[zaloguj się]
[pdf]

1. BRONA (652) sb f

brona (316), brana (257), brama (79); brona MetrKor, OpecŻyw, ForCnR, PatKaz III (2), Murm, Mymer1 (2), BielŻyw (4), MiechGlab (2), WróbŻołt, RejPs, HistAl (16), KromRozm I (2), KromRozm II (3), KromRozm III (11), BielKom, RejFig (3), RejZwierz (5), HistRzym (11), BieSpr(9), WujJud (2), HistHel, BudNT (7), KarnNap, KlonŻal, CiekPotr, GosłCast, KlonFlis (3), SkorWin, KlonWor (2), SzarzRyt; brana BartBydg (3), GroicPorz, GrzegRóżn, Prot, BiałKat, CzechRozm (2), MWilkHist (4), CzechEp (5), NiemObr (3), ReszPrz, ReszList (4), PowodPr, SkarKaz, VotSzl; brama MurzNT, GórnDworz (2), KochMon, KochList, StryjWjaz (3), SkarJedn (5), SkarŻyw (11), StryjKron (15), KochMuza, KochProp, ActReg, GrabowSet, LatHar (10), SkarKazSej (4); brona : brana : brama LibMal (1 : 3 : 3), LubPs (1 : 9 : 1), KrowObr (1 : 3 : ‒), Leop (66 : 18 : ‒), BibRadz (2 : 86 : —), BielKron (59 : 3 : ‒), Mącz (‒ : 19 : 8), RejAp (9 : 42 : ‒), RejPos (3 : 10 : —), RejZwierc (3 : – : 1), BudBib (61 : 7 : —), KochPs (3 : 1: 3), KochPieś (2 : — : 1), Calep (1 : ‒ : 2), GrochKal (2 : ‒ : 2), WujNT (1 : 27 : —), SarnStat (3 : ‒ : 1).

bron- (8), brón- (2); bron- KochPs (3), SarnStat (3), GosłCast; brón- OpecŻyw; bron- : brón- KochPieś (1 : 1). brån- (207), bran- (18); brån-: bran- LubPs (6 : 1), Leop (7 : 3), BibRadz (73 : 4), Mącz (15 : 4), RejAp (29 : 4), RejPos (8 : 1), NiemObr (1 : 1). bråm- (67), bram- (4); bråm- : bram- (5 : 2), SkarŻyw (8 : 1) StryjKron (12 : 1); końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N brona brony
G brony bron, brån, bråm
D bronie bronam
A bronę brony
I broną bronami
L bronie bronåch, broni(e)ch
V brono brony

sg N brona (60). ◊ G brony (123). ◊ D bronie (11). ◊ A bronę (44). ◊ I broną (39). ◊ L bronie (47). ◊ V brono (5). ◊ pl N brony (100). ◊ G bron (19), brån (32), bråm (7); -o- (2), -(o)- (17). ◊ D bronam (9). ◊ A brony(98). ◊ I bronami (16). ◊ L bronåch (39), broni(e)ch (2); -åch : -(e)ch RejAp (7 : 2); -åch (20), -ach (16), -(a)ch (3); -åch HistAl, LubPs, BielKron (2), RejZwierc, BudNT; -ach BibRadz (4), CzechEp, LatHar, WujNT; -åch :-ach Leop (2 : 1), Mącz (1 : 1), RejAp (2 : 5), BudBib (9 : 2).◊ V brony (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Wejście (ewentualnie wraz z zamknięciem) do otoczonego murami miasta lub innych miejsc obronnych, np. zamku, twierdzy, obozu itp.; główne wejście do budynku lub miejsca ogrodzonego; porta Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; valva Mymer1, BartBydg, Mącz; pyla (pylae) Mącz, Cn; ostium BartBydg; vomitoria (pl) Cn (652): ktho Bądzye mocz szobye lysth za swoya skodą v ſtarosth wyprawycz granycznych thedy [...] ma dacz zalysth dwye aſprze a wbronach szobu stron nycz MetrKor 34/135; ForCnR A2; Murm 27; Mymer1 6v, 13; pons pendiculus, zoraw v brany BartBydg 119, 119b, 165; BielŻyw 123, 162 [2 r.]; MiechGlab 39; WróbŻołt Z4v; RejPs 195; LibMal 1547/128; Sciány w bronach y drzwi onego páłacu s Słoniowych koſći były HistAl Hv, B6v, Cv, Dv, M4; KromRozm III F7; Iż mocą ſwą pokruſſył Pan brany myedzyáne/ Przezeń zamki żelázne wſſytki połamáne LubPs Y5, Q, X2, aa3v, ff2v, gg6v; [pozew ma być przybit] álbo ná drzwiách onego ktory ma być pozwan/ ieſli dom ma/ álbo ná Branie/ álbo ná iákim innym mieyſtcu GroicPorz p2v; á że mur w Ieruſálem zburzon ieſt/ y brony iego wypalone ogniem. Leop 2.Esdr 1/3; przyſſli do żelázney brony ktora wiedzie do miáſtá/ á thá ſie im ſámá otworzyła. Leop Act 12/10, 2.Esdr 7 arg, 12/25, Ez 21/14, Ap 21/12, 22/14 (49); RejFig Bb [3 r.]; RejZwierz 6, 15, 37v, 45 [2 r.]; Poſtáwił też y odźwierne v bran Domu Páńſkiego BibRadz 2.Par 23/19; A ták Iudyt z dáleká pocżęłá wołáć ná ſtraż ktora byłá ná branách BibRadz Iudic 13/13, Nah 13/19, Ier 7/2, 22/2, Ez 21/15, 40/40, Act 12/10 (63); Moiżeſz [...] ſtoiąc w bronie namiotow BielKron 34v; brony oſádził żołnierzmi BielKron 208; rzućili ſie ná żydy w Káźimierzu/ wiele ich pozábijáli y ſtátki wybráli/ złamawſzy do nich fortę gliniáną y brany potłukſzy. BielKron 400v, 46v, 72v, 104, 314v, 316 (43); Catarracta et hic Cataractes Vt, Cataractae portarum, Brany zátámowáne/ to yeſt/ Zoraẃ który podnoſzą/ álbo kratá s źieláznemi [!] haki/ którą ſpuſzczáyą nie dopuſzczáyąc nieprziyaciela do miáſtá. Mącz 41a; Valva, vel potius Valvae, Wrotá/ drzwi/ bramá o dwu skrzidłách/ pierzeye álbo wierzeye weſpołek ſie ſchodzące. Mącz 475a, 8a, 16a, 70b, 313c, 333d (25); RejAp 166, 181, 183, 184, 193 (31); HistRzym 42, 44, 45v, 60, 62 (9); GórnDworz P3v [2 r.]; RejPos 283, 284v, 286; Abowiem y nieprzyiacielowi lepiey záwżdy w cżás z dáleká ſie bronić/ niż go bliſko do brony puśćić. RejZwierc 76v, 31, 59v; BielSpr 8 [3 r.] 15, 27v, 52v, 70v; tedy ći ktorzy miáſtá trzymáli/ otworzyli mu brony/ y wyſzli przećiw iemu BudBib l.Mach 11/2; y wyſzli z miáſtá w nocy drogą brony/ miedzy dwiemá mury BudBib Ier 52/7; A ták gdy ono mnoſtwo chćiáło pod nim wziąć zamecżek/ y dobywáć drzwi gwałtem w bronách BudBib 2.Mach 14/41, Deut 12/17, 16/18, 17/8, Iudic 5/8, Iudith 13/13 (45); HistHel B2; BudNT Apoc 21/12 [2 r.], 13 [4 r.], 15; Drugi Orzeł ná bramie Zamkowey miſterny StryjWjaz C, C; CzechRozm 120; KochPs 100, 145, 188; SkarŻyw 82, 115, 459, 482 [2 r.], 601 [2 r.]; MWilkHist E3v; y lud ſpráwnie vſzykowawſzy v Bram obozowych StryjKron 757, 105, 120, 170, 306, 309 (9); CzechEp 114; KochMuza 26; ReszList 144, 145, 160, 162; KochProp 10; ActReg 28; Cataracta — Przerwa. Krąta na bramie mrzeza. Calep 171b, 478a, 824a; GrochKal 26, 27; WujNT Act 9/24, 12/10, Apoc 21/12 [2 r.], 21 [2 r.], s. 512 (14); CiekPotr 13; GosłCast 73; SkarKazSej 666a, 668a; Puść ſię do Swiećia áż pod ſámą bronę KlonFlis G3, G4v; KlonWor 22, 24; SzarzRyt C.
Fraza: »puściły brony«: Nie pomogły kule częſté/ Zręby mocné/ báſzty gęſté: Puśćiły żelázné bróny. KochPieś 46.
Zwroty: »w bronę się łamać«: y iuż nieprzyiaciele y w bronę ſie łamáli/ y mury vbieżeli. RejZwierc 86.

»bramę rąbać«: Ale gdy Bramę rąbał/ podiął tám dwie ránie StryjKron 602.

»bronę odbi(ja)ć, przebić, wybić« [szyk zmienny] (5): s ktorego potym koniá w nocy lud Grecki wyſzedł/ bronę odbił BielKron 61; BielSpr 9v, 62; KochPieś 36; SarnStat 961. Cf »bronę wysiec, wysiekać«.

»bronę wysiec, wysiekać« (4): StryjKron 442, 602 [2 r.]; NAyduią ſie téż tácy ſwowolnicy/ iż w mieśćiéch brony wybiiáią y wyśiékáią/ kłotki odćináią/ prochy w nie náſypawſzy rozſadzáią. SarnStat 961.

»zostać przed bramą jako Bergamaszek«: A tak żebych niezoſtal przed bramą, iako Bergamaſzek, wolalem ſam doma poczekac KochList 1.

Wyrażenie: »brona miejska, miasta; miejska brona« (39 : 2): MiechGlab 5; A rzekſzy to brony mieyskie zam- knęli/ á wſtępuiąc ná muri ze wſzech ſtron ſtali HistAl D7v, D2 [3 r.], D3 [3 r.], Fv [2 r.], F8v; BielKom B4; Leop Iudic 9/35, Deut 25/6, 2.Reg 11/23, 2.Par 32/6, Ez 48/31 (8); BibRadz 2.Par 32/6, Ez 48/31; BielKron 12, 52 [2 r.], 53v, 72v; Mącz 306b; RejAp 183v; RejPos 220v, 276v [2 r.]; y wziął zá wrotá brony/ mieyſckiey y zá dwá podwoie/ y oderwał ie z zatworą BudBib Iudic 16/3, Ios 8/29, Iudic 16/2, 4.Reg 23/8, Iudith 13/14; WujNT Luc 7/12; Gwałcenié bron mieyſkich. SarnStat 961, 1048; PowodPr 52.
Zestawienia: Z imieniem własnym w N sg (21): A brony mieſckie podług imion pokoleń Iſráelſkich: Trzy brony od Pułnocy/ Iedná broná Ruben/ drugá broná Iudá Leop Ez 48/31, 4. Reg 11/6, Ier 38/7, Ez 48/31 [2 r.],32 [2 r.], 48/34 [2 r.]; w niey [stronie zachodniej] trzy brany/ iedná braná Gád/ druga brana Aſſer/ trzećia Neftáli BibRadz Ez 48/34, 48/31 [3 r.], 32 [3 r.], 33, Zach 14/10; SkarŻyw 459 [2 r.].

Z przymiotnikiem od nazwy miejscowej oraz z nazwą miejscową w G sg (19): przed Wroczlawſką braną wwolwarku balczer ſchwarcza LibMal 1544/78v, 1546/115, 1551/164v, 1554/187; ná placu wedle brany Sámáriyskiey Leop 3.Reg 22/10, 4.Reg 7/1; w vlicy v brany Sámáryey BibRadz 3.Reg 22/10, Gen 19/1, 4.Reg 7/1; BielKron 99v, 312, 314v, 316, 368v; KochMon 24; SkarJedn 88; SkarŻyw 408; StryjKron 120; SarnStat 975.

Z przymiotnikiem od imienia własnego oraz z imieniem własnym w G sg (11): A od wſchodu ſlońcá [...] trzy brony/ Broná Iozephowá iedná/ Broná Beniámin iedná/ Broná Dán iedná. Leop Ez 48/32, 48/33 [3 r.], 34; BibRadz Ez 48/32; wſzythko wygorzáło [...] s tymi bronámi/ S. Mikołáiá/ S. Floryáná/ Słáwkowſką BielKron 398, 370v, 394, 399v; StryjWjaz B4v.

Z przymiotnikiem od nazw rzemieślników oraz z nazwami rzemieślników w G pl (4): y weſſli na Páłac drogą ktora idzie do brony Páweznikow Leop 4.Reg 11/19; [zgorzały] wſzytki domy około Szwieckiey brony BielKron 419, 397v, 398.

Z przymiotnikiem od tytułów władców (3): Wyſzedł tedy Athách do Márdocheuſzá ná vlicę mieſcką ktora byłá przed Braną Krolewſką. BibRadz Esth 4/6, Esth 4/2 [2 r.], 7.

Z przymiotnikami charakteryzującymi w jakiś sposób bramę lub jej otoczenie (8): gdy przydzyeſz wyeruſalem do zlotey brony PatKaz III 105v, 106; ku Branye Wodney LibMal 1547/ 124, 1551/158v; głos krzyku od brony Rybney Leop Soph 1/10; BudBib Soph 1/10; SkarŻyw 107; StryjKron 170 marg.

Z przymiotnikiem od wyrażeń przyimkowych (3): Pobudował też Ozyaſz wieże w Ieruſálem ná bronie narożney/ y ná bronie Padolney Leop 2.Par 26/9; BudBib 2.Esdr 2/13, 15.

Szeregi: »forta i brana«: Otworzcye wſſytki forty y wſſytki ſwe brany LubPs F4.

»brany i (a) fundamenty; fundamenty i brany« (5 : 1): iż [miasto] miáło bran dwánaſcie/ á fundamentow dwánaſcie RejAp 181v, 181, 181v, 182, Dd2, Ee.

»mur i brony (i fundamenty); (miasto) brony i mur« (3 : 2): Leop Apoc 21/15; iż to mury y brany bárzo mocne być muſzą RejAp 182v, 183v; WujNT 885, Ap 21/15.

»wieże i brony; brony takież i wieże« (2 : 1): bowiem w Kijowie brony mieſczkie/ thakież y wieże moczno zbudowane miały dachy pozłoczone MiechGlab 5; Leop 2.Par 14/7; Buduymy miáſtá/ y obtoczmy ie murámi/ vtwierdzaymy wieże/ y bramy SkarKazSej 666b.

»wrota albo brona«: y nálezli tám páłac [...] máiąc w ſobie wrot álbo bron duánaſcie HistAl Lv.

»(wieże i mury) brony i zawory, zatwory; zawory ani brany« (5 : 1): Leop 1.Mach 13/33; zbudował [...] Bethoron dolne miáſtá murowáne/ zbranami y z záworámi. BibRadz 2.Par 8/5, Ez 38/11; BudBib Eccli 49/15, l.Mach 9/49, 12/38.

W przen (137): Wargi brona vſt Ręce robotnice ciała. BielŻyw 138; tym co ſie wrácáią z woyny do brony. Leop Is 28/6; OTworz Libanie brony ſwoie Leop Zach 10/1, Iudic 5/11; á potomſtwo twe pośiędźie brany nieprzyiaciół ſwoieh. BibRadz Gen 22/17, 4.Esdr 3/19; RejAp 181v, 182, 184, 186v, 187 [2 r.]; HistRzym 60; RejPos 29, 302, 306; Zarży brono/ wołay miáſto BudBib Is 14/31; Rozwiałem ie też łopátą (wieiálną) (marg) wł. do bron ziemſkich. [in portis terrae] Sjnecdochi ( —) do miaſt ziemſkich BudBib Ier 15/7, Deut 12/15, 18, 21, 16/14, Prov 14/19; CzechRozm 155; KarnNap B; Pánu day cześć poſádo Siońſkiéy ſkáły: Który w żeleźie ſzczyrym bramy twé kował KochPs 213, 34 [2 r.]; CzechEp 319; GrochKal 25, 26; GrabowSet N3v; przez pięć bram/ to ieſt pięć zmyſłow ćiáłá mego LatHar 587, 61, 383, 528; SkarKaz 39b; ná Podolu/ práwie iáko w branie nayſrożſzych nieprzyiaćioł wſzytkiego Chrześćijáńſtwá VotSzl B3; SkarKazSej 704b.
Wyrażenia: [bibl] »ciasna brana; brana ciasna« (4 : 2): vśiłuicie wniść ciaſną bramą (marg) vlicą ( —) MurzNT Luc 13/24; WujNT 28, 30, Matth 7/13, 14, k. Xxxxx3v.

»elefantowa brona«: Bo kto zá Elephántowę zaydźie tám raz bronę/ Nie wroći ſię ná tę ſtronę. KlonŻal C3.

peryfr. »brama narodow« = Jerozolima (2): iż Tyr mowiło przećiw Ieruzálem/ Nuż/ nuż/ A bráná narodow złámana ieſt BibRadz Ez 26/2, s. 431 marg.

[bibl.] »brona niebieska, nieba« = porta caeli Vulg (3): KrowObr 173; CzechEp 243; tu nie máſz nic inſzego/ iedno dom Boży/ y bramá niebieſka. LatHar 474.

peryfr. »brona niebieska; nieba brona« = Matka Boska (1 : 1): Swiętá matko boſká/ Zawżdy czyſtá panno/ Scżęſná nieba bróno. OpecŻyw 190; LatHar 479.

»brany Pańskie« (2): [perły] znácżą cżyſtość á przeyrzocżyſtość drog á bran Páńſkich RejAp 184v, Ff3v.

[bibl] »brony piekielne; piekielne brony« = portae inferi Vulg (43 : 4):iż brony pyekyelne to yeſt kácerze y Luteranowye/ nyemyáły koſćyołá yego przemoc. KromRozm I F4, M4v; KromRozm II tv, t4, v4v; KromRozm III D6v, D8, Gv, H6, M3v (10); KrowObr Cv, 15, 229; Leop Ps 106/19; GrzegRóżn G; Prot C2; RejAp 64v, l04v, 182; HistRzym 97v; RejPos 299v, 301 v, 302, 338; BiałKat 123v; WujJud przedm B, 136; aby ie [serca] Duchem S,. oświecał/ y przeciw bronam piekielnem/ zmacniał BudBib I C3v; SkarJedn 22, 151, 290; CzechEpPOrz **3v; NiemObr 27, 32, 33; ReszPrz 5; LatHar 657; á ná teyże opoce zbuduię kośćioł moy: á brany piekielne nie zwyćiężą go WujNT Matth 16/18, s. 3, 68 [3 r.].

»piekielna brona« = bramy Hadesu (2): [lutni] Tobie vſtąpił ſtróż nieokrócony Piekielnéy brony KochPieś 49; SkorWinsz A2.

peryfr. »brama rajska« (2) = Matka Boska: Krolowa niebieſka/ brama rayſka/ páni tego świátá LatHar 414, 405.

[bibl.] »brony syjońskie, Syjonu; syjońskie brony« = portae Sion Vulg (4 : 1): LubPs C2, T3; Leop Ps 86/2; BudBib Ps 86/2; Pan miedzy wſzytkimi Miáſty Zydowſkimi/ Piękné Siońſkié vmiłował brony KochPs 130.

»brana szeroka; szeroka brana« (3 : 1): CzechEp 106; Abowiem ſzeroka braná/ y przeſtrona ieſt drogá ktora wiedźie ná zátrácenie WujNT Matth 7/13, s. 28, Xxxxx3v.

[bibl.] »brany wieczne, wieczności; wieczne brany« = portae aeternales Vulg (3 : 2): LubPs F4; SkarJedn 93; Nużeſz piekielne kśiążętá Otworzćie mi ſwoie wrotá. Podnieśćie ſie wiecżne brany Wnidźie tám Krol wiecżney chwały. MWilkHist E2v, D4, D4v.

[bibl.] »brany wiecznej śmierci, niskości« = portae infernae PolAnt (2): LubPs C2; Bo thy maſz w mocy ſwey żywoth y śmierć/ á do bran niſkośći przywodźiſz y wywodźiſz. BibRadz Sap 16/13.

peryfr. »brama wiekuiście zamkniona« = Matka Boska: O Márya bramo wiekuiśćie zámkniona/ modl ſię zá námi. LatHar 504.

a. Obniżenie, przejście między górami, przełęcz; cieśnina; portae Mącz (3): BielKron 265; Caspiae portae, Wychód á brany w górze którą Tarrus zową w Mediey. Mącz 40a; [Herkules] Rozdźielił Afry od náſzey Europy/ Miedzy Abylę miedzy Kálpę onę/ Przekopał bronę. KlonFlis Dv.

Synonim: forta.

ZZie