Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BLIZIUTKO

Następne hasło: BLIZNECZKA »

BLIZNA (109) sb f

-z- (106), -ż- (2), -s- (1).

Fleksja

	sg	pl
N	blizna	blizny
G	blizny, blizn
D	bliznåm
A	bliznę, blizny
I	bliznami
L	bliznie, bliznach

sg N blizna (11). ◊ G blizny (3). ◊ A bliznę (12). ◊ L bliznie (1). ◊ pl N blizny (15). ◊ G blizn (12) OpecŻyw, FalZioł (2), BielKron, Mącz (3), SienLek (3), RejPos, RybGęśli; blizen (2) SkarŻyw, SkarKaz. ◊ D bliznåm (1). ◊ A blizny (47). ◊ I bliznami (2). ◊ L bliznach (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII (z Cn) – XVIII w.

Znaczenia

Znak, ślad pozostały po zagojonej ranie, szrama; czasem rana; znak od uderzenia, siniec; uszkodzenie skory (109)
- a. Skaza na oku, błonka, katarakta (4)
  - Przen (23)
    - a) Słabość, występek, grzech; niesława, hańba (20)
    - b) Cierpienie, ból, ofiara (4)

Znak, ślad pozostały po zagojonej ranie, szrama; czasem rana; znak od uderzenia, siniec; uszkodzenie skory; ci(r)catrix Murm, Mymer¹, Mącz, Calep, Cn; vibex Calep (109): Murm 64; Mymer¹ 21v; Też blizny ktore zoſtaią po ranach namazuy thim ſokiem/ zrownaią ſie s ciałem. FalZioł I 54c, [*5]f, I 20b [2 r.], 109d, 140d, IV 4c (14); GlabGad A7v; UstPraw D4v; Drudzy mu powiedzieli/ iż kogoś chwoſtáli. Gdy im blizny vkazał/ [Cesarz] bárzo ſie lękáli RejZwierz 20v, 30 [2 r.]; Są też cżarni ći ludźie názbyt y nágo chodzą/ á máią blizny po ćiele cechowáne żelázem roſpalonym BielKron 452v, 109 [2 r.], 234, 443v; Cicatrix, Blyzná/ Dęga. Szram Známię gdzie byłá ráná. Mącz 52d, 104d, 240c, 445c; SienLek 158 [5 r.], 180, Aaaa; HistRzym 130, 130v; RejPos 107; Ryczerz boiowy bárzo ſnádnie miedzy ſtáremi bliznámi nową ránę ścirpieć może. RejZwierc 153, 177v; gdy on grzechy náſze ná ćiele ſwym wnioſł ná drzewo: ábychmy y my odſtawſzy od grzechow w ſpráwiedliwośći żyli. Będąc bliznámi iego vlecżeni [Cuius livore sanati estis Vulg 1.Petr 2/24] CzechRozm 219v; PaprPan H2v; ſą choroby [...] któré ſą ták ſuche/ że ſkurze/ iákoby blizny przyniówſzy/ áni wyciéc/ áni ſyę záſuſzyc mogą Oczko 13v; Blizen twoich z Thomaſzem tu nie widze [!] SkarŻyw 203a, 131, 572 [2 r.]; á ieſczebym ták chćiał/ żeby tego oſobá kto kwituie wypiſána byłá/ [...] máli znak iáki ná twarży/ ábo ná ręce/ ábo bliźnę/ iáko nas żaki w Padwi tem kſztałtem (iáko wieſz) w Metrykę wpiſuią. GórnRozm Lv; Calep 193a, 1120b; LatHar 271; RybGęśli B; SkarKaz 204a, 245b; CiekPotrSzym 3v.

Zwroty: »blizny gładzić, goić, spędzać, (wy)bielić, blizn bielenie« [szyk zmienny] (10): Zołć morzkiego Niedzwiadka, blizny gładzi FalZioł IV 39c; Zołć Bykowa [...] zmieſzana z żołcią kozłową/ [...] Takież rany y blizny goij. FalZioł IV 13b; Też Serapinum (z apteki) z ocztem winnym rozpuſzcżone: ſpądza, blizny. FalZioł V 89, [*3]d, II 12d, V 89 [2 r.]; SienLek 131v, 158, Sv.

»blizny podjąć«: Bo to ieſt ſproſna rzecż/ áby ći/ ktorzi blizny y rány podięli/ ktorzi ſię w niebezpiecżność śmierci dla oycżyzny wdáli/ niemieli godney męſtwá ſwego y cnoty ſwey zapłáty odnieść ModrzBaz 118v.

Wyrażenie: »przyrodzona blizna«: Naeuus, Przirodzona blizná álbo známię ná ćiele. Mącz 240c.

Zestawienia: lek. »białe blizny« (2): Człowiek ktoryby miał ná ſkorze ćiáłá ſwego guzy/ ábo liſzáie/ ábo białe blizny/ták iżby ſie ná ſkorze ćiáłá iego przymiot trądu okazał/ táki ma być przywiedźion przed kápłaná Aaroná BibRadz Lev 13/2, Lev 14/56.

lek. »blizny czarne«: IZ blizny czarné ciáło ſzpácą/ iáko ié wybiélić możeſz/ obácz SienLek 158.

Szeregi: »guzy, blizny, szramy«: Gdy zgodá zacne rozłoży ſwe kramy/ Niecnotá by Szot guzy blizny ſzramy. RejZwierc 228.

»guzy abo liszaje abo białe blizny« (2): BibRadz Lev 13/2, 14/56. Cf »białe blizny«.

»plagi i blizny«: Skárżył ſie ſyn Boży/ iż plagi y blizny ktore do niebá z ſobą nioſł/ odnioſł od tych ktorzy go miłowáć mieli. PowodPr 44.

»blizny i rany; rany i blizny« (3 : 2): ij każdá blizna ij rana zaſie ſie otworzyla OpecŻyw 140; FalZioł IV 13b; KrowObr 144v; SienLek 158; ModrzBaz 118v. Cf »blizny gładzic«, »blizny podjąć«.

»(siniowizny i) dęgi albo blizny; blizny albo dęgi« (1 : 1): Mącz 52d; vkazáły ſię potym ná ćiele chorego/ ſzkáráde śiniowizny y dęgi álbo blizny/ ták iż ſię wſzyſcy zdumieli StryjKron 350.

W przen (2): OpecŻyw [170v]; Częſto piáſtuymy ręce/ nogi/ y bok Páná náſzego/ gorącym ſię ſercem blizen tych iego dotykáiąc/ á one częſto pozdrawiáiąc. SkarKaz 209b.

a. Skaza na oku, błonka, katarakta (4):

Zestawienie: lek. »blizna na oczu« (4): TEn Kámień ma mocz iż na ocżu blizny cżyni przezrzyſte/ to ieſt traci ony blizny: iżby widzeniu nie przeſzkadzały FalZioł IV 57a, 39a, 40d.

Przen (23):

a) Słabość, występek, grzech; niesława, hańba (20): RejPs 187v; RejWiz 116v; Pan Iezus Kriſtus [...] iż iuż omył s ciebie ony ſproſne blizny twoie rozlicżnych grzetwoich RejPos 210v, C4v, 210v; SzarzRyt C.

Frazy: »blizny się odnowiły (rozgnoiły, zgniły, skaziły, każą się)« = występki odżyły (6): Iuż oto rozgnoiły ſie y skażone ſą blizny duſze moiey. WróbŻołt 37/6; á ſnadz ſie odnowiły y ſtáre blizny złoſći moich RejPs 57; Leop Ps 37/6; KochPs 55; LatHar 162 [2 r.].

Zwrot: »bliznę sobie przypalić, zagoić, zgładzić« [szyk zmienny] == zgładzić grzechy (3): Inurere infamiam alicui idem, Maculam sibi inurere, Nieodmytą bliznę ſobie przipalić/ to yeſt złey sławy doſtáć. Mącz 509a; RejPos 327; lecż żeś Oćiec/ moiey Duſze: [...] Omyi zmázy/ rány zgoy/ zgładź blizny/ niech wády We mnie nie zoſtáwuie/ wyſtępek ſzkárády GrabowSet S4.

Wyrażenia: »blizny ran«: Blizny z nowu mych dawnych ran ſye odnowiły/ Zátáionó plugáſtwá z nowu przyſtąpiły KochPs 55.

»na sławie blizna«: Camillus on zacny mąż y Oćiec oycżyzny/ Ná ſławie nieśmiertelney nie vſzedł tey blizny. KlonWor 17.

Szeregi: »blizny i liszaje«: Ocierayże ty blizny y ſtáre liſzáie/ Widziſz iż ſie maſz puśćić w nieznáiome kráye. RejZwierc [207].

»rany a blizny«: á będzyeſz vzdrowiony/ y wſzytki rány twoie/ á thy ſproſne á ſzkáráde blizny nie znośnych grzechow twoich. RejPos 210v.

»siności i blizny« (2):ſiność iego ſtárłá á ożywiłá wſzytki ſinośći y wſzytki blizny s ciáłá y z duſze thwoiey RejPos 107, 327.

»znaki a blizny«: iż iáko śnieg będą zbielone ty znáki á ty blizny záráżenia twego RejPos 214.

b) Cierpienie, ból, ofiara (4): Rachel panu Boguporucża ſwą żałoſć [...] Aleć mnię tą ſmętna blizna do ſmierći ſie nie żagoi RejJóz B7; tám dopirko poznaſz iáko oni niebieſcy prziiaciele twoi rádowáćći ſie będą/ iáko cie miedzy ſobą ććić á ważyć będą/ y iáko im będzieſz vkázował blizny cnoty á ſtałośći ſwoiey RejZwierc 178.

Zwroty: »otwarzać blizny« = odnawiać cierpienia: ten wáſz wiérſz ſpiérány/ otwarza blizny świeże/ y poruſza rány GosłCast 41.

»zagoić bliznę« = złagodzić cierpienie: Oto ią zágoię im bliznę y vzdrowię/ á vlecżę ie [Ecce, ego obducam eis cicatricem et sanitatem et curabo eos] Leop Ier 33/6.

Synonimy: dęga, pręga, szram, znak, znamię.