vczynił zápłáćić będźie powinien. SarnStat 672. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»sprawiedliwość i sąd« (1): [prowincja inflancka] tym czáſem vżywáć ma práwá Máydeburſkiégo/ álbo Sáſkiégo: y ná ten kſztałt porządek ſpráwiedliwośći y ſądów ſwych odpráwowáć/ iáko źiemie Pruſkié. SarnStat 1204.

»sąd i (a(l)bo) trybunał« [szyk 2:1] (3): A ći obráni Sędźiowie do drugich tylko ſądów trwáć máią. A inſzy ná ich mieyſce do tego ſądu álbo Tribunału głównégo obiéráni bydź máią SarnStat 867, 1184; Maćie iednego páná y krolá/ iedny práwá y wolnośći/ iedny ſądy y trybunały/ iedny ſeymy koronne/ iednę ſpolną mátkę/ oyczyznę miłą SkarKazSej 672b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(ani) sąd i (a(l)bo, ani) urząd« = iudicium vel officium JanStat [szyk 38:3] (41): Aby tym prędſza odpráwá ſpráwiedliwośći ſzłá/ żaden Sąd áni vrząd nie ma dopuśćić áppellácyey áni ruſzenia ab acceſſorio/ chybá iżby tákowe było ktoreby nioſło żyſk [!] álbo ſtrátę. UstPraw K2, Kv; A to ieſt żywot práwie błogoſłáwiony/ ktory ſie nigdy ni ocż nie záfráſuie/ bo ſie iuż táki nie boi áni ſądu/ áni żadnego vrzędu RejZwierc 13, 191v marg, Bbb2v; Nie ma tez bydz zaden na insze sollenitates Iuramentow zaciągąn V zadnego sadu albo Vrzędu iedno iako religia niesie ad Sacrosancta Chri⟨sti⟩ Ewangelia ActReg 17, 41; A gdźie będźie przewyćiężon/ Celnik ten/ w którymkolwiek ſądźie w Koronie/ ták w Ziemſkim/ iáko y w Grodzkim/ y iáko y w vrzędźie/ ma wróćić cło ſtronie/ z winą dwu ſet grzywien SarnStat 402; KIedy ſie przytráfi/ iż który Sędźia álbo vrzędnik Ziemſki y Grodzki ma Akcyą ſwoię v ſądu/ álbo vrzędu ſwégo z którąkolwiek oſobą: wolno mu to ma bydź záſádźić ku iéy rozſądku oſobę ſzláchecką w onéy źiemi ośiádłą SarnStat 559, 77, 391 [4 r.], 401, 402 [2 r.], 404 (34). [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»sądow dosiadać« = odprawiać roki sądowe, sądzić (1): Czo sie thes thicze Sandziow Pothsąthkow i sandow swich abi dosiadali a oynych [lege: o innych] abi nieprzekladali ZapWar 1545 nr 2646.

»sąd(y) mieć« = sądzić; forum agere Mącz (7): GroicPorz iv; Iudicia tenere, Sądy mieć/ ná ſądzie ſiedzieć. Mącz 446b, 135a; (nagł) Sędziowie niech nie będą Stároſtámi. (–) GDyż ztąd nie máłé poddánym náſzym przydáią ſie ſzkody/ gdy Sędźiowie w źiemiách/ kędy ſądy máią [in terris in quibus praesunt Iudiciis JanPrzyw 9]/ ná Staroſtwá bywáią przekłádáni SarnStat 558 [idem 887], 127, 162, 887.

»sąd mie(wa)ć« [w tym: z kim (2), miedzy kim (1)] = sądzić się [szyk zmienny] (3): BielKron 164v; BudBib I 366d marg; Przeto tedy iuż koniecznie ieſt w was wyſtępek/ że ſądy miedzy ſobą miewaćie [quod iudicia habetis inter vos]. WujNT 1.Cor 6/7.

»od sądu odchodzić (a. odejć), odstąpić; sąd opuszczać« = samowolnie opuszczać rozprawę; de iudicio discedere JanStat [szyk zmienny] (29:2;1): ZapWar 1545 nr 2646; A jeśliż pod tą przysięgą zezna [ten, kto dał upominek], że nie dał, tedy ten takąż summę temuż sądziemu przepaść ma także też tymże obyczajem, nie odchodząc od sądu usprawiedliwić się Diar 96, 96; Thákże ná tym Sądźie y ná káżdym innym/ nie godźi ſye żadnemu ſpráwę máiącemu/ gdy ią zácznie s ſtroną/ od Sądu odchodźić/ krom dozwolenia Sędźiego. GroicPorz i3v, q; Kiedyby pozwány ná Roku pierwſzem álbo wtorem ſtánął y odpowiedział/ A potym vpornie od ſądu odſzedł/ Táki ma być karan winą 14. grzywien UstPraw C3, B4v, F2v, G2; A gdźieby ſie nálázło przez Dekret náſz/ iż citatus niewinnie á potwarznie pozwan był: tedy on Aktor będźie mu powinien wnet od ſądu nie odchodząc ſto grzywien winy położyć SarnStat 712; Gdy kto tactus odéydźie od ſądu: ma bydź ſkazan w przezyſku/ o co ieſt tactus. SarnStat 799, 77, 148, 391, 402, 483 (23).

»sąd odkładać (a. przekładać, a. przełożyć), zawiesić; odłożony (a. przekładany, a. przełożony), zawieszony (jest), limitowany sąd; odłożenie sądu« [w tym: zawieszony a odłożony (1)] = iudicium suspendere Mącz [szyk zmienny] (4:1;6:1:1;1): ZapWar 1545 nr 2646; GroicPorz k2, l; Sądy niemogą być przekłádany. UstPraw C; Iudicia omnia ad comitia generalia reiecta sunt, Wſziſtki ſądy záwieſzone á odłożone ſą ná wielgi ſyem. Mącz 162d, 289b; ActReg 156; Iustitium – Odłożenie ſądw [!]. Calep 572b; y niechćiał [św. Paweł] tego ſobie przywłaſzczáć/ áby był ſam śiebie/ z ſercá ſwego/ y z właſnych myśli ſądził/ ále ten ſąd ná on dzień Páńſki odkłádał. WujNT 586, Act 24 arg; A gdźieby Woiewodá/ [...] té ſądy obwołáné którymkolwiek ſpoſobem álbo przełożył [iudicia proclamata … transposuerit JanStat 484]/ álbo przekáźił: tákowy winą ſtá grzywien pieniędzy niech będźie karan SarnStat 718, 718, 722.

»sąd odprawować (a. odprawić, a. sprawować); sąd odprawi się (a. odprawować się itp. ma (a. mogł itp.)), odprawowany (a. sprawowany) był (a. bywa, a. będzie itp.); odprawowanie (a. odprawienie, a. sprawowanie) sądu« = iudicium exercere Modrz, JanStat; ius dicere Modrz; iudicium pertractare JanStat [szyk zmienny] (42;10:24;15): Niepilnie IchM sprawują sądy swe, co WKM to sam znać raczysz Diar 71, 24, 27, 30, 91; W wtorey [części] położyłem [...] ktorych czáſow Sądy ſpráwowáne być máią. GroicPorz C, iv, k2; y vlękli ſie [lud izraelski] Krolá/ widząc w nim być mądrość Bożą/ ku ſpráwowániu ſądu [ad faciendum iudicium]. Leop 3.Reg 3/28; Tákże y drugim [Absalon] mowił/ rzekąc: Bych ia był krolem/ lepiey y ſpráwiedliwieybych ty ſądy ſpráwował. BielKron 72; Iudicatus, Moc ku ſprawowániu ſądów. Mącz [176]d; Iáka ieſt zápálcżywość trzebieńcá ku zgwałceniu pánienki tákowy ieſt ten ktory przes gwałt odpráwuie ſądy [sic qui facit per vim iudicia]. BudBib Eccli 20/3; Teraz záś o Vſtáwách wedle ktorychby ſądy odpráwowano [quibus iudicia exerceantur]/ nápiſáć vmyśliliſmy. ModrzBaz 69v, 26, 74v, 87v, 89v, 90v (12); SkarŻyw 292, 559 [2 r.]; PaprUp F4v; ActReg 44, 46, 102, 127, 144, 156, 169; Dobry Sędzia ma też y ná to ſie oględáć/ áby cżáſu ſądow ſwych odpráwowánia inſzych ſpraw przedſię nie brał Phil L3, L3; Stároſtowie w ſześći niedzielách máią ſwé ſądy odpráwowáć SarnStat 486; ſkazáliſmy/ y chcemy: áby pewnych czáſów álbo godźin/ y ſłuſznym vważeniém vmyſłu ſądy były odpráwowáné y záchowáné SarnStat 785, 145, 166, 213, 232, 252 (50); PowodPr 52, 66; SkarKazSej 679a, 690a. [Cf a. »sąd sprawować« GroicPorz pp2, SkarKaz 2a.]

»na sąd (po)ciągnąć« = ad iudicium protrahere Mącz (2): Mącz 462a; do Práwá ia ćiebie Króleſtwá Polſkiégo/ y do Przywileiów iego/ przed Królá ſwégo ná Sąd ćiągnę OrzQuin Aa2v.

»podać (a. poddawać) na sąd, pod sąd; na sąd podan« [szyk zmienny] (1:1;1): O ſynácżku moy námileyſſy/ ty znaſs iako gorzko ieſt ſertzu memu ij duſſy moié twoié rozlącżenié nocy przyſſlé/ ijżes od nędznégo vcżnia wydán ij na ſąd nieſprawiedliwy od żydow ieſtes podán OpecŻyw 159; MurzNT 41 marg; PowodPr 63.

»do sądu postąpić« = rozpocząć proces sądowy (1): A gdyż tedy Rzeczpoſpolita od [lege: do] Sądu by poſtąpić z Boleſłáwem [...] miáłá: kto ná tym Sądźie vrzędnym Sędźią będźie? OrzQuin S3.

»poz(y)wać, pozywanie, pozywany, pozew na sąd; pozwać ku sądowi« [szyk zmienny] (5:5:1:2;1): Ale ná inſze Sądy pozew może być thegoż dniá kiedy Sąd ieſth/ wſzákże przed thym niżli Práwo ſyędźie. GroicPorz iv; Potym Powod da go [pozwanego] pozwáć ku wtoremu bliſkiemu Sądowi/ A ieſliby nieſtánął: tedy tymże ſpoſobem powod vſtánie rok przećiw iemu GroicPorz qv, iv [2 r.], k2v, lv [2 r.], nn3 [2 r.], nn3v; Diem alicui dicere, Pozwáć kogo ná ſąd Mącz 86b, 275d; wielebnego też Athánázego ná ſąd práwnie pozwał [papież]/ ktory ná pozew Papieſki przyiechał. SkarJedn 127; SkarŻyw 391.

»sąd prowadzić« (1): Thámże go [króla] ná Máyeſtat Arcybiſkup wſádził/ Aby w boiáźni Bożey ſąd ná nim prowádził. StryjWjaz C3v.

»na sąd przychodzić (a. przyść)« [o sprawach do rozpatrzenia] (3): Praeiudicium, Rowne oſądzenie w rowney y w tákowey rzeczy która teras ná ſąd przyszłá Mącz [176]d; Téż vſtáwiamy: áby dla odpráwowánia ſpráwiedliwégo ſądów/ y dla wiernégo nápiſánia ſpraw/ któré ná ſąd przychodzą [negotiis in iudicium deductis JanStat 504]/ były iedné Kśięgi ſądów álbo Akt w kożdym Powiećie. SarnStat 911, 911.

»na sąd przywieść (a. przywodzić), wodzenie, wiedziony« = perducere ad iudicium Mącz [szyk zmienny] (4:1:1): Educere in ius aliquem, Ná ſąd kogo prziwieść. Mącz 96c, 96d; WerGośc 266; Sędźia Zydowſki żadnéy ſpráwy ná ſąd niech nie przywodźi [nullam causam ... in iudicium deducat JanStat 1120]/ która ſie między Zydy zácznie/ póki nie będźie przez ſkárgę przedeń przynieśioná. SarnStat 255, 1213; SiebRozmyśl A3.

»sądzić sądy; sądy są (a. były, a. będą itp.) sądzone; sądzenie (a. odsądzenie) sądow« = odbywać rozprawy sądowe; iudicare iudicia PolAnt, JanStat; celebrare iudicia JanStat [szyk zmienny] (14;20;5): ZapWar 1545 nr 2646; Woiewodowie máią tego doyźrzeć/ áby nikt niebył vćiſnion ná mierze áni ná wadze. Też Sądy áby niebyły przes nie [sprzedających towary] omieſzkáne/ ále by były ſądzone czáſow ſłuſznych UstPraw A2, A2v [2 r.]; BibRadz Ier 21/12; Mącz 47d; CzechEp 229; ActReg 44; WujNT 589 marg; VStáwiamy/ áby Stároſtowie náſzy ſądów ſwych nie ſądźili w krótkim czáśie/ iedno w ſześći niedźielách SarnStat 527; CHcemy y roſkázuiemy: áby ſądy Ziemſkié cztérzy kroć do roku/ [...] były ſądzone. SarnStat 717, 76, 486, 495, 557, 558 (30).

»sądem, na sądzie sądzić; na sądzie (o)sądzon(y)« [szyk zmienny] (1:1;4): NA Wyłożonych Sądźiech/ bywáią ſądzone ſpráwy wſzelkie ták ty ktore ſye ſćiągáią ná Perſonę iáko y thy ktore ná rzecz GroicPorz l2, i3, m4; OrzRozm T3; Sędzie y ſprawce vſtáwiſz ſobie/ we wſzech bronach twych/ [...] á maią ſądzić lud ſądem ſpráwiedliwym [iudicabunt populum iudicio iustitiae]. BudBib Deut 16/18; SarnStat 876. [Cf a. »sądzić na sądzie« KuczbKat 335.]

»na sądzie siedzieć (a. siadać itp.), siedzący (a. siadający); zasieść sąd; ku sądu się posadzić« = sądzić; sedere iudicem Mącz, Modrz; sedere pro tribunali Modrz, Vulg; dictitare causam, dicere ius, tenere iudicium Mącz; sedere super iudicium a. in iudicio Vulg; exercere iudicium Modrz; (in) iudicio praesidere, in iudicio residere JanStat [szyk zmienny] (64:18;1;1): BierEz Q4; FalZioł V 52, 52v; Abouiem tam [w Jeruzalem] będą na ſądzie ſiedzieć [sederunt sedes in iudicio] ſtoleczni ktorzy będą ſądzić dom Dawidow. WróbŻołt 121/5 [przekład tego samego tekstu LubPs cc3v]; I ſaczunki pienięzne ktore o krzywdy abo o ſkody na pozwiech [prokuratorowie] kladą mayą bycz tak miarkovane, vazne, iako ſkoda ieſt vazna [...]. A ſędzia na ſządzie ſiedzącz ma tego dogliędacz y ſtrzedz i takiego karacz ComCrac 18v; SeklWyzn g3v; LubPs cc3v, gg6v; PRzyſyężnicy álbo Lawnicy ſą Perſony ná Sądźie ſyedzące/ kthorzy wyſłyſzawſzy/ á dobrze wyrozumiawſzy Spráwę obudwu ſtron/ Sentencyą Sędźiemu [...] náyduią GroicPorz dv; gdy iuż Lawnicy ná Sądźie záſyędą/ thedy Woyt zwykł pytáć Stárſzego Przyſyężniká [...] GroicPorz lv, cv, c3, ev, i3v, l2; Leop Iudic 5/10, Is 28/6; OrzRozm L3; Krol zebrawſzy Aſseſory ſiadł ſnimi ná tym ſądzie w polu pod namiotem miedzy Solcem á Piotrawinem nád Wiſłą BielKron 348v, 218v; Cognoscere causas, Słucháć ſpraw ludzkich/ ſiedzieć ná ſądzie/ Sądźić. Mącz 250d, 47d, 86c, [176]c, 179a, 319d, 446b; GórnDworz R6v; HistRzym 26; BiałKat 101; RejZwierc 43v, 99v; Ano w káżdem powiećie/ ná pewnych mieyſcách/ mieliby ſędziowie záwżdy ná ſądźiech śiedzieć ModrzBaz 90, 20v, 91 [3 r.], 92v; Był Moyżeſz wpracey nieprzerobiony/ cáły dzień nie iedząc/ ſiedział ná ſądách/ ſwary ludzkie iednáiąc. SkarŻyw 484, 429; Thám potym Piłat ku ſądu ſię ná ſtolcu poſádził/ áby go [Jezusa] niewinnie oſądził ArtKanc D17v; LatHar 520, 698; WujNT Act 25/6, 17; tedy nie bacząc ná niebytność Sędźiégo/ y Podſędká/ y inych ná Doſtoienſtwách y vrzędźiéch będących á ná Sądźiéch śiadáiących [non obstante absentia … Iudiciis praesidere solitorum JanStat 1087]/ Piſarz y Komornicy będący przy leżeniu Kśiąg o zbiegłégo Kmiećiá będą ſądźić y ſkázowáć. SarnStat 918, 159, 224, 236, 495 [2 r.], 555 (36); SiebRozmyśl H3v; Wſzák teſz nie wſzyſtko mądrzy ná Sądźiech śiadáią. CiekPotr 66; KlonWor 18. [Cf a. »zasieść na sąd« BibRadz 2.Par 19/6.]

»skarżyć się na sądzie« (1): Avaritiam in crimen et in iudicium voco, Skárżę ſie ná ſądzie ná twoye łákomſtwo. Mącz 504b.

»stanąć na sąd; stanąć, stawić się na sądzie« [szyk zmienny] (2;1:1): GroicPorz c3v [2 r.]; Stare iudicio, Stánąć ná ſądzie. Mącz [176]c; Vadimonium constituere, Pod zákłádem rok komu vczynić áby ſie ſtáwił ná ſądzie. Mącz 476a.

»na sądzie, przez sąd się toczyć« = esse apud iudicem Mącz (2:1): widźiałem ná przeſzłym Seymie v Piſárzá Sieráckiego Cauſi/ ktore ſye między ſtronámi przez Sądy toczą per XL annos, ktorym ieſzcze końcá nie máſz OrzRozm T4; Libertus meus, Wiświebodzony móy któregom ya vczinił wolnego/ álbo którego ſie ſpráwá ná ſądzie toczy. Mącz 191b, 319a.

»sądy trzymać« = odbywać rozprawy sądowe (2): Fasti dies, Sądowne dni. Cuius contrarium est, Nefasti dies, Dni w które ſie nie godźi ſądów trzimáć Mącz 118d, 88b.

»sąd (u)czynić, wykonywać; wykonanie sądu« = facere iudicium Vulg, PolAnt, JanStat [szyk zmienny] (15:1;1): DiarDop 106; y będzie Krol krolował/ á będzie mądry y będzie cżynił Sąd y ſpráwiedliwość ná źiemi Leop Ier 23/5, 1.Par 18/14, Ier 33/15, 1.Mach 8/32; LeszczRzecz A3; Ale popraẃćie drog wáſzych y ſpraw wáſzych ku dobre^mv/ á ſpráwiedliwy ſąd czyńćie miedzy ſtronámi. BibRadz Ier 7/5, Ez 18/8; BudBib Ez 18/8, Sap 9/3; Tego ſłucháiąc Ceſarz/ ſąd o nim [Atanazjuszu] Biſkupom w Tyrze vcżynić kazał: y ſwego tám wiernego poſłał. SkarŻyw 390; áby Vrzędnicy y ći którzy ná Doſtoieńſtwách ſą/ pilnieyſzy byli w wykonywániu ſądów y vrzędów [executioni iudiciorum et administrationum JanPrzyw 45] przynależących im/ [...] ſkazáliſmy: iż [...] SarnStat 944, 443, 503, 749, 1284; Y przetoż ná wielu mieyſc ſędźie źiemſkie zowie Pan BOG bogámi: bo ſądy y ſpráwiedliwość ludźiom z mieyſcá Bożego iáko iego namieſtnicy czynią/ y dobrego ludzkiego przeſtrzegáią. SkarKaz 2a.

»wda(wa)ć się, wchodzić, wdanie się w sąd« = in causam introitus Mącz [szyk zmienny] (3:1:1): Othom ſię teraz wdał w ſąd [Ecce nunc disposui iudicium]/ y wiem to że zoſtánę ſpráwiedliwym. BibRadz Iob 13/18; Antequam in ius aditum est, Niżli ſie w ſąd wdály/ álbo/ niż rzecz przed práwo prziſzła. Mącz 104c, 124c; RejZwierc 192v; ActReg 108.

»pod sąd wpaść« = być sądzonym (1): Bo cżáſem ze dwu ſłow głupi piſarz vcżynił iedno. Iáko ono v ś: Iákobá w Rozdz: 5. wwirſzu 12. gdzie było po Grecku nápiſano Hina mi hypo kriſn peſite. To ieſt/ abyśćie pod ſąd nie wpádli/ lecż głupi piſarz ztych zdwu słowek Hypo á kriſin vcżynił iedno słowo Hypokriſin BudNT przedm b4.

»od sądu wstawać, wstawanie; wstać z sądu« = przerwać proces sądowy [szyk zmienny] (1:1;1): [torturowany Bonifacjusz] krzyknął/ iſz ieſt wielki Bog Chrześćiáńſki/ á ná Sędziego záwołał/ áby więcey oney nieludzkośći [tj. lania w gardło skazańcowi roztopionego ołowiu] nieużywał: ták iſz wſtáć z ſądu Stároſtá muśiał. SkarŻyw 441; A przerzeczeni Komornicy/ álbo vrzędnicy ſądowni/ którzy máią bydź poſádzeni/ niemáią innych ſpraw iedno ſwé właſné prokurowáć álbo ſpráwowáć/ áni ku ſpráwowániu máią od ſądu wſtáwáć [de Iudicio levare JanStat 453]. SarnStat 716, 784.

»(za)gaić sąd; gajenie sądu; bywa (a. jest, a. ma być itp.) (za)gajon(y) sąd« = otwierać (otworzyć) rozprawę sądową [szyk zmienny] (11;9;6): A w inſzych Mieſćiech okromia Máydeburgu/ kędy tylko ſzeſć Przyſyężnikow bywa/ doſyć ieſt dla gáienia Sądu czterzey álbo przynamniey trzey GroicPorz d3; TEn Sąd thák bywa Gáiony. Naprzod Burgrábiá ſpyta Szołtyſá ieſli czás ieſt zágáić Sąd? GroicPorz i2; gdy iuż Sąd zágáią/ pozew nic nieważy. GroicPorz lv; A ma Sądy gáić pod tymi okolicznoſćiámi: Ná mieyſtcu beſpiecznym/ iáwnym/ nie pokątnym/ ktemu obránym/ ráno/ gdy Słońce wznidźie/ trzeźwo/ nie w dźień święty. GroicPorz l2, C, d2v, i2 [4 r.], i2v [2 r.], i3 (25); Gdy ſie iuż tedy zeſzli wnet ſąd zágáiono/ Aby vrzędnie w tákich rzecżach poſtąpiono. HistLan E.

»zdać sąd; zdanie sądu« = przekazać dalsze prowadzenie rozprawy sądowej (1;2): (nagł) Zdánie wielkiego Sądu. (–) GDy iuż Burgrábiá ma wſtáć z mieyſtcá Sądu ſwego/ zda w moc Sądy wſzytki Woytowi y Przyſyężnikom GroicPorz kv-k2, nn3.

»zdać sąd« = zakończyć rozprawę sądową (1): Potym Burmiſtrz y z Woytem y z inemi pány/ Widząc iż iuż Teſtáment ieſt w kſięgi wpiſány/ Zdawſzy ſąd támże ſie z nim [panem starym] záraz pożegnáli HistLan E3.

»gościnny sąd« = rozprawa dotycząca gościa, cudzoziemca (6): Ná Goſćinny Sąd Sędźia záwżdy ma być gotow. GroicPorz m2; POzwány ieſli nie ieſth pod władzą oney zwierzchnoſći Mieyſkiey/ gdźie ieſth pozwan/ może ſye wyiąć do práwá ſwego/ iáko ieſt Kſyądz/ Mnich/ Rycerſki człowiek/ Student/ oprocz przyczyn wyſzſzey opiſánych przy goſćinnym Sądźie. GroicPorz t2, d, m2, nn3v [2 r.].

»sąd graniczny« = rozprawa dotycząca wytyczenia granic między posiadłościami (1): Aieſliby tez kto proſtego rządu abo ſtanu czloviek na ſpravie a ſądzie granicznem, abo ynnem przecziwko Commiſſarzo^m ſie rzuciel ſlovy a nievczcziel, taki ma bycz viezą abo ſiedzeniem do polroka karąn ComCrac 17v.

»odwłoczny sąd; odwłoka w sądzie; przewłoka sądu« = rozprawa sądowa odłożona na inny termin (1;2;1): iżby kto z rotą żołdował z roſkazánia náſzego/ w dálekich ſtronách/ táki może mieć liſty náſzymi odwłokę w Sądzye tylko przes rok. UstPraw H2, G3; Widzę że też wáſz rozum w tym ſię bárzo myli/ Bo mnimaćie żeby was ludźie oſławili/ Kiedy wam prawdę mowią/ y wáſze nierządy/ Gánią nie pochlebuiąc/ y odwłoczne ſądy. Prot A2v; A ponieważ tákowe przedmowy nie ſą krzecży: bo bywáią cżynione ábo dla ziednánia łáſki v ſędźiego/ [...] álbo dla zátłumienia rzecży ſtrony przećiwney/ ábo iednák dla przewłoki y rozerwánia ſądu [aut certe ad tempus extrahendum iudiciumque frustrandum]: Przeto máią być zniſzcżone y od ſpráwiedliwego ſądu wyrzucone ModrzBaz 94v.

»sąd sprawiedliwości« (1): Posłowie aby też nie prożnowali, nim by im dana odpowiedź, przez ty dni namawiali około sądow sprawiedliwości pospolitej Diar 30.

»sąd świecki« (2): NiemObr 171; A w nowym zakonie przez trzy ſtá lat [...] ſámi kápłani y biſkupi rządźili: [...] Bo nie máiąc ieſzcze krolow Chrześćiáńſkich/ ſámi ſądy świeckie odpráwowáli SkarKazSej 679a.

»sąd trybunalski (a. trybunalny)« (5): CzechEp 229; III. Część po odpráwieniu ſądu Tribunálſkiégo, Té tytuły rewidowáć: Exekucia. Salaria. Areſtowánié. Appellácia. Remiſſiȩ. Záwieſzenié ſpraw. SarnStat 850, 47, 870, 871.

»sąd urzędny« [szyk 1:1] (2): bo Rzeczpoſpolita dáie/ gdy Krol z Rádámi ſwemi záſłużonym ludźiom dáie: á iż ſye Rzeczpoſpolita ná nierządne rozdawánie ſkárży/ może vrzędnem Sądem nie temi Vniuerſałmi/ to náleźiono być/ komu co Krol dobrze dał OrzRozm R3; OrzQuin S3.

»sądy ustawiczne« (1): W czym wſzyſtkim ludźie vkrżywdzeni ſkárżą ſię ze lzámi [!] ná tę leniwą ſpráwiedliwość/ [...] Iákoż bárżo to źle ſię sſtáło/ iż ſądy zwłaſczá Criminales nie ſą vſtáwiczne GórnRozm C3v.

»wyłożony sąd« [szyk 14:6] (20): WYłożony Sąd to ieſt/ kthory bywa czáſow wedle práwá zámierzonych/ á idźie ſwoim poſthępkiem záwżdy przes dwie niedźieli GroicPorz k4v; A ieſli s tych to Sądow wyłożonych ktory przypádnie ná dźień święty/ thedy bywa przełożon ná inny dźień. GroicPorz l; A dla lepſzey pewnoſći y więtſzey wiádomoſći/ thedy ná táki Sąd wyłożony trzy kroć thegoż dniá po ránu dzwonią. GroicPorz lv; (nagł) Pozywánie ná wyłożony Sąd. (–) NA ten Sąd może pozwáć tegoż dniá ktorego ma być obchodzon/ wſzákże przed tym niż będźie zágáion. GroicPorz lv; (nagł) Gáienie Sądu wyłożonego. (–) SąD Wyłożony thymże obyczáiem przes Woytá iáko y Burgrábſki bywa gáiony GroicPorz lv, c3v, i3, l [5 r.], lv, l2 (20).

»wywołanie sądu; sąd (był, a. ma być) obwołany (a. wywołan(y))« [w tym: obwołany i wywołany (1)] = iudicium voce publicatum JanStat [szyk 5:3] (4;4): o czym ſzerzey maſz niżey nápiſano przy Burgrábſkim ſądźie/ zwłaſzczá o zbićiu álbo zránieniu kogo pod wywołánym Sądem. GroicPorz c3v; (nagł) Wywołánie wielkiego Sądu. (–) TEn Sąd przed thym niżli bywa/ dwie niedźieli przes Podwoyſkiego iáwnie ma być wywołan. GroicPorz iv; Ale krom tego czáſu wywołánia wielkiego Sądu/ gdy kto kogo ráni/ bądź Mężczyznę/ bądź też Białą głowę. Woyt bierze/ groſzy dwádźieſćiá y pięć y ſzeląg. GroicPorz k3, k2v, nn2v; VStáwiamy/ áby [...] té ſądy [staroście] przed tegodniem były obwołáné y wywołáné/ y mieyſce tákowému ſądowi obwołániém było náznáczono. SarnStat 527, 718.

»sąd zawity [= ostateczny, rozstrzygający]« (1): Téż poſtánawiamy: áby Sądy záwité [Iudicia peremptoria JanStat 456] álbo Roki główné trzy kroć były do roku we wſzyſtkich Ziemiách SarnStat 911.

»zeznanie na sądzie« (1): SKutek zeznánia ná Sądźie ten ieſt/ iże odporna ſtroná/ gdy zeznánie vczyni/ iuż powod od potwierdzenia ſwey żáłoby bywa wolen. GroicPorz yv.

»(burgrabski) wielki sąd« [szyk 13:7] (20): BVrgrábſki wielki Sąd/ trzy kroć do roku bywa. Pierwſzy/ w dźień Swiętey Agáty. Drugi/ trzećiego dniá po S. Ianie Krzćićielu. Trzeći/ w Oktawę S. Marćiná. GroicPorz iv; (nagł) Pozywánie ná wielki Sąd. (–) NA then Sąd Pozew przynamniey przed trzemá dniomá vprzedźić ma przes ſługę Vrzędowego/ z námienienim ſądu tego. GroicPorz iv; W Krákowie tákże Burgrábſka winá wedle moderácyey/ gdy ktho pozwány ná wielki Sąd nieſtánie/ álbo ſye czego nieutćiwego v Sądu dopuſći GroicPorz k2v, c3v, iv, i2 [3 r.], i3, k (19); SarnStat 1041.

»sąd duchowny« (2): SkarŻyw 292; TRZECI VRZĄD DVCHOWNY: Sądy Duchowne odpráwowáć/ wedle ſwey Iurisdiciiey SarnStat 213.

»sąd grodzki« [szyk 9:1] (10): Stároſtowie ſądy Grodzkie w ſzeſć niedźiel máią ſądźić UstPraw A2v, A2v; ACz wiémy to/ co káżdému Vrzędowi ſędźiégo w ſądzeniu ſądów Ziemſkich y Grodzkich [in celebrandis iudiciis Terrestribus et Castrensibus JanStat 489] należy: wſzákże [...] SarnStat 557; po dokończeniu Séymu Wálnégo żadné ſądy/ áni Ziemſkié/ áni Grodzkié nie mogą bydź ſądzoné in arctiori tempore, iedno po dwu niedźiél. SarnStat 724, 487, 527, 721, 740, 871, 1305; [UstPraw 1579 113].

»sąd kapturowy« (1): ACzkolwiek ſądy Kápturowé Wołyńſkié in robore zoſtáwiamy/ iednák kauzy Duchowné zakonu Rzymſkiégo którébykolwiek ná tym ſądźie Kápturowym były ſądzoné/ wolnémi czyniémi y káſsuiemi od wſzelákich Dekrétów y proceſsów Kápturowych SarnStat 876.

[»sąd mały« = zwyczajne posiedzenie sądu w przeciwieństwie do sądu wielkiego: Cervus F31/54v; Sząnd maly polozony iudicium particulare expositum ReuchlinBartBydg q5.]

»sąd miejscki« (1): O Sądźie mieyſckim/ o rány/ y mężobóyſtwo. SarnStat 913 marg.

»potoczny, potrzebny sąd« (4:1): Tákże gdy ktho pozwány ná wyłożony álbo potoczny ſąd nie ſtánie/ ile kroć nieſtawa/ tyle winę wyſzſzey opiſáną przepada GroicPorz c3v; [sługa urzędowy] opowie głoſem wſzytkiemu poſpolſtwu/ iże ná tym Sądźie ſpráwy ktore ſye ná wyłożonych y potrzebnych ſądźiech poczęły/ á ná dźiſyeyſzy dźień przypádły/ mieyſcá niemáią/ y ſądzone niebędą GroicPorz i3, m marg, nn3v; iedni ſą ſędźiowie ktorzi ſądzą ſpráwy ludzi vrzędow niemáiących: [...] drudzy záśię mieyſkie ſpráwy á potocżne ſądy odpráwuią [et forensibus rebus tractant] ModrzBaz 89v.

[»sąd powieśny [= dotyczący wsi]«: KIedy od Páná Kmieć vćiecze/ thedy ma być záſtan z Woźnym y z Szláchtą: o którégo Sąd nie ma być Powieśny/ ále Ziemſki/ álbo Grodzki. UstPraw 1579 113.]

»sąd sejmowy« (1): A to wszytko [uciski w przedawaniu rzeczy potrzebnych] powiedają być prze to, że WKM sądow zwykłych sejmowych czynić nie raczysz DiarDop 106.

»sąd ultimae instantiae [= najwyższej instancji]« (3): Bo wspomniymy sobie lata przeszłe za Zygmunta zdały się bydz aurea secula. Ale atoli się trafieło. ze actye zaniego [za króla Zygmunta] zaczęte az się na onych sądziech Vltimé Instantie odprawiały. ActReg 22; A Mázoweckié ſądy vltimae inſtantiae, któré teraz ſądzą/ iáko ſie záczęły ſkończyć ſie máią. SarnStat 858, 855.

»sąd wiecowy« (1): [król] nas ſądźić będźie przez wybráne ludźi/ ná Sądźiech Ziemſkich/ Wiecowych/ y Aſſeſorſkich OrzRozm T3.

»sąd ziemski« = iudicium terrestre a. ordinarium JanStat [szyk 45:1] (46): ZapWar 1545 nr 2646; OrzRozm T3; RejAp 173; A ktemu ten káżdy/ z którym ſie frymárk sſtánie/ ná piérwſzé ſądy źiemſkie po Séymie/ liſt ten ſwóy frymárkowy tám publikowáć/ y od ſądu źiemſkiégo woźnégo ad intromittendum ma wźiąć. SarnStat 91; Wſzákże Piſárzóm Ziemſkim iné Podpiſki/ którzy tylko w piſániu im pomágáć máią/ dopuſczamy miéć: to wyráźiwſzy/ áby ſámi ták przy ſądźiéch Ziemſkich/ iáko przy położeniu kśiąg/ y inych Práwnych ſpráwách bywáli SarnStat 563; Vſtáwiamy/ żeby ſądy Ziemſkié przez Woźnégo obwołáné od Woiewody mieyſc nie były/ áni mogą bydź przekłádáné ná iny czás. SarnStat 718; PRze ſzérokość Woiewództw w Wielkiéy Polſcze nie mogą bydź ſądy Ziemſkié/ iedno dwá kroć do roku. SarnStat 722, 30 [2 r.], 43, 116, 480, 495 (43); [UstPraw 1579 113].

»(ani) sąd i (ani) karanie« (4): KromRozm III H6v; CzechEp 164; ále też y duchownikom ſwoim [papież] do tego pamagał [!]/ áby wolnymi być mogli/ od wſzelákiego ſądu/ y karánia świeckiego NiemObr 171; bo teraz żaden ſię krolá nie boi/ áni iego ſądow/ áni iego karánia. Kto chce/ o nim ſzemrze SkarKazSej 659b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»kauzy i sądy« (1): Iáko Stároſtá Królewſki/ ták y ſam Król troiákié kauzy y ſądy miéwa. SarnStat 162.

»sąd i (albo) pozew (a. pozywanie)« [szyk 1:1] (2): Quidvis potius quam iudicium, Cokolwiek bądź/ tilko áby nie ſąd álbo pozywánie było. Mącz 340d; [nasi przodkowie] Sámi miedzy ſobą w iedney práwdźiwey Wierze/ miłość y iedność Chrześćiáńſką pilnie záchowywáli/ Pozwámi y Sądámi Krolow nie obćiążáli WujJud a3.

»prawo i (a) sąd« [szyk 2:1] (3): BudBib I 366d marg; Deborę żonę Lápidothá obdárzył/ naprzod Pan Bog męſkim ſtátkiem y mądrośćią: ták iſz ſądy y práwá wſzytkich odpráwowáłá SkarŻyw 559. Cf »bez prawa i bez sądu«.

»(i) roki i (albo) sąd(y)« = iudicia et (seu) termini JanStat [szyk 9:4] (13): ZapWar 1545 nr 2646; Táki niedbálec iż począł/ á rok y ſzeſć niedzyel nic nieczynił/ tráći to o co był pozwał: Wyiąwſzy iżby roki álbo ſądy przes ták długi czás niebyły. UstPraw H4; Roki álbo ſądy po rozeſłániu liſtów Séymowych, áz do Séymu Powiátowégo niech będą ſądzoné. SarnStat 717 [idem 785]; ROki y ich ſądy vſtáwiamy/ áby były ſądzoné w káżdych źiemiách y powiećiéch/ iáko były záwżdy bywáć zwykły SarnStat 745 [idem 916]; A ná Rocech álbo Sądźiéch Ziemſkich/ któré będą w Zatorze ſpráwowáné/ Sędźia Zatorſki niech ſwé mieyſce dźierży SarnStat 1212, 459, 785, 911, 916 [3 r.], 1212 [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»sąd a (ani) rozprawa« (2): RejPs 219; Nie wdawał ſie ten Pan [tj. Chrystus] bedąc [!] Pánem y Krolem swiátá wſzytkiego/ áni zwolennicy iego w żadne ſądy áni w żadne roſpráwy tego ſwiátá. RejZwierc 192v.

»sejmy abo sądy« (1): Boć wás podadzą do walnych rád (marg) naſeimy abo ſądy (–) [Tradent enim vos in consessus] i w Bożnicách ſwoich wás biczować będą MurzNT Matth 10/17. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»sądy i spory« (1): [św. Paweł] Korynthczyki w pirwſſym [Liście] [...] vczy yáko ſye máyą záchowáć przećiw wyſtępnym/ y około ſądow y ſporow. KromRozm II ev.

»sprawa (sądowna) i (a, albo) sąd« [szyk 4:1] (5): ComCrac 17v; Iakoſz/ yſami to przipuſccie doroſſadku ſwego ieſli to tilko dwoch abo trzech ſprawa y ſad bel PaprUp Gv; A krol IM radby te sądy odprawował, cum dignitate et sine inuidia. Limitowane te rebellium sprawy. albo Sądy aż doponiedziałku ActReg 156; VStáwiámy/ áby dla ſpráwiedliwégo odpráwowánia ſądów/ y dla ſpiſowánia wiernégo ſpraw/ któré ſie v ſądu toczą/ były iedné kśięgi ſądów/ álbo ſpraw ſądownych [unus liber Iudiciorum seu Actorum JanStat 504] w káżdym Powiećié. SarnStat 748, 873. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»sąd i (a) sprawiedliwość« = iudicium et (atque) iustitia Vulg (6): Krolował tedy Dawid nád wſſyſtkim ludem Iſráelſkim/ á cżynił Sądy/ y ſpráwiedliwość wſſyſtkiemu ludu ſwemu Leop 1.Par 18/14, Ier 23/5, 33/15; Słuchay iáko ná cię Pan woła przez Ezáiiáſzá [!] ſwiętego: Abyś nie opuſzcżał śirotki/ ábyś pomogł vpádłemu á vćiſnionemu w ſądzye y w ſpráwiedliwośći iego RejPos 193v; SkarKaz 2a. Cf »bez sądu a bez sprawiedliwości«.

»sądy i wieca« (1): vſtáwuiemy: áby Roki Ziemſkie były [...] káżdégo roku trzy kroć ſądzoné/ [...] (okróm Woiewództw: któré wedle prośby Poſłów ſwych ſądy Ziemſkié y Wiécá mieć máią iáko niżéy ieſt opiſáno.) SarnStat 721. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»sąd i wyświadczenie« (1): W oſtátnich Mándatach Dekálogu ſwego/ ochrania Bog obrázy bliźnich náſzych/ naprzod w oſobie/ potym w żenie ábo domownikach/ á nákoniec w máiętnośći iego wſzyſtkie około tego roznice pod ſpráwiedliwy bez żadnego fałſzu ábo oſzukánia ſąd y wyświadcżenie poddawáiąc. PowodPr 63.

»zdania i sądy« (2): gdy wynidźie ieden tydźień po przyiechániu náſzym ná Séym/ Zdánia y Sądy będą ſpráwowáné [condemnationes et Iudicia exerceantur JanStat 547]/ áby nakłády y wydatki wielkimi ludźie nie byli vćiśnieni. SarnStat 145 [idem] 932.