Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BRZEMIENNOŚĆ

Następne hasło: BRZEMIĘ »

BRZEMIENNY (177) ai

brzemienny (175), brzemionny (2) Calep.

-mien- (175), -mięn- (2) MurzNT, GórnTroas.

Oba e jasne; tekst nie oznacza ó.

Fleksja

sg
m	N		f	N	brzemiennå
	G			G	brzemiennéj
	D	brzemiennému		D	brzemienn(e)j
	A			A	brzemienną
	I			I	brzemienną
	L			L	brzemiennej

pl
N	subst	brzemienn(e)
G		brzemiennych
D		brzemiennym, brzemiennem
A	subst	brzemienné
L		brzemiennych

sg m D brzemiennému (1). ◊ f N brzemiennå (59). ◊ G brzemiennéj (17); -éj (1), -(e)j (16). ◊ D brzemienn(e)j (7). ◊ A brzemienną (18). ◊ I brzemienną (28) [w tym: -ąm (3)]. ◊ L brzemiennej (3). ◊ pl N subst brzemienn(e) (12). ◊ G brzemiennych (9). ◊ D brzemiennym (11), brzemiennem (5); -ym : -em FalZioł (1 : 5). ◊ A subst brzemienné (6); -é (2), -(e) (4). ◊ L brzemiennych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

O kobiecie: Ciężarna, będąca w ciąży, nosząca w sobie płód (176)
- a. W funkcji rzeczownika (38)
  - Przen: Zawierający (w sobie) brzemię, płód (1)

O kobiecie: Ciężarna, będąca w ciąży, nosząca w sobie płód; gravida, gravis, praegnans Cn; infantaria Calep (176): OpecŻyw 13, 13v [2 r.], 184v; PatKaz II 86; BielŻyw 67; March² D4v; LibLeg 8/132v; MurzNT Luc 2/5; Leop Eccli 42/10; rzekłá Sárái do Abrámá/ [...] iam tobie dáłá ſłużebnicę ſwą w thowárzyſtwo: Ale oná widząc ſię być brzemienną/ wzgárdźiłá mię ſámá v ſiebie. BibRadz Gen 16/5, Matth 1/23, Luc 2/5; BielKron 20, 60v, 98v, 102v, 112v (13); Partum ferre dicitur foemina, Dziećmi chodźić/ Brzemienną być. Mącz 121d, 509d; SienLek 110; GórnDworz R7; RejPos 17v, 33v; BudBib Os 9/14; BudNT Ff8v, GG3 [2 r.]; CzechRozm 127, 131v [2 r.], 133v, 161; SkarŻyw 243 [4 r.]; PudłFr 44 [2 r.]; GórnTroas 10; Iáko ná przykład ono/ Będźie miáłá w żywoćie/ miáſto Będźie brzemienną/ ieſt Graeciſmus WujNT 20 przedm, 6 przedm, Matth 1/18, 23, Luc 2/5, Apoc 12/2; SkarKaz 483b; Ieſli ćię mąż odumárł po śmierći brzemienną: Chceſz vrodźić dźiedźicá/ chceſz być pánią wienną/ Wdowo/ záraz opowiedz brzemię Vrzędowi KlonWor 63; PudłDydo B3v.

brzemienna z kogo (3): LibMal 1554/187; Oćiec tu iey przychodził/ powiádáiąc iſz brzemienną z ćiebie ieſt/ y nas wſzytkich o ćię ſamego zháńbił. SkarŻyw 184; WujNT Rom 9/10.

brzemienna kim (3): A gdy weſſla wdom Zachariaſſow/ pozdrowila pokornie cijotkę ſwą Elzbietę/ téż brzemienną ſwięty^m Ianem OpecŻyw 10v; BielKron 14; CzechRozm 141.

brzemienna czym (2): OpecŻyw 9v; Tá wſzytek płód ieſt którym brzemienną chodźiłá Hecubá/ á ná żal ſwóy dźieći národźiłá. GórnTroas 63.

brzemienna z kim (2): y zoſtala thaſch tho hadka zglynyeczkym Brzemyenna. LibMal 1545/96v, 1548/138v.

Zwroty: »brzemienną chodzić« [szyk zmienny] (4): PatKaz II 76; A niewiaſtká iego/ żoná Fineeſowá/ chodziłá brzemienna Leop 1.Reg 4/19; CzechRozm 141; GórnTroas 63.

»(u)czynić brzemienną« [szyk zmienny] (3): Brzemiennąm vcżynić. Facere grauidam. Calag 429a; SkarŻyw 183; Grauido, ‒ Brzemionnąm czinię Calep 465a.

»(z)ostać brzemienną« [szyk zmienny] (5): Iſch zoſtawſchi Brzemyenna Zyanka kucharza pana Nowowyeiskyego vrodzila chlopcza przed szwyathem Bozego Narodzenya LibMal 1554/187, 1545/96v, 1548/138v; Brzemiennąm zoſtáć. Concipere ex quo. Calag 429a; WuiNT Rom 9/10.

Wyrażenia: »brzemienna białogłowa, niewiasta, pani; białogłowa, niewiasta, pani brzemienna« (33 : 29): BierRaj 19v; przeto niema być paniam dawano brzemiennem to picie, bo by muſiała przed cżaſem mieć porodzenie FalZioł I 24d; Też brzemienney niewieſcie niemaſz puſzcżać krwie/ á nawięczey pirwſzego/ wtorego/ y trzeciego kxiężycza FalZioł V 57, I 107a, III 7c, IV 54c [2 r.], V 18a (34); GlabGad H, G3v, P3v; GroicPorz ii, mm2v; KrowObr 68v; Iáko niewieſz ktora ieſt drogá duchá/ álbo iáko ſie ſkłádáią kośći w żywocie brzemienney niewiáſty/ ták też niewieſz ſpraw Bożych. BielKron 82, 20v, 44v, 463v; Gravida mulier Dźiecmi chodźy/ Brzemienna niewiáſtá. Mącz 149c, 55a, 205a, 257c; SienLek 74, Sv; RejPos 70v; BudBib 4.Esdr 16/39; Prorok vkázował białą głowę brzemienną/ á nie tę ktoraby dopiero pocżąć miáłá CzechRozm 134v, 131v, 132v, 135, 141; Calep 531b; LatHar 633; WujNT Mar 13/17, 1.Thess 5/3.

»brzemienna z Ducha Świętego« (3): Elżbietá pocżąwſſy Iáná/ od pánny Máriey z duchá/ ſwiętego brzemienney náwiedzona/ vrodziłá ſyná Záchariaſſowi Leop Luc 1 arg; BibRadz Matth 1/18; CzechRozm 161.

Zestawienie: »bogini brzemiennych niewiast« = Diana: przeto [Diana] rzecżoná byłá bogini brzemiennych niewiaſt. BielKron 20v.

a. W funkcji rzeczownika (38): A ieſtli ſie brzemienna barzo bogi iż ieſt chuda á wyſchła, Tedy ma rzecży pożywać odwilżaiączych y tucżączych. FalZioł V 31v, I 46d, V 29v, [30] [2 r.], [30]v [5 r.], 31 [2 r.] (23); GlabGad D7 [2 r.]; Idź á ſpythay brzemienney [Vade et interroga praegnantem]/ gdy ſie iuż wypełni dziewięć kxiężycow/ możeli żywot ieſſcże iey zátrzymáć w ſobie płod? Leop 4.Esdr 4/40; BibRadz Luc 21/23; SienLek 27v, 59v; RejPos 258v; BudBib 4.Esdr 4/39, 40; SkarŻyw 528; LatHar 745; WujNT Matth 24/19, Luc 21/23; fráſunek chwyćił ſię nas: y bole iáko ná brzemienną rodzeniem vćiśnioną PowodPr 8.

Zestawienie: »bogini brzemiennych«: Egeria. Bogini brzemyennych w pogáńſtwie. Mącz 100d.

Przen: Zawierający (w sobie) brzemię, płód (1):

Wyrażenie: »brzemienny żywot«: więcey (iako ſwięty Ián zlotouſty powiedá) Iozeff wierzyl iey [Maryi] ſwiątoſci/ niżli iey brzemieⁿnému żywotowi. OpecŻyw 13v.

Synonim: ciężki.