[zaloguj się]
[pdf]

CIASNY (197) ai

-a- (151), -a- (11); -a- : -å- BielKron (33 : 4), Mącz (12 : 5), BudBib (6 : 1), SkarŻyw (15 : 1).

comp cieśniejszy (7); -ejszy (1), -(e)jszy (6).

Fleksja
sg
mNciasny fNciasnå, ciasn(a) nNciasn(e)
Gciasn(e)go Gciasn(e)j, cieśniejsz(e)j, ciasnyj Gciasnégo, cieśniejszégo
Aciasny Aciasną Aciasn(e)
Iciasnym Iciasną, cieśniejszą Iciasnym
Lciasnym Lciasn(e)j Lciasnym, ciasn(e)m
pl
N subst ciasn(e)
G ciasnych
A subst ciasn(e)
L ciasnych
inne formy
pl I m i f - ciasn(e)mi

sg m N ciasny (22). ◊ G ciasn(e)go (3). ◊ A ciasny (12). ◊ I ciasnym (2). ◊ L ciasnym (4). ◊ f N ciasnå (25), ciasn(a) (6). ◊ G ciasn(e)j, cieśniejsz(e)j (5), ciasnyj (1) MurzHist. ◊ A ciasną (17). ◊ I ciasną, cieśniejszą (11). ◊ L ciasn(e)j (5). ◊ n N ciasn(e) (9). ◊ G ciasnégo, cieśniejszégo (8); -égo (1), -(e)go (7). ◊ A ciasn(e) (12). ◊ I ciasnym (1). ◊ L ciasnym (9), ciasn(e)m (1) BibRadz. ◊ pl N subst ciasn(e) (7). ◊ G ciasnych (15). ◊ A subst ciasn(e) (8). ◊ I m i f ciasn(e)mi (3). ◊ L ciasnych (11).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Wąski, mało pojemny, nieprzestronny, zwarty, nie dający swobody ruchów; angustus Mącz, Calag, Calep, Cn; arctus Mącz, Calep, Cn; contractus, cuneatus, strictus Mącz; perangustus Calep; artus Cn (176): Wilká w ćiáſney dźiurze záſtał BierEz Q4v; Placże dziécię wielmi w ciaſnych iaſlicech polożoné OpecŻyw 161; á nawięczey thym ludziem kthorzy ſą ciaſnych pierſi FalZioł I 45d, IV 31b, c, V 10v; Bowiem kuri y drudzi ptaci maią w ſzyi żyły ciaſne GlabGad D2, O, P4, P4v; RejKup r4v; KromRozm II t4v; Medya [...] ná ſzerzą ieſt bárzo ćiaſna BielKron 268, 42v, 48, 227, 252v, 373, 384, 456v; Ad imum cuneatior, Ku końcowi cieſnieyſzy álbo koncziſtſzy. Mącz 72b, 10a, 15a [2 r.], 120b, 421b [2 r.], 461c [2 r.]; OrzQuin R3; Weśćie do niego ieſt ćiáſne/ w mieyſcu niebeſpiecżnym y przykrym BudBib 4.Esdr 7/7, Ios 17/15; A zwłáſzcża że kráie ćiáſne prze ſkromność kśiążek. BudNT d; A ieſliby ćiáſnemi drogámi woyſko ſzło/ przeto trzebá zpilnośćią vbiegáć mieyſcá ſpoſobnieyſze ModrzBaz 111; Oczko 13, 34; Calag 158a; bo ćiáſne było ono więzienie/ ták iſz tam muśiał legáć gdzie y Mſzą miał. SkarŻyw 473, 368, 553, 570, 574; iż gdźieby kto w ſwoy ćiáſny brzuch/ ták wiele iáko drugi w przeſtrony wlać nie mógł WerGośc 269; ArtKanc B20; Guttulus ‒ Nączinie małe z cziaſnim noſsem Calep 467a, 70a, 89a, 774b; Vrodźiłá ſię wielka myśl/ ná Lanie ćiáſnym KlonWor 56, 42.

ciasny do czego (1): Gory bárzo wyſokie y ćiáſne do wchodu KmitaSpit C6.

ciasny ku czemu (1): iż Kroacia, Dalmatia y Slawonia ziemie ciaſne były ku mieſzkaniu. MiechGlab 42.

W charakterystycznych połączeniach z wyrazami oznaczającymi wejścia, otwory (10) [w tym: ciasna dziura (3)], pomieszczenia (9) [w tym: ciasna(-e) cella, dziura (2), więzienie (3)] części ciała (9) [w tym: ciasny(-e) brzuch (brzuszek) (2), nozdrze, piersi (3), żyły (2)], obszary (8); ciasna droga (5).

Wyrażenia: »ciasne kąty« = cieśnina (1): thám morze wpada ćiáſnemi kąty/ kthore zową morze Herkuleſowe BielKron 278v.

»ciasne miejsce, kąty« [głównie o korzystnej lub niekorzystnej do natarcia lub obrony wojskowej pozycji taktycznej] = locus angustus Vulg, Modrz [szyk 30 : 5] (24 : 11): thedy ſie trą w ciaſnych mieſtczach. FalZioł IV 29d; Leop 2.Mach 12/21; BibRadz Num 22/26; przypárł ie w ćiáſne kąthy/ ták iż muſieli zſiádáć z koni á pieſzki ſie bronić. BielKron 251v; Loktek bitwy ſnimi nie ſtacżaiąc tylko s ćiaſnych kąthow trapił ie kędy mogł BielKron 367v, 113 [2 r.], 125v, 242 [2 r.], 243v, 249 (18); Mącz 477c; Caius Pontius [...] zámknął w ćiáſnym mieyſcu Rzymſkie woyſko BielSpr 45v, 42 [2 r.]; BudBib 2.Mach 12/21, Is 49/20, 4.Esdr 7/4; ModrzBaz 111; SkarŻyw 396; StryjKron 170, 492, 657; PaprUp H3v; Phil O4.

»ciasne morze« = cieśnina; fretum Calep [szyk 4 : 1] (5): BielKron 389v, 445v [2 r.]; Calep 435a; Przez ćiáſne morze y przez one wrotá/ [...] gdźie Herkules śmiáły Przekował ſkáły. KlonFlis Dv.

»ciasna ulic(zk)a« = zaułek albo ślepa uliczka; angiportus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep; angiportum Mącz (7): Murm 26; Mymer1 5v; BartBydg 10; Mącz 9d; byłá forthká/ s kthorey w ciáſną vlicżkę było wchodzenie GórnDworz T6v, T7; Angiportus ‒ Cziaſna Vlica niemaiąca wiiſzczią. Calep 69b.

W przen (6): Wiedzćieſz tedy żeć Kroleſtwo Páná CHriſtuſowe ćiáſne nie ieſt. WujJud 38; BudBib 4.Esdr 7/14; GrabowSet N4v; SkarKaz 244b, 637b.
Zwrot: »ciasne sumnienie uczynić« (1): Obstringere religione, Ciáſne ſumnienie komu vczynic/ álbo obciążyć go ná yego ſumnieniu Mącz 422a.
a) Uciążliwy, trudny (53): OpecŻyw 16; TarDuch B4; WróbŻołt nn8v; RejKup q3, r4v; aby nás odciaſnyi drogi żywota wiecznego nieodwodźiło. MurzHist V3v; MurzNT 28v; RejWiz 89, 101; BibRadz Luc 13/24; RejAp 189 [2 r.]; HistRzym 122v; RejZwierc 137v; Iſz weśćia tego świátá ſtáły ſię ciaſne BudBib 4.Esdr 7/12; Wſpomni ſobie/ iáko krés ćiáſny mego wieká KochPs 135; SkarŻyw 57, 62; CzechEp 23 [2 r,]; ArtKanc O3v; Iákoż ćiáſna braná/ y wąſka ieſt drogá która wiedźie do żywotá WujNT Matth 7/14; Trzebá ſię ciáſną fortą ćiſnąć do niebá. WujNT Luc 13 arg, przedm 37, Matth 7 arg, 13, s. 30 [2 r.], Luc 13/24 (13); WysKaz 13 [3 r.]; SkarKaz 123a [2 r.], 637a.

W charakterystycznych połączeniach: ciasna brana (brama) (6), droga (20), fort(k)a (13).

Wyrażenia : »ciasny kąt« = niebezpieczeństwo; trudne położenie; angustiae Mącz [w tym: w ciasnym kącie być (3), w ciasny kąt wegnać (2)] (6): BielKron 232; In angustiis versari, W ciáſnym kącie być/ cięſzko ná ſię mieć. Mącz 486b, 287b, 446b, 508c; vcżyniwſzy kilká ſcia/ bárzo miſternego/ zá kthorym muſiał on wniść do ciáſnego kątá/ náoſtátek/ dáłá mu met. GórnDworz P6.

»ciasne miejsce« = niebezpieczeństwo (2): Wywiódł mię z ćiáſnégo mieyſcá ná plác przeſtróny KochPs 24; GrabowSet Rv.

»ciasna ulic(zk)a« (5): MurzNT Luc 13/24; CzechRozm 231; ná ſłáwę iego/ do tey ćiáſney vlicżki biegli SkarŻyw 178, 4; WujNT 30.

b) Egoistyczny (1): Ale łákomſtwo/ y ćiáſne á tylo do ſwoich właſnych pożytkow przywiązáne ſerce/ wſzytki dobre rády roſpraſza. SkarKazSej 668a.
a. O szyku wojskowym: zwarty (1): ſpráwił ſwoy lud ćiáſno/ stali iáko w práśie/ thák iezdne iáko pieſze (marg) Stanie ćiáſne. (–) BielSpr 40v.
b. Blisko siebie stojący, przylegający, ściskający; strictus Mącz; astrictorius Calep (16): Tha rzeká pod miáſto Lánfenberg ćiáſnemi ſkáłami ſćiśniona idzie BielKron 283, 283, 285; Calep 107b.
α. O ubiorze i obuwiu: obcisły, zbyt mały (12): KrowObr 144v; Pánu ciáſny ná brźuchu Kolet vdzyáłáli. RejFig Aa2, Aa2 [2 r.]; BielKron 294v; Mącz 421b; iż mu nogę śćiągnie/ nieináczéy iedno iákoby ćiáſny bót SienLek 176; RejZwierc [782]v; BielSjem 21.
Wyrażenie: »ciasna koszula« = ciasnocha [szyk 1 : 1] (2): Item dzyewcze Jedney [...] vkradla cziąſzna koſzulyą LibMal 1552/170, 1544/ 91v.
W przen (1): O iáko to ćiáſny łáncuch/ ktory mię do zgody wiąże SkarKaz 672a.
2. Niebezpieczny (1): ktory Piotrá tonącego [...] z ćiáſney bárzo toniey wyſwobodźił LatHar 3.
3. Surowy, srogi, pełen wyrzeczeń, umartwiony (15): BielKron 235; áby mu do ćieśnieyſzey Reguły wolno było [...] przenieść ſię SkarŻyw 543, 473 [2 r.]; bo codzien spodziewam się ciesniejszego znami obchodzenia. ActReg 161; ále ráczey hoynośći miłośierdźia iego niżli ſądowego ćiáſnego pytánia czekam. SkarKaz 352b.

W charakterystycznym połączeniu: ciasne więzienie (3).

Wyrażenie: »ciasny żywot« [szyk 5 : 2] (7): OpecŻyw [192]; BielKron 145 [2 r.]; á dla Páná ſwego/ wiecżne vboſtwo y ćiáſny żywot wieść miał wolą. SkarŻyw 74, 14, 542; WujNT 129.
Szeregi: »ciasny a ostry« (1): ćiáſną á oſtrą pokutę cżynił. SkarŻyw 569.

»ciasny a srogi« (1): iáko ćiáſny á ſrogi żywot wiodł ten dziwnie święty człowiek WujNT 129.

4. Ograniczony zakresowo, drobiazgowy, ścisły (3): Abowiém tákiégo ſpoſobu rozdźiał ćieśnieyſzy iest nád rzecz która ſie dźielić ma. SarnStat *6; kto w tę ćiáſną diwizią chćiałby wſzytkę máchinę praw włożyć, niemoże tego vczynić SarnStat *6v.
Zwrot: »przywieść w ciasny zapis« (1): Aliquem concludere in angustissimam formulam sponsionis, Przimuśyć á prziwieść kogo w ciáſny zapis. Mącz 56c.
5. Wyrażenie: »ciasny oddech (a. oddychanie)« = zduszony, z trudem się wydobywający, ciężki; angustus spiritus Mącz (2): ciaſny oddech, ocży cżyrwone/ kaſzel ſuchy/ krwią pluie FalZioł IV 36c; Mącz 408c.

Synonimy: 1. nieprzestrony, ściśniony, wąski; 2. niebezpieczny; 3. ostry, srogi, surowy; 5. ciężki.

Cf CIASNOGĘBY, CIASNOSZYI

KW