Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [CIEPLUCHNY]

Następne hasło: 2. CIEPŁO »

1. CIEPŁO (231) sb n

e oraz o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	ciepło	ciepła
G	ciepła
D	ciepłu
A	ciepło
I	ciepłem
L	cieple

sg N ciepło (79). ◊ G ciepła (75). ◊ D ciepłu (4). ◊ A ciepło (33). ◊ I ciepłem (16); -em (1), -(e)m (15). ◊ L cieple (21). ◊ pl N ciepła (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

Znaczenia

Temperatura pośrednia między gorącem a zimnem; niekiedy upał, gorąco (231)
- a. Temperatura jako cecha organizmów żywych (123)
  - Przen: Temperament (1)
  - α. Właściwości rozgrzewające pokarmów (3)
- b. O pogodzie (26)

Temperatura pośrednia między gorącem a zimnem; niekiedy upał, gorąco; calor Mącz, Cn; calidum Mymer¹; caldor, vapor Cn (231): W brzuchu było ćiepłá máło/ Zywotá iuż vbywáło BierEz R2; Mymer¹ 4; [mucha] Ciepło też rada miłuie. FalZioł IV 29a; Trzecie iż ciepło zewnętrzne, ono ktore wnątrz ieſt rozmnaża y przycżynia. FalZioł V 30v, IV 53d, V 18a, 31; Ciepło ma taką moc iż wſzelką zbytnią wilgotę trawi GlabGad C7, C7v, E3v, G3, G5v, G7v (12); wyrwawſzy ſię źmiiá z ćiepłá/ vchwyćiłá go zá rękę. BibRadz Act 28/3 [idem WujNT]; BielKron 467v; KwiatKsiąż C3v; Mącz 31d, 281c, 437d; SienLek 2v, 100v, V3v; GórnDworz Kk; GrzegŚm 27; Możemy poſiedzieć do dniá/ Kiedy mamy ciepło z ogniá. RejZwierc 237; Rzecz niemáłego podźiwienia pełna: iż z źiemie gdźie źimná początek y mieyſce być miáło/ ćiepłá ſye tákió náyduią Oczko 1; co by to zá rozum/ ſuche ſuſzyć/ a ćiepłemu ćiepłá/ ku zbytku przydáwáć? Oczko 13, 3 [2 r.], 9, 10v [2 r.], 17v, 29; SkarŻyw 208; Calorificus — Cziepło cziniący. Calep 153a, 240a; GrabowSet E2v; WujNT Act 28/3, s. 556.

Wyrażenia: »ciepło ogniowe« (2): Cżego nie może cżynić żadne ciepło ogniowe GlabGad B8, E3.

»ciepło słoneczne« (4): Przeto w owoczach nie doſtałych ſmak ieſt mały, gdyż ciepło ſłonecne nie dobrze w nich ſtrawiło wilgoſci z macicze korzenia tam wciągnioney GlabGad C7, 14; MiechGlab 63; Oczko 29.

»ciepło wolne« (1): Czo za przyrodzenie ma ſol. (‒) [...] ſuchoſcią ſwą wyſuſza wilgotę wſzelką ktora ieſt przycżyna gnoienia, á tho gdy ktemu przydzie ciepło wolne GlabGad 17.

Szeregi: »ciepło a gorąco« (1): Naprzod iż łaznia/ ciepłem á gorączem ſwym zapala dychanie. FalZioł V 30v.

»światło(ść) i ciepło« (2): SienLek 31; A iáko Oley kiedy go w lámpie vżywáią/ dawa świátło y ćiepło KarnNap E4.

»zimno i ciepło« (1): Wielkie zimno j takieſz ciepło: przeſzkadzaią łacznemu rodzeniu FalZioł V 18a.

Wyrażenia przyimkowe: »u ciepła« (2): á onym tłuſtym chorégo v ćiepłá náćiéray SienLek 149v, 179.

»za ciepła« (1): á wneth za ciepła przyłożyć na ti mieſtcza bolacze FalZioł I 144d.

»przed ciepłem« (2): Albo nátłucz polney ruty [...] á tym dnę pomázuy przed ćiepłem SienLek 123v, 149.

»przy cieple« (1): á przy ćieple koniá námázuy. SienLek 180v.

»w cieple« (15): thedy namazuy ſobie maſcią dialteą boki w cieple FalZioł I 103c, IV 21a, V 2, 70; Ale wonia wſzelka w cieple abo przy rzeczy ciepłey więczey ſie rozchodzi GlabGad B7v, G5v, H3; RejZwierz 135; BielKron 335v; Omne lac igne spissatur, frigore serescit, Wſzelkie mleko w cieple gęſtnie Mącz 386b; SienLek 92, 130; RejZwierc [233]; Ná to pátrząc on ſtroſz dziwował ſię bárzo/ iſz ći w zimnie żywi zoſtáią/ á ten w ćieple vmárł SkarŻyw 208; Calep 432b.

W przen (2):

Szereg: »ciepło i zimno; ciepło z zimnem« (1; 1): Widziſz? Iáko tu s tákowych vſt/ ktore ſie Páná Bogá nieboią/ rázem ćiepło/ y zimno wychodzi? KrowObr 187v; RejFig Aa3.

a. Temperatura jako cecha organizmów żywych (123): Przeto gdy płod ciepła wnętrznego tak zcierpieć nie może, Tedy dla ochłodzenia drogi ſobie wypuſzcża FalZioł V 30v, V 9; Aby tam dla bliſkoſci ciepła ſerdecnego trawiła ſie á doſtawała gruba ona krew ciała GlabGad D6; Pewna rzecż ieſt iż ciepło w ciele więcey ſie ſili gdy pokarmu przyłożą. GlabGad F6v; Spiąli też riby albo y robaci ktore ciepła żadnego nie maią. GlabGad L2v, C4, C6, C7v, C8, D4 (49); KwiatKsiąż Cv, C3v; SienLek 18v, 100v, V3v; Ogień teſz ćiepło bierze/ według przyrodzenia/ Ták z cżłowieká iáko teſz z każdego ſtworzenia. KołakCath B4v.

W charakterystycznych połączeniach: ciepło serdeczne (4), wnętrzne (2).

Wyrażenie: »ciepło przyrodzone« [szyk 60 : 1] (61): FalZioł II 11a, V 2v, 4, 4v, 9, 10v, 68; Bowiem zbytnoſć ciepła przyrodzone^go wzgorę wſchodzącza włoſi podnoſi á cżyni zakrączone. GlabGad A8v, Bv, B2v, C3v, C8, C8v (45); Będąc iuż Dawid w leciech ſtárośći/ w ktorey ciepło przyrodzone od cżłowieká odchodzi BielKron 73v, 127v; KwiatKsiąż C2; SienLek 2v, 11v, Tv; GórnDworz H5v; Oczko 12v, 25v.

Szeregi: »suchość a ciepło« (1):á pricżina na łyſoſci ſuchoſć á ciepło ktore pori włoſow roztwiera GlabGad B2.

»ciepło a (i) wilgota; ciepło z wilgotnością« [szyk 2 : 1] (2; 1): GlabGad D2v, Gv; iż látá precż bieżąc [...] gubią żywość/ y ciepło przyrodzone z wilgotnoſcią GórnDworz H5v.

Wyrażenie przyimkowe: »w cieple« (1): gdyż naſz żywot w cieple á [w] wilgotnoſci zależy GlabGad Gv.

Przen: Temperament (1): Przetho nieboſzcżyk pan Hieronim Laſki Woiewodá Sirácki [...] przy bieſiedzie raz/ żądał cżegoś od Bogá/ dla więtſzego ciepłá Polkąm. GórnDworz V.

α. Właściwości rozgrzewające pokarmów (3): Cżemu picie wina na thcżo barzo ſzkodzi. (‒) Bowiem gdy ſie iego ciepło niema około cżego zabywać w żołądku, tedy proſto ſie kurzy w głowę GlabGad H2, C6v; Oczko 4.

b. O pogodzie; aestus PolAnt (26): Więc iáſkołká przylećiáłá/ Gdy ieſzcże cżáſu nie miáłá: On nieborak gdy ią vźrzał/ Iuż ſie też ćiepłá ſpodziewał. BierEz Lv; Cieplo na powietrzu/ a wiatr z deſzczem. FalZioł V 55v, IV 30d, V 30v, 55v; GlabGad C7; RejWiz 150v; Stycżniá y Lutego/ tákie ćiepło było iż ſády kwitnęły BielKron 399, 443; GrzegRóżn N4v; Mącz 224d; RejAp AA5v; j ciepło/ j deſzcż/ ná cżás gdy trzebá przydzie GórnDworz Kk2v, Kk2v; A to puſzczánié ná Tárcié/ ma być po Pełniéy Máiá/ álbo kiedy iuż bywáią nawiętſzé ćiepłá Czérwcá. Strum O4, P; BudNT Luc 12/55; SkarŻyw 259; KochPieś 18; Albo nas grády poráżą/ Albo zbytnié ćiepłá káżą KochSob 57; GrabowSet E2v.

Szeregi: »ciepło i wilgotność« (1): A dla ciepła y wilgotnoſci zimy/ wieczey ſie otwarzaią [ciała] niżli w łazni FalZioł V 31.

»ciepło i zimno; zimno z ciepłem« (2; 1): [Hiszpania] Mierna w ćieple y w źimnie/ w rzekách y w deſzcżu/ tylko wiátr pomorſki ná cżás iey przekaża. BielKron 278, 264v; Kiedy dźień nie iednoſtáyny/ [...] á táko źimno z ćiepłem ſye mieni/ ná dwor bez odźienia ćiepłego nie wychodź. SienLek 10v. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 3 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »za ciepła« (1): dobrzeby zá ciepłá/ Tych nam chlewow opráwić RejZwierz 138.

Cf CIEPŁOŚĆ, CIEPŁOTA