[zaloguj się]
[pdf]

CZAS (17252) sb m

a jasne (w tym 342 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N czas czasy
G czasu czasów, czas
D czasowi, czasu czasóm
A czas czasy
I czasem czasy, czasami, czasmi
L czasie, czesie, czasu czasiéch, czesiéch, czasåch, czasoch
V czasie czasy
inne sg G a. D - ; pl A a. I - czasy

sg N czas (1265). ◊ G czasu (4519). ◊ D czasowi (42), czasu (10); -u MetrKor (2), WrobŻołt, Leop (2), GórnDworz (2), BudBib, MycPrz; -owi : -u CzechRozm (4 : 1). ◊ G a. D czasu (1). ◊ A czas (6333). ◊ I czasem (1920) [w tym 1 r.: czesem RejZwierc]; -em (223), -ém (1), -ęm (6), -(e)m (1690); -em : -ém : -ęm MurzNT (4 : 1 : 3); -(e)m : -ęm RejJóz (21 : 2), GórnRozm (20 : 1). ◊ L czasie (328), czesie (22), czasu (79); czesie RejFig, GrochKal; czasu PatKaz II; czasie : czesie : czasu FalZioł (11 : – : 3), BielKom (1 : – : 1), LubPs (1 : 1 : ‒), RejWiz (2 : 6 : ‒), Leop (5 : ‒ : 1), BielKron (10 : – : 66), GórnDworz (1 : 4 : –), HistRzym (5 : – : 2), BielSat (2 : ‒ : 1), RejZwierc (4 : 3 : ‒), BielSpr (1 : – : 1), KochPs (1 : 2 : –), SkarŻyw (28 : 1 : –), KochPhaen (2 : 2 : ‒), BielRozm (2 : 1 : ‒), SarnStat (51 : ‒ : 3). ◊ V czasie (3). ◊ pl N czasy (227). ◊ G czasów (1323), czas (1); -ów : czas ActReg (5 : 1) [w tym: do tych czasow : do tych czas (2 : 1)]; ~ -ów (174), -ow (15), -(o)w (1134); -ow MączLub; -ów:-ow MurzNT (1 : 6), Mącz (22 : 1), Oczko (10 : 2), KochPieś (1 : 1), PudłFr (2 : 1), KochWr (1 : 1), KochFrag (1 : 1), SarnStat (98 : 1). ◊ D czasóm (43); -óm (2), -(o)m (41). ◊ A czasy (768). ◊ I czasy (245), czasami (2), czasmi (2); -ami ActReg; -mi Diar; -y : -ami : -mi KołakCath (1 : 1 : –), KromRozm III (1 : – : 1); ~ -ami (1), -(a)mi (1). ◊ A a. I czasy (3). ◊ L czasiéch (106), czesiéch (3), czasåch (3), czasoch (2); -åch GórnRozm; czasiéch : czesiéch : czasåch : czasoch FalZioł (1 : – : – : 1), LubPs (8 : – : – : 1), RejWiz (2 : 1 : – : ‒), RejAp (2 : 1 : – : –), RejZwierc (11 : 1 : – : 1), SkarŻyw (1 : — : 2 : —); ~ -éch (6), -(e) (103); ~ -åch SkarŻyw (2), -ach (1) GórnRozm. ◊ V czasy (2).

Sł słp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Rzeczownik w funkcji podstawowej (3597):
1. Pojęcie nie przerwanego trwania; tempus Mącz, Modrz, Calag, Vulg, Cn; otium Mącz, Modrz, Cn; mora Mącz, Vulg; intervallum Mącz, Cn; spatium Vulg, Cn; hora Mącz (689): Nic ſie ták nie może táić/ Cżegoby cżás nie mogł odkryć BierEz G; BielŻyw 3, 7, 20, 128; Doſtoynoſć tey [liczby Trójcy] z tąd ſie vkazuie/ iże oto wſzelki cżas na trzy ſie cżęſći dzieli/ przeſzłą/ ninieyſzą/ y przyſzłą KłosAlg A2v; RejKup e3v; BielKom F4v; GliczKsiąż Nv; Bo cżás ktory vpłynie/ iuż ſie nie náwroći/ Práwie iáko letnia mgłá/ ták ſie bárzo kroći. RejWiz 190v, 53v, 65 marg, 159v, Cc5; RejZwierz aa2, 23v [2 r.], 109v, 114v, 141v; KwiatKsiąż L3v; Replicans tempus, Stáre á przeſzłe rzeczy czás záś odnawia. Mącz 305c; Ocia recte ponere, Czás dobrze obroćić. Mącz 348d, 91a, 184c, 277c, 427b, 472a [2 r.], 480d, 511a; Mieć też snim (ieſli czás ćierpi) łágodną rozmowę SienLek 24; RejAp AA6v, 199v; GórnDworz H6; RejPos 58v, 60; A thák cżłowiekowi nic nie ieſt droſzſzego iáko cżás RejZwierc 62v, B2, 122, 131v [2 r.], 159 [6 r.], 232v (15); RejZwiercTrzec Aaa2v; áleby to był cżas wypolelerował/ gdyby byłá wola Boza z śmierćią nievprzedziła. BudNT przedm c2v; PaprPan Z4v; SkarJedn 150; SkarŻyw 130; KochTr 25; GLádkość od ćiebie/ Venus; ále nietrwa w mierze: Bo co ty daſz/ to záſię znienagłá czás bierze. KochFr 54, 109; KochDz 104; ReszPrz 56; Sławá ſye żadnéy ſtrzelby y czáſu nie boi. PudłFr 10, 76 [4 r.]; ArtKanc R19; Kámień zláty vpada: á czás nieprzetrwáły Mármór łamie KochPropKKoch 4; PaprUp B; ZawJeft 29, 36; ActReg 133; Calep 1024a; GostGosp 8, 124, 148; Phil I; Czás łákomy nas pożrze/ y zágubi GórnTroas 31, 9, 30; GrabowSet C2, Iv, R4; Bo czás nie da trwáć żadnéy rzeczy w iednéy mierze/ A iáko wſzytko nieśie/ ták záś wſzytko bierze. KochFrag 20; OrzJan 30; LatHar 285; RybGęśli Bv, B3; JanNKar A2v; Ten [Bóg] cżáſom niewſtrzymánem bieżeć roſkázuie WitosłLut A6; SkarKaz 549b; GosłCast 74; SzarzRyt A.

czas czego (3): Przedłużay cżás myſli ſwey prętko rzecż wypráwuy BielKom C5; KochTr 17; Czáſu mowy o tym/ iuſz nam teraz nie ſtánie GórnRozm E.

czas do czego (22): Diar 27 [3 r.], 28, 36, 68; GliczKsiąż I6v; GórnDworz C8v; HistLan A3v; CzechRozm 149v; SkarŻyw 544; StryjKron 467; Ktoremu/ iż cżáſu do wywodzenia długiego tey rzecży nie doſtáło/ iáko ſię też w tym omawia/ tedy ſektćie Nowokrzcżeńſkiey kilká tylko przycżyn przywodźi CzechEp 326; CzechEpPOrz *4; BielSjem 29; Phil C3; LatHar 557, 590; SarnStat 1271; GrabPospR L2; PowodPr 10; SkarKazSej 704a.

czas czemu (1): A zwłaſzczá gdy y inemu lekárſtwu czáſu niemáſz: w nagłey rzeczy/ gdźie niemoc nie da ſye rozmyśláć. W tákich przyczczách/ śmiáłośći trzebá SienLek 32v.

czas ku czemu (10): BielŻyw 90; GliczKsiąż I6v; BielKron 254v; Mącz 144b, 196c, 369c, 469c; CzechRozm 242; WujNT Mar 6/31; A iże iuż nie ſtawa czáſu ku rozſądzeniu áreſtów: tedy oná ista cauſa zoſtawa, áże ná drugié Roki SarnStat 1297.

czas na co (9): Diar 22, 36; GliczKsiąż M8v; BielKron 408v; Mącz 463d; GórnDworz Y2v; SkarJedn 240; SkarŻyw 354; Ták wielka ieſt głębokość Chrześćijáńſkiego piſmá/ co dźień bych ſię miał czego w nim vczyć/ bych ſię go tylo ſámego od młodośći áż do zgrzybiáłośći vczył/ máiąc ná to wiele czáſu/ wielką pilność/ y więtſzy dowćip. SkarKaz 81a.

czas czyj (24): BierEz N3v; PatKaz III 142; RejPs 75v; BielKom D5v; GliczKsiąż G8v; Mącz 380a [2 r.], 451a; BielSat G3; HistLan F5; Ano kthoby ſie ná to dobrze rozmyſlił/ iż iedno dziś to náſz cżás właſny/ iutro iuż nie náſz/ y nie wiemy czo ná nas przypáść ma RejZwierc 66v, 160v [2 r.]; w inſze dni nie będźie ſpraw zátrudniał/ áni przekażał ſędźiom: á ſwoy cżás/ będźieli chćiał/ może pożytecżnie rozſzáfowáć. ModrzBaz 90v; SkarŻyw 428; ReszPrz 58; BielSen 16; BielRozm 8; CzahTr A3v. Cf »czas Panny Maryjej«.

cum inf (28): Ale ijż nie cirpi cżas powiedatz o iego zloſci/ przeto miloſciwy krolu Herodzie racży go nám przyſędzitz tym rychley ku ſmierci OpecŻyw 121v; RejKup y6, aa8, bb6v; RejKupSekl a8; KromRozm II m4; KromRozm III I8; RejWiz 32; Mącz 258d; GórnDworz H4v, Z6; RejPos 68v; BudBib b2; GórnTroas 52; Strum Q4; CzechRozm 1v, 249v; PaprPan Cc3, Gg; ModrzBazBud ¶6; KochOdpr A2; Bo niewiem ábyś y W. M. ſam/ gdyby kiedy cżás był cżytáć ie/ mógł to pochwa1ić CzechEpPOrz *3v; BielSjem 29; GostGosp 76; WujNT Hebr 11/15; SkarKaz 8a, 609a.

Przysłowia: Bo iáko mądrzy nápiſáli/ iż ſie cżáſy mienią á my ſie theż z nimi záwżdy mienić muśimy/ y káżde ſpráwy náſze. RejZwierc 188, A2.

czás Doktór káżdemu. KochTr 25.

Cżáśći trudne rzecży lecży BierEz 12.

Czás odmienny léczenia ma ſpoſoby tákié GosłCast 42.

Gdyż wieſz żeć cżás iáko wodá ciecże RejPos B.

Rozumem ma vprzédźić/ co inſze czás goi. KochTr 25.

W charakterystycznych połączeniach: czas lotny, łakomy, nienasycony (niesyty) (2), nieprzetrwały, niewstrzymany, wszelki, żaden (2); czasu omylność, przewleczenie (przewłoka) (2), skąpość; czas moj (2), nasz, swoj (15), twoj.

Frazy:»będzieli czas boży« = jeśli Bóg dopuści (1): Poiedziem nań [na sjem] ochotnie/ będzieli cżás Boży BielSjem 5.

»czas dopuści (a. dopuszcza)« (3): MiechGlab *3; Takież z drugiey ſtrony/ przypádnieli ná Zydowſki narod pierwey woyná/ będą ich Rzymiánie rátowáć z chući/ á vprzemie/ iákoby im cżás dopuśćił [prout eis tempus permiserit} Leop 1.Mach 8/27; KochCzJan A3.

»czasu (do)stawa (a. dostanie, a. zstawa)« (7): I czemuż na co inego czasu dostawa? Diar 36; GliczKsiąż L5v; GroicPorz A4; BibRadz I *5; CzechRozm 242; CzechEp 267; A záś wypowiedźieć/ áni mi ſłow/ áni głowy/ áni cżáſu doſtánie/ muſiał bym wyſtąpić z miáry/ ktorey piſánie liſtow podległo ReszList 165.

»czas ginie« = tempus abit Mącz (6): Mącz 104c; W opilſtwie cżás márnie ginie poććiwemu. RejZwierc A6v [idem] 62v, 227v, 238v; SarnStat 808.

»jest itp. czas, jest dosyć itp. czasu« [szyk zmienny] (8 : 8): RejPs 148; Diar 28, 92; iutro doſyć cżáſu będzie/ że ſie oboiá tá rzecż odpráwi. GórnDworz V3v, H4v, Dd5; RejPos 6v; A odpráwiwſzy ty domowe goſpodárſtwá/ oſiawſzy też dobrze/ więcz też nie wádzi/ ieſli cżás ieſt/ nowinki pokopáć RejZwierc 110v; KochList 3; BiałKaz F2; KochOdpr A2; CzechEpPOrz *3v; PudłFr 25; LatHar 590; Y przyśiągł przez żywiącego ná wieki wiekow [...]: Ze czáſu iuż nie będźie [quia tempus non erit amplius]. WujNT Apoc 10/6, Apoc 10 arg.

»czas się mieni (a. przemienia) itp.« [szyk zmienny] (12): LibLeg 11/41; Co dziś iednemu to potym drugiemu bywa/ ták cżáſy s fortuną ſie mienią/ iż żadna rzecż w ſwoim bycie ná wieki nie trwa BielKron 129v, 116v, 117, 129, 325; Cżáſy ſie przemieniáią/ 1udzie ſie pogarſzáią HistRzym 49, 50v; RejZwierc A2, [282], 188, 236v.

»czas nadchodzi« (2): adest dies vel tempus, Czáś nádchodźił. Mącz 429c; GosłCast 75.

»czasu nie (do)stawa (a. zstawa, a. zstanie, a. (do)sta-nie)« [szyk zmienny] (21): RejKup g3; Diar 27, 44, 83; A gdy im cżáſu nie zſthawało/ wroćili ſię [sed reversi sunt hora conclusi Vulg] BibRadz 2.Mach 8/26; BielKron 244, 253v, 254v, 408v; HistLan A3v; KuczbKat 130; CzechRozm 13; PaprPan A4v, Cc3, Gg; ModrzBaz 90v; CzechEp 326; GórnRozm E; Boć mi czáſu nie sſtánie [Deficiet enim me tempus] gdybym roſpowiedał o Gedeonie WujNT Hebr 11/32; SarnStat 1297; SapEpit [B]2v.

»czasu nie masz [= non est]« [szyk zmienny] (19): RejKup e4v, y6; O czym teraz ſſyrzey mowić czáſu nyemáſz. KromRozm II m4; KromRozm III I8; Diar 36; BielKron 227v; Mącz 196c; OrzQuin Aa5; SienLek 32v; Iedno że iuż dziś niemáſz s to cżáſu/ bo kſiądz Biſkup do wiecżerzey gothowáć kazał GórnDworz Mm7v, Z6; RejZwierc 43v, 189; BudBib b2; CzechRozm 21, 249v; GórnTroas 52; SarnStat 1271; SkarKaz 8a.

»czas (nie) pomoże« (2): BierEz 12; Złym żonam czas nie [po]może, Im dalej, tym cięższe [łoż]e BierRozm 4.

»czas Panny Maryjej, Pana Boga, pański« [w funkcji wykrzyknika wyraża zdumienie, zaskoczenie] [szyk zmienny] (3 : 1 : 1): OrzQuin D2v; Odpowie Straż. A wierę niewieſz? dowieſz ſie gdy cie we dnie ná plác wywiodą. Tu Skotnicki/ Cżás pánny Máriey: y pomilcżawſzy trochę/ rzecże záś. GórnDworz S7 [idem WerGośc 248]; Mária Sálome/ záyrzawſzy w grob/ rzecże do drugich Máriy. O śioſtry? Páná Bogá cżás Iużći w grobie ćiáłá niemáſz. MWilkHist G4v; WerGośc 248; Czás páńſki, ó Boże moy: czy dobrze ia widzę. Onże ieſt, czy nie? CiekPotr 81.

»czas płynie (a. upływa); da(wa)ć czasowi upływać (a. upłynąć); z czasem płynąć; czas przepływający« [szyk zmienny] (6; 5; 1; 1): TLucżże miły Zegárze/bo w káżdey godzinie/ Miałby ſie każdy bacżyć/ iáko mu cżás płynie. RejZwierz 105v, 105v; ktorymi [naczyniami] godziny y czaſy rozmierzaią/ yże iakobyſmy przes to cżas przepływaiący y przechodzący widzieli. KwiatKsiąż L4v; RejAp 199v; RejZwierc 23v, 102v, 159, 232, 248v; Ia tedy izem [!] cżáſowi podcżás prozno vpływáć nie dawał/ vżywáiąc zabawek rozmáitych/ nápiſałem dwie kſiążecżce CzahTr A3v, A4v, C4v, [D]v.

»czas (p)okaże« (4): SkarJedn 125; Bóg ſam wié co dobrze/ Ale człowiek nie ieſt wto ták opátrzon ſczodrze/ Aby wiedźiał co z iego lepſzym: czás to potym Okaże/ lecz nam teraz tylko ſye ſni otym. KochDz 109; GórnRozm A2v; VotSzl B3.

»czas przeminie« (2): Abowiem w dobrey drużynie/ Niewiedzieć gdy cżás przeminie. BierEz R3v; RejZwierc 23v.

»czas (przy)niesie (a. przynosi), ma przynieść« [szyk zmienny] (19 : 1): Nam tesz niech dawa znacz yey m. czo czo [!] czas prziniesye LibLeg 11/43, 11/42v; RejJóz F7v, I7v, M6; HistAl E; RejZwierz 65, 117v; Mącz 121d, 315c; ſmierći áni żadnej przygody ſie nic nie lęka/ á thego co cżás przynieſie á co Pan Bog nań przepuśćić będzie racżył záwżdy z nieunioſłą myſlą cżeka RejZwierc 138v, 112, Aaa2; WujJudConf 227; KochOdpr Bv; KochFr 32, 123; KochPieś 22; KochSob 55; SarnStat 941.

»czas przychodzi« (1): ábowiem cżás y fortuná zwycżáiem wſzytkim przychodzą. BielKron 81v.

»czas się (s)kroci; czas krocić; krotkość (a. skrocenie) czasu; (nie)krotki czas« [szyk zmienny] (10; 2; 9; 5): LibLeg 7/31v; Bo cożkolwiek ſie ná ſwiećie dzieie Ze wſſego ſie krotkoſć czáſu ſmieie RejRozpr K4; RejJóz O6v; A tak przydzie ſię mnie wroczyċ Do domu niż tu czas kroczyc, RejKup h8v, x8, z3, z6; RejFig Cc4; BielKron 223; KwiatKsiąż M4v; SarnUzn D7; Ale iáko powiedam cżáſu niemáſz po temu: bo ledwe bym ich kilká wymienił/ áż bych zá ſkroceniem cżáſu/ ku krzywdzie drugim przeſtáć muſiał. GórnDworz Z6v; RejPos 128v; MycPrz II Cv; Strum Q3; CzechRozm 144v; StryjKron 467; NiemObr 24; GrabowSet C3; Ieſcze ſobie tym płáczem żalu przydáiećie: Czás ſie króći/ czy mię dźiś odpráwić niechcećie? WyprPl Cv; WujNT 293; SarnStat 400, 416, 1013, 1019, 1147.

»czasu szkoda« [szyk zmienny] (2): RejKup bb6v; Ná 24. 25. 26. cżáſu ſzkodá. SkarJedn 240.

»czas ucieka« (2): Czás vćieka/ iáko wodá KochPieś 54, 23.

»czas się wlecze« (1): WM namowiwszy powiedzą albo na piśmie przyślą dzisiaj, aby się czas nie wlokł a rychlej co kończyło, folgując niedobremu zdrowiu JKM. Diar 78.

»czas wzywa« (1): czás mię też ku inym rzeczam wzywa. OrzQuin Rv.

»czas (z)bieży (a. zbiega); bieg czasu« [szyk zmienny] (14; 1): RejKup x5v; RejWiz 5v; RejZwierz 68v, 114v; RejAp Cc8v; RejZwierc B2v, 159, 237v, 239, 253; Widziż/ wierny Chrześćiáninie/ iż iuż tęn rok minął/ á drugi idzie: cżás bieży á iáko wodá w byſtrey rzece vćieka/ á ná zad ſię nie wraca SkarŻyw 4; Wam/ bieg cżáſu żadnego Nie wádźi GrabowSet V4; JanNKar A3v, D2v; Do pułnocy gáchuie/ do południá leży: A w tym nieprzepłácony cżás iák ſtrzałá bieży. KlonWor 61.

»czasu zbywa« [szyk zmienny] (3): KwiatKsiąż Gv; Succisivis horis aliquid scribere. Y tedy y owedy ſie niektorych godźin dorwáć piſać kiedy czáſu zbywa. Mącz 30b; SkarŻyw 471.

»czas zdarzy« (1): Zaſz nie lepiey [...] Wydáć zá mąż pánienkę y przyiaciół nábyć. Lepiey niżli Proboſzcżá álbo Mnichá w ſzárzy/ Gdyż ſie dawno ſwiát plecie/ co komu cżás zdárzy. RejWiz 39.

»czas zejdzie (a. uchodzi, a. schodzi)« (6): Iechał ſobie pomáłu by mu cżás sſzedł mile. RejWiz 126, 68; Cżáſz niech dármo nie vchodzi. RejZwierc 23v marg [idem] Aaa3; GórnRozm H3; Ale káżdych gry dozwalamy mieć/ y chcemy áby czás zſzedł/ y dla ochłodzenia y ćwiczenia [Sed duntaxat quoslibet ludos habere concedimus et volumus, gratia temporis deducendi, et causa solatii, et exercitii habendi JanStat 559]. SarnStat 707.

»czas zniesie, znieść może« (3 : 1): GórnDworz Dd5; PaprPan C4v; A ieśliby cżás znioſł/ może też Kápłan tę náukę ludziom o Krztu Swiętego obrzędziech przecżytáć. KarnNap B3; SkarKaz )(4v.

Zwroty: »czasu czekać (a. oczekiwać)« [szyk zmienny] (6): RejJóz E5v; Diar 22; BielKron 208v, 242v; BielSat H2; Zyy dobrze nie odkłádáiąc: Bo dálſzych czáſow czekáiąc/ Niepodobnym obyczáiem/ Nie począwſzy żyć/ przeſtáiem. KochPieś 48.

»dać czas« = pozwolić (3): GórnTroas 52; PAnóm Rádóm náſzym/ y Poſłóm Ziemſkim/ niżéy opiſánym w tym dáć czás/ áby ná tę ſpráwę ná Séymie onym bez bytnośći náſzéy wotowáli SarnStat 47, 151.

»czasowi, czasu folgować; czasu sfolgowanie« [szyk zmienny] (9 : 1; 1): Diar 41, 44, 47; á zá málucżkie cżáſu sfolgowánie/ wielkie złe od ſiebie bácżny cżłowiek ſnádnie odegnáć może. RejZwierc [782]v; MycPrz II Cv; Strum Q3; ácżby ſie mogło ſzyroko/ dowodnie y doſtátecżnie odpowiedźieć/ wſzákże cżáſowi folguiąc/ tákći ná nie krotko odpowiem. CzechRozm 172, 2, 59; GostGosp 6; OrzJan 80.

»czas gubić; zgubienie czasu« (1; 1): zdało się im potrzebną omowkę tego uczynić a okazać, kto i co ten czas zawżdy gubi. Diar 64; SkarKazSej 695b.

»czas kazić (a. przekazywać)« [szyk zmienny] (3): RejJóz Ev; A niechczeſli Czaſſu kazyċ Iuż to zato tak raċ zrazyċ RejKup bb5; Diar 36.

»czas mitrężyć« (1): Gdyż ſzkodá ná tym y cżáſu mitrężyć KlonFlis E2v.

»czas nałożyć, przyłożyć czasu« (3 : 1): Bo ácżby cżás náłożył yákiſz kolwyek/ á wnim ſie nye pilnye vcżył/ áni theż wtem coby przed ſię wzyął przetrwał/ cżás on nye vżytecżny ále márny á poprozny będzye. GliczKsiąż Nv, M8v, Nv, Ov.

»(nie) mieć (a. miewać) (dosyć, mało, wiele itp.) czas(u)« = otium est Mącz, Modrz; abundare otio, vacare Mącz; spatium habere, alicui vacuum est, ocupatum esse Vulg [szyk zmienny] (63): Vcżynić to y drugi raz/ Kiedy iedno będzie miał cżás. BierEz N2v; BielŻyw 90; RejKup b2, Aa, aa8; KromRozm III Q4; Diar 27, 86; SeklPieś 19; RejWiz 32, 140v; BibRadz I *5; KwiatKsiąż Q2v; si vacat, Yesli maſz czás/ yeſliś czym niezátrudnión.Mącz 472b, Ib, 56c, 144b, 258d [4 r.], 472b; OrzQuin Q3, Rv; GórnDworz C8v, Z6; RejPos 68v; Maſz wolny targ ſzácuyże iáko racżyſz pánie. Wolnoć á maſz cżás. HistLan F6; RejZwierc 239v; RejZwiercTrzec Aaa2v; RejPosRozpr b3; MycPrz II Av; ale iż czáſu po temu nie mogłem mieć/ tedym tego ná ten czás zániechał. Strum R4, B, Q4; BudNT Act 24/25; PaprPan Aav; ModrzBaz 117v; ModrzBazBud ¶6; SkarŻyw 28, 50, 412, 544; KochSz A2; KochSob 58; ArtKanc O4v; GostGosp 6 [2 r.], 8; GostGospPon 169; Phil C3; LatHar 557; WujNT Mar 6/31, Act 24/25, 1.Cor 16/12, Philipp 4/10; SarnStat 600 marg; SiebRozmyśl K2v; SkarKaz 81a, 609a; teraz czás mam wolny ſam zſobą Vmowić ſię. CiekPotr 75; CzahTr A3v, [D]v.

»(nie) mieć (dosyć) czas(u)« = (nie) zdążyć; est alicui spatium Mącz; habere tempus Vulg [szyk zmienny] (12): Ten yeſcze ma czaſzu doſyċ V pana Laſkę vproſyċ. RejKup h2v, E, t4; BielKron 104v; Mącz 469c; RejPos 181v; BielSjem 29; tu gdyby ich vżyć chćieli/ cżáſu nie będą mieli ArtKanc R19, S4; GostGosp 76; WujNT Hebr 11/15; SkarKazSej 704a.

»czas(u) (nie) mieszkać« =traducere Mącz [szyk zmienny] (4): ocoć trzebá pytay/ Iedno mi cżáſu niemięſzkay BierEz C; Mącz 97a, 207b; ZapKościer 1580/15v.

»czas(u) (nie) psuć (a. popsować)« [szyk zmienny] (3): Bos y ſobie ċas popſował Y mnies głowę zafraſował RejKup n6, cc3; RejWiz 22.

»czas(u) (darmo, marnie, prożno itp.) (nie) (s)tracić (a. utracić, a. utracać); (u)tracenie (a. utrata) czasu; czas się traci« = tempus perdere Modrz [szyk zmienny'] (40; 5; 4): A thak yeſlybi yey M. na wolią K. ych M. y na rade tho pvſczala. powie yz tho bedzie traczenie czasſv, bo ych M. any radzycz any obmiſlacz nycz niechczą LibLeg 10/115; OpecŻyw 58; Diar 29, 31 [2 r.], 34 [2 r.], 65 [2 r.], 75; DiarDop 118; Náuk dobrych náſláduy cżáſu nie vtracay BielKom C4; GliczKsiąż K3; RejWiz 2, 17v, 29, 65, 144v; BielKron 26v, 81v, 333; GórnDworz S3; Azażby lepiey leżał iáko wieprz w bárłogu/ á márnie cżás tráćił RejZwierc 15, B2v, 18, 21, 23v, 103 (10); BudNT przedm b3v; ModrzBaz 25v, 90, 94v; SkarŻyw 87, 428, 435; StryjKron A3v; BielRozm 8; ActReg 116; GórnTroas 25; GrabowSet G, Y; CiekPotr 61; SkarKazSej 671a, 694b.[2 r.].

»czas(u) (darmo, marnie, prożno, źle itp.) (nie) (s)trawić; czas się (s)trawi, strawić by się musiał; czasu trawienie; czas strawiony« = collocare horas, otium agere a. tenere, otium tempusque conterere, tempus consumere a. terere a. traducere a. transmittere Mącz; tempus collocare a. consumere a. extrahere a. ludere, temporis iactura, tempus transmissum Modrz; transigere tempus Calag; mora fit, aliquanto tempore demoratum esse Vulg [szyk zmienny] (54; 8 : 1; 5; 2): BierEz N3v; A ſnadz rychleieſz ſie przyłączył ktem ktorzy ná złodzieyſtwie álbo ná cudzołoſtwie ſtráwili caſy ſwoie RejPs 75v; RejKup F; Diar 63, 64 [3 r.], 65; pytają nas o to, czemu za tak długim a częstem czasu trawieniem na sejmiech nie znają żadnej odmiany k lepszemu DiarDop 106, 117; BielKom A, D5v; GliczKsiąż G8v, M8v, N2v, Ov; Male collocare horas, Zlie trawić czás. Mącz 196d, 97a, b, 227c, 258d [2 r.], 366a (12); gdyż wſzytek cżás v dworu ná zabáwie ſie trawi/ zda mi ſie to rzecż bárzo potrzebna/ wiedzieć dworzáninowi/ iáko/ y cżym kogo zábáwić ma. GórnDworz M3v, M5, Aa3, Aa3v; BiałKat 96; HistLan F5; CzechRozm 96, 99v, 143v, 205v; Tych obycżáiow wieleby vſtáło/ kiedyby káżdy licżbę muśiał cżynić y z cżáſu ſtrawionego [temporis transmissi]/ zrzecży od śiebie vcżynionych. ModrzBaz 83, 13, 26, 26v, 28v, [41] (10); Drugi raz záſię ſzedł do Rzymu Piotr S. zá czáſu Neroná y długi cżás tám ſtrawił SkarJedn 98, 233; Calag 133a; SkarŻyw 35, 86, [197]; StryjKron A3v; CzechEp 31, 98; KlonŻal D3v; ReszPrz 58; GórnRozm L3; Calep 788b; OrzJan 129; LatHar 668; WujNT Act 14/3, 20/16, s. 719; KlonKr B2; SkarKaz 580b; CiekPotr 61; SkarKazSej 701b.

»czasu nie żałować, (nie) żal« = tempus tribuere Mącz [szyk zmienny] (4 : 2): RejKupSekł a8; Mącz 463d; A wſzakóż to ieſt napewnieyſza/ nie żáłuy czáſu/ á ſam téż nie bądź wtéy mierze leniwy. Strum C; CzechRozm 1v; Aleby mi cżáſu nie żal/ okazałbych to nie tylko ze Mſzałá/ iż oni ſą Sábelliani/ iáko ſámi wyznawáią CzechEp 313; PaxLiz D3.

»poczkać czasu mało« (1): BIegłá zá nim niewiáſtá vboga wołáiąc/ Iżeby iey przeſłuchał krzywdy [...] Ten rzekł/ [.,.] pocżkay cżáſu máło. RejZwierz 3v.

»czasu potrzebować; czas(u) (po)trzeba (jest)« = egere tempore Mącz [szyk zmienny] (6; 13): Diar 27, 36, 68; Według onego/ ku poznányu rzecży potrzebá yeſt cżáſu y pilnosći. GliczKsiąż I6v, I6v, N, Nv; Ten grob álbo wieżę Alexánder chćiał záſię opráwić/ ále iż tá rzecż potrzebowáłá cżáſu wielkiego y roboty trudney [...]: to co pocżął dokonáć nie mógł BielKron 268; Mącz 443d; GórnDworz L3v, Y2v; CzechRozm 149v; ModrzBaz 73v; CzechEpPOrz *4; GrabowSet Y; WujNT 195; GrabPospR L2; GosłCast 31; KlonFlis A2v.

»przydać czasu« (1): Ktoby chcyał co vmyeć/ nyech przyda y cżáſu y pilnosći. GliczKsiąż Nv.

»czas (darmo) puszczać« = tempus traducere Mącz (3): Mącz 97a; bo to naſproſnieyſza rzecż/ cżás dármo puſzcżáć.GostGosp 64, 30.

»czasu szczędzić« (1): Lecż iż cżáſu ſzcżedzę/ przetoż co o ſynu Bożym cżłowieku prawdźiwym nápiſano ieſt z Dźieiow Apoſtolſkich pokazawſzy/ do liſtow Páwłowych przyſtępuię. CzechEp 313.

»ukradać (a. ukraść) czasu« [szyk zmienny] (3): Aliquid spacii surripere, Vkráść ſobie nieco czáſu. Mącz 404c; RejZwierc 159; KlonWor 80.

»(z)mudzić czas« [szyk zmienny] (3): Moram creare, Záwádzáć/ mudźić czas. Mącz 232d, 207b; BielSat G3.

»czas zwłoczyć (a. odwłoczyć), zwłaczać czasu; czas się wlecze« (2 : 1; 1): gdyż oto ſłyſzyſz/ iż wlecż [!] ſie cżás iáko chce RejAp 157; gdy Krolowa Węgerſka przyſłánim Krolewny Iádwigi czás zwłoczyłá StryjKron 472; GosłCast 58; PaxLiz E3.

Wyrażenia:»chwil(k)a czasu« (2): Articuli temporum, Chwile czáſów. Mącz 17a; Punctum temporis vel horae momentum, Chwilká czáſu/ okiem mgnienie. Mącz 331c.

»długi czas, długość czasu; przedłużać czas« = spatium Mącz [szyk 13 : 4] (15 : 1; 1): RejPs 189v; Diar 36, 64, 92; BielKom C5; Ale iż to ieſztze zdał ſię długi tzás/ ták známienity y wielkiey ſwiątośći/ tey niezbedney Mammony tzekáć przeſto Syxtus Mnich [...] to wſzyſtko potym złamał y zrzućił KrowObr 78v, 78v; KwiatKsiąż M4v; Mącz 404c; Cżás káżdi długi w kłopocie. RejAp 84 marg [idem Dd2v], 84, Dd2v; GórnDworz L3v, Y2v, Y8v; SkarJedn 98; WujNT 195.

»czas dobry« [szyk 1 : 1] (2): GliczKsiąż N3; gdy ich Krol Iego M. z Rádámi ſwemi teſkliwie/ y z vtrátą dobrego czáſu czekáć muśiał. SkarKazSej 694b.

»dosyć (a. (nie)dostatek, a. dość) czasu« = temporis satis, otii abundantia Mącz [szyk 13 : 9] (22): RejPs 147v; RejKup h2v, t4; A czasu by do tego dosyć być mogło, gdybyście jeno WM nam tego u KJM pomagać chcieli. Diar 28; Na co iżeś WKM na on czas prze niedostatek czasu za słusznymi przyczynami zwolić nie raczył, jenakeś nam WKM pokoj od księży IchM upewnić raczył obietnicą swą Diar 85, 86; BielKron 104v; Mącz 144b, 258d [2 r.], 369c, 502c; GórnDworz V3v; RejPos 6v, 181v; RejZwierc 109; KochList 3; rownie teraz o Rzymiániech może piſáć/ iż ich dobre vcżynki będą po wſzyſtkim świećie opowiádáne: wźięłoby to doſyć cżáſu Mćiwy Pánie/ ácż wiem żeby z poćiechą tego W. M. vżył ReszList 155; BielSjem 29; PudłFr 25; ArtKanc S4;GostGosp 76.

»czas iny« (1) : boć doſyć cżáſow będzie inych y bieſiad y krotofil vżywáć RejZwierc 109.

»(nie)mały czas; (nie)mało czasu« = multum tempus Vulg [szyk 9 : 8] (13; 4): ażby nam pirwej de religione z księżą IchM biskupy jakiemi rozmowami, ktore by nie mało czasu wziąć musiały a tak omieszkać postronnej obronie, postanowiono było, tedy my WM opowiedamy Diar 40, 27, 82; GliczKsiąż I6v, M8v, N, Nv, Ov; A też iuż cżás niemáły iáko tu prożnuię RejWiz 20v, 124; RejZwierz 3v; Mącz 56c; RejAp 62, 152v; CzechRozm 96, 143v; WujNT Act 14/3.

»odmienność (a. przemienność) czasu« = temporis inclinatio Mącz [szyk 13 : 1] (14): Po rozmáitey przemiennośći cżáſow / przyſzedł táki cżás na Belliſáryuſá iż inym był ſzeżęſliwy [!] á ſobie nieſzcżęſliwy BielKron 162v, 121, 238, 254; Mącz 57c; á czo nie bywa dla ludzkiey dłuſzſzey pámięći piſmem podpárto/ wſzytko z odmiennoſcią cżáſow ſnádnie s pámięći ludzkiey może być odnieſiono. RejZwierc A2, A3, 85v, 87v, 133v, 150, 150v, 152; StryjKron A.

»czasow postępek« (2): ktorzy iedno Wielkiemu Xiędzu Litewſkiemu ná Kiernowſkiey ſtolicy (dziś zá czáſow poſtępkiem to bywa dawnoſcią zniſzczáłey) ſiedzącemu poſłuſzeńſtwo czynili StryjKron 385, 288.

»czas po temu« [szyk 10 : 4] (14): BibRadz I *5; Y ia też ięſzcże [!] ciebie/ ieſliże tylko potęmu czaſz bedziem mieć piſmem moim potomnym ludziom zalećzę [!]. KwiatKsiąż Q2v; OrzQuin Q3, Rv; GórnDworz Z6; RejPosRozpr b3; MycPrz II Av; Strum Q4, R4; BiałKaz F2; CzechRozm 21; PaprPan Aav; WujNT 1.Cor 16/12; SiebRozmyśl K2v.

»prędki czas; prędkość czasu« (2; 1): PatKaz III 95v; RejPs 150v; KTo władnie prędkim cżáſem? WitosłLut A5v.

»siła czasu« (3): GórnDworz Aa3; gdyż chmury á niepogody śiłá cżáſu roboćie vymuią GostGosp 154; KlonFlis A2v.

»czas spokojny« (1): Y ty ſie nie wſtydź/ maſzli cżás ſpokoyny/ Przyſłucháć tey to krotofilney woyny. KochSz A2.

»ten czas« [szyk 8 : 1] (9): Acz ſie niebilo pocz kwapicz Liepiei bilo ten czas zapicz RejRozm 402; Diar 64 [2 r.], 65, 68, 75; DiarDop 117; KwiatKsiąż M4v; RejZwierc 159.

»wiele czasu; czas wielki« = multum temporis Mącz, Modrz; bona a. maxima pars temporis, multitudo temporis, multum otii, plurimum otium Modrz [szyk 28 : 3] (27; 4): BielKron 268; Ale to twierdzić mogę y śmiem/ yż tym mniey nam przechodzą lata/ albo nam tym mniey na leciech ſchodzi/ y przez to dłużey zywiemy/ im więcey czaſu wybornym naukam pozwolamy. KwiatKsiąż Q, Gv; Mącz 1b, 240d, 258d, 281d, 358a; GórnDworz C8v, G2, M5, Dd5; KuczbKat 130; A by ſie o tym piſáć miáło iáko to ieſt rzecż ſzkodliwa/ y co w ſobie przynośi/ y ku iákiemu kończowi przychodzi/ wieleby cżáſu wziąć to muſiáło. RejZwierc 16v; CzechRozm 99v, 149v; ModrzBaz 13, 25v, 26v, [41], 97v (8); SkarŻyw 35; CzechEpPOrz *4; GórnRozm C4, K; WujNT 861; SiebRozmyśl K2v; SkarKaz 81a.

»wolny czas; wolność czasu; wolnić czas« = otium Modrz [szyk 10 : 7] (15; 1; 1): RejKup Aa; Diar 68 [2 r.]; RejWiz 140v; Strum B; ModrzBaz 117v; SkarŻyw 50, 354; CzechEpPOrz **v; Vrzędnik/ kiedy Pan nie bywa/ ná Páńſki przyiazd ma ſobie wolnić cżás robotámi domowemi potrzebnemi GostGosp 10, 8; RybGęśli A2; GrabPospR L2; CiekPotr 75; ná ktorych mieyſcách miewáiąc z Rycerſtwem cżáſy ſwe niektore wolne od prac tych náſzych vcżćiwych. CzahTr A3v, [D]v; SkarKazSej 704a.

Zestawienie: »boginie czasu« (1): Horae Boginie czáſu/ służebnice słońcá. Mącz 158a.
Szeregi: »czas, (a, i) chwila« [szyk 4 : 2] (6): Ty maſz chwylę y teże czas SeklPieś 19; Mącz 17a, 30b, 258d, 463d, 475a.

»czas albo (i) fatum« [szyk 1 : 1] (2): iako iego wola będzie y iako czas albo fatum przyniesie. ActReg 148; KołakCath B3.

»czas, (i) godzina« (2): LibLeg 11/42v; Zaſz on ma gdy wolny cżás/ zaſz wolną godzinę RejWiz 140v.

»czas i lata« (1): VCieśnie Rym Pánie Spiewáć nie przeſtánie/ Poki cżás płynny y twe przyſzłe látá/ Będą zażywáć przeſtronego świátá. KmitaPsal A3v.

»mie(j)sce, (i) czas« [szyk 4 : 3] (7): KromRozm III C5v; o cżym tu teraz niemáſz mieyſcá y cżáſu mowić. CzechRozm 249v; SkarŻyw 50, 354; WerGośc 238; Phil H2; LatHar 590.

»(ni) czas i (ni) papi(e)r« (5): Bych miał wſzytki dzyeie they pániey cnotliwey krolowey Bárbáry piſać/ nie doſtáłoby mi cżáſu y papieru na tho BielKron 408v; PaprPan Aa4v, Cc3, Gg; KlonFlis A2v.

»plac i czas« (2): Mącz 404c; O czym ſzérokié diſcurſy czynić, niémáſz plácu y czáſu do tego. SarnStat 1271.

»czas z potrzebą« (1): TEn w młodośći vkaże y namężnieyſzemu/ Co cżás s potrzebą znieſie co przyſtoi cnemu PaprPan C4v.

»czas i praca (a. robota)« (3): BielKron 268; GórnDworz Dd4v; Iużćibych wſzytko ſpráwił á ſłow y czáſu y pracey nie tráćił SkarKazSej 671a.

»czas abo (i) rząd« (2): CzechEp 305; Cżás y rząd oſtátká docżyni. GostGosp 165.

»czas i słowo« [szyk 1 : 1] (2): Ale wtak iáſney rzecży ſzkodá cżáſu y słow tráćić BudNT przedm b3v; SkarKazSej 671a.

»czas, (i) zdrowie« [szyk 2 : 1] (3): ArtKanc O4v; Nieſczęſny ia/ który tu czás/ y zdrowié trácę GórnTroas 25; SarnStat 600.

»czas i zwyczaj« (1): Nie známienitſzego być nie może/ nád znáiomego á dawnego przyiaćielá/ ktorego ſpołecżnosć y przyiaźń raz zácżęta/ á cżáſem y zwycżáiem vmocniona/ nie ma być rwána áni tárgána. WerKaz 276.

Wyrażenie przyimkowe: »podług, wedle, według czasu« = secundum tempus Vulg (5 : 3 : 2): A tak placżątz/ pannę Marią cieſſatz/ niemalą chwilę podlug cżaſu przemieſſkali. OpecŻyw 154v; RejZwierz A2; KwiatKsiąż K4v; iam ſię wedle czáſu/ Przemieniał z tego w drugie/ vchodząc niewczáſu. Prot A3v; RejPosWstaw [1433]v; CzechEp 245; NiemObr 142; KochWr 40; WujNT Rom 5/6, s. 539 marg.

Personifikacja (7): Cżás przydzie. Awo ia też cżás miernik wſzech rzecży/ Rádzę wſzitkim mieycie mię ná piecży BielKom F8v, nlb 8, D4v; KochMRot B4v, C; BielSjem 31.

a. O Bogu (28): PatKaz III 104; Záſię teſz P. Kryſtus Syn B. mowi. Oto ia ſyn Boży przed wſzytkimi wieki z oycá bez tzáſu/ á záſię s Pánny Máryey pod tzáſem/ prawdziwy tzłowiek národzony/ bierzęćie ſobie N. zá brátá ſwego y przydziedzitzam ćię/ w kroleſtwo oycá y moiego KrowObr 46v; Ale powiedz że mi to proſzę ćię/ iáko może być właſnym y pierworodnym/ ieſliſz ſie on nie właſnie/ ieſzcże przed wſzyſtkimi rzecżámi z iſtnosći Bogá oycá ſwego vrodził/ á vrodził procż wſzego cżáſu? CzechRozm 60, 37, 58v, 65; GDy Syn Boży ſłowo z Oycem wiecżne/ cżáſu niemaiace [!] chćiał ſię ták ſtáć iáko my cżłowiekiem/ [...] obierał teſz y ty/ przez ktoreby iáko poſłáńce y porucżniki ſwoie [...] rodzone ſłowo prawdy/ żywot wiecżny dáiące/ dochodziło. SkarŻyw 383; Ale y to dáremna filozofia. Gdyż Bog ieſt nieſkońcżony: bo pocżątku y końcá nie ma: cżáſowi nie podległ żadnemu CzechEp 68, 68, 146; GrabowSet Nv; LatHar 373; Oycze bez pocżątku nierodzony/ Synu od wieku y bez czáſu rodzony/ Duchu ś. od obudwu tchniony y pochodzący od wieku bez czáſu/ [...] zmiłuy ſię nád námi SkarKaz 279b, 484b.

czas czyj (3): á czáſſy twoie ſą nigdy nieſkonczone/ á ieſteś bog nigdy niwczem nieodmienny RejPs 148v, 149v [2 r.].

Ze zdaniem przydawkowym [kiedy (1), ktorego (1)] (2): nie było cżáſu kiedy nie był NiemObr 125; Tym gromem Ian ś. iáko ſyn gromu/ zábija przeklętego Aryuſzá y [...] inne niezbożne/ ktorzy Syná Bożego ſtworzeniem czynią/ przez ktorego wſzytko ſtworzono ieſt. ktorzy kłádą iákiś czás ktorego nie był/ á początek mu iákiś dáią. SkarKaz 485b.

W charakterystycznych połączeniach: czas jego, twoj (2), żaden (2); narodzony pod czasem, przed czasem, w czasiech; bez czasu (na-, u-)rodzony (4); procz wszego czasu urodzić się.

Zwrot: »czas naznaczyć« (1): á ſobie Pan żadnego kreſu nie zámierzył/ áni żadnego cżáſu nie náznácżył RejPos 328.
Wyrażenia: »czas przemijający« (1): Y ważnieyby było infinitiuum nieſkońcżony mowię cżás dáć boſtwu [...] ktorego dowieść chćiał/ niż iy Abráhámowi iuż przeſzłemu muśieć przyznáć: á Bogá przy cżáśie nieuſtáwicżnym á przemijáiącym zoſtáwić CzechEp 68.

»przeszły czas« (1): SarnUzn B8v cf »czas przyszły«.

»czas przyszły« (1): Bo to y ſámá rzecż pokázuie/ Y o tym może ſie właſnie rzec Ieſt/ ktory niema áni praeteritum áni futurum, tho ieſt/ áni przeſzłego cżáſu áni przyſzłego/ ále záwżdy á záwżdy ieſt. SarnUzn B8v.

»czas zamierzony« (3): Piotr ſwięthy piſze/ iż v Páná tyſiąc lath iáko rok ieden/ á cżáſu żadnego zámierzonego nigdy ten Pan nie ma RejAp 5, 5 marg, Ee3.

Szereg: »ani czas ani miejsce« (1): Ale Pan Bog náſz/ iáko áni cżáſu ták też áni mieyſcá nie ma. SarnUzn C.
2. Odcinek czasowy wyodrębniony na podstawie dziejących się w nim wypadków; tempus BartBydg, Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; hora Vulg, PolAnt; dies PolAnt, Cn; intervallum Modrz, Cn (1493): GliczKsiąż N2; Przyſtoi też Sędźiemu/ pierwey niż złoczyńcę zda ná męki/ bádáć ſye pilnie czáſu/ iáko dawno złoczyńcá kradł/ zbijał GroicPorz ii3v; RejWiz 90; RejZwierz 24v, 133; BibRadz Eccli 32 arg; Mącz 377d; po roku y po dwu mieśiącách (ktory czás ieſt ſłożon z mieśięcy po dwá kroć śiedmi) człowiek iuż krzepko śiedźi LeovPrzep H4v; RejAp 165v; iż dniá onego gdy ſie tám ná thy dziwy ſchodzili/ mieli pewnie ſobie pozyſkáć zbáwienia ſwego/ wielkie im przytym odpuſty y miłośćiwe cżáſy obiecuiąc RejPos 348v, 60, 181v; BiałKat 21; RejZwierc 22, 120; BudBib 4.Esdr 11/44; Abowiem gdy też weyżrzyſz w onę licżbę ktorą támże w tych kſięgách y w teyże káp: kłádźie/ opiſuiąc cżás od zbudowánia kośćiołá Sálomonowego/ áż do zborzenia iego przez Nábuchodonożorá. CzechRozm 170v; BielSen 9; ZawJeft 39; Záłogę oſzácowáć/ á wedle záłogi roley/ y mieyſcá/ cżás do kilku lat ná roli/ z polá żytem kopámi/ obráchowawſzy kopę po iedney po dwu ná kożdy rok/ wypłacáć ma. GostGosp 40; SkarKaz 4b [2 r.].

czas czego (125): BierRaj 19v; OpecŻyw 1v, 36v, 65, 106v, 121v, 160; PatKaz II 54, 77; TarDuch A6v; MiechGlab 17; WróbŻołt Vv; RejPs 46v, 55; RejKup k5v; LubPs V3, X3v, aa2, gg5v; RejWiz 46v; Aták przeglądáiąc Bog cżáſy tey ludzkiey niewiádomośći [tempora quidem huius ignorantiae despiciens Deus]/ teraz opowiáda ludziom/ áby wſſyſtcy á wſſędy pokutę cżynili Leop Act 17/30, Lev 25/16, Iob 38/23, Ier 50/27, 31; To mowi iákoby śmiechem widząc czás przysłych kłopotow że niemieli doſypiáć BibRadz II 29c marg, 3.Reg 18/36, I 353v, Ier 30/7, 46/21, Ez 4 arg (9); BielKron 57v, 58v, 59v, 79v [9 r.], 82; Curriculum industriae atque studiorum, Czás náuk y ćwiczenia. Mącz 74a, 404c; RejAp BB8, 22v, 23, 23v, 31 (11); GórnDworz Z, Z4v; HistRzym 33, 80; RejPos 69v, 75, 110v, 158v, 195v (10); BiałKat 296 [2 r.]; A wſzákoż ia nie rádzę nikomu vbeſpiecżáć ſie na láthá ſwoie á roſkłádáć cżáſy tego vznánia ſwego. RejZwierc 178v; BudBib I 442a marg, Dan 12/1; BudNT Apoc 3/10; CzechRozm 30, 47, 89, 169; ModrzBaz 80v; Ty ktoraś nam porodziłá Bogá y cżłowieká/ [...] ziśći nam w przycżynie twey obietnice Boże/ ſpuſzcżáiąc nam cżás łáſki SkarŻyw 357, 193, 358, 369, 535; StryjKron 742 marg; CzechEp 18, 328, 364, [398] [2 r.]; NiemObr 83, 174; ReszPrz 28; ArtKanc E13v, T4v; GórnRozm M2v [2 r.]; Práwie to czás weſela: páłace pałáią GórnTroas 59, 45; GrabowSet E, O4v, P; LatHar 167; WujNT Mar 6/35, Luc 19/44, Act 3/20, 17/30, s. 485 marg, Rom 13 arg; SarnStat 896; Zácżym boię ſie/ iż tylko ten kąſek cżáſu Seymowánia twego zoſtáwił ći ieſzcże P. Bog do pokoiu á powſtánia twego. PowodPr 5, 5; SkarKaz 4b [3 r.], 39a [2 r.], 486b, 514b.

czas do czego (12): Diar 46; GliczKsiąż K3; Spacium sumere ad cogitandum, Wziąć czás do myślenia. Mącz 432b; RejPos 262v; ModrzBaz 80v, 94v; A iednák P. Bog ieſzcże mu z wielkiego miłośierdziá cżás do pokuty przewlokł/ y zákazał áby go nikt niezábijał/ á cżáſu mu do pokaiánia danego nie vwłocżył. SkarŻyw 263, 258, 263, 403; SkarKaz 314a.

czas czemu (14): OpecŻyw 36v; RejJóz O6, O6v; OrzRozm G2; BielKron 58v, 79v [2 r.]; RejAp 167; MycPrz I A2v; KochPs 28; ſtáraymy ſię poki nam ieſzcże tych ſześći dni zſtáie/ á cżás ieſt roboćie/ y prace tey miłey/ w ſłodkim iárzmie zakonu Chryſtuſowego. SkarŻyw 4, 52 [2 r.]; SiebRozmyśl K2v.

czas ku czemu (15): RejKup o4v; GroicPorz ſ2v [2 r.]; BibRadz I 4a marg; Mącz 44b, 404c [2 r.], 472c; nie wnet po śmierći ále trzećiego dniá ożył: ktory cżás ku doświadcżeniu prawdźiwey śmierći doſtátecżny był. KuczbKat 50; ModrzBaz 26v; WisznTr 22; ArtKanc S3v; áby/ gdy nádchodźi czás ku woiennéy potrzebie/ y ku ſámému boiowániu z nieprzyiaćielem [ut ingruente necessitate belli, et dimicationibus cum hostibus JanStat 709]/ wiedźiał mieyſce ſwoie/ do którégo ſie ma bráć SarnStat 447, 791, 813.

czas na co (2): Sumamus spacium ad cogitandum, Weźmimy ſobie czás na rozmyślenie. Mącz 404c; ModrzBaz [16].

cum inf (1): Trudnoċ na rąty roſkladaċ Gdy komu czas przydzie wſyadaċ. RejKup e4v.

czas czyj (15): BielKom C4v, D5; LubPs L2; Zażeś nie thy ieſt ktoryś zoſtał ze cżterzech źwierząt/ ktorem był náznácżył áby krolowáli na ſwiećie moim/ ábj przez nie przjſſedł koniec cżáſow ich [finis temporum eorum]? Leop 4.Esdr 11/39, 4.Esdr 12/20; BibRadz 4.Esdr 9/6, 12/20, Luc 21/24; OrzRozm Q2v; RejPos 332v; RejZwierc 159; BudBib 4.Esdr 9/6, 11/39; ModrzBaz 92v; KochPs 86.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (34), on (3), taki (2); iż (28), gdy (25), kiedy (15), ktorego (12), że (12), ktory (5), gdzie (1), przez ktory (1), w ktory (1), w ktorym (1), poki (1)] (102): PatKaz III 102; BielŻyw 171; WróbŻołt T3, T3v, 67/32; RejPs 51v, 63v, 82, 181v; RejJóz B2v, I7v, P8; RejKup d8v, v8; ale oto nic niedbąm prżigidże ten cżas kiedy nam Pan niebeſky wſſytko nagrodzy RejKupSekl a6; Diar 89; DiarDop 105; BielKom F6v; LubPs P6v; Leop 2.Tim 4/3; A iż ná cżąſtki náukę ſwą rozkłádáli/ cżęſtokroć przypomináią pogrozki y obietnice/ y cżáſy obiáwienia ktore miewáli od Pána. BibRadz I 353v, Iob 29/2, Luc 13/35, II 49c marg, Ioann 4/21, 23, Act 23/3, II 93a marg; tám bowim cżás ieſt/ iż káżdy zá vcżynek ſwoy ſłuſzną zapłátę ſwą weźmie. BielKron 80, 14v, 81, 160v, 162v, 195v, 248; KochSat B3v; KwiatKsiąż G; Silens luna, Czás gdy xiężić nie świeći. Mącz 393a, 133b, 344b, 350a, 429a; Támże znaydzieſz y cżás kiedy był rozwiązan/ y czo były zá ſpráwy iego RejAp BB5, 3, 78v, 83v, 84, 191v; A záſię/ przywodząc ſobie ná pámięć przeſzłe roſkoſzy/ przywodzą też y cżás ktorego to było GórnDworz H6v; HistRzym 55; RejPos 29v, 100, 131, 132, 137v (11); BiałKat 176; KuczbKat 295; BielSpr 46v; BudBib Eccle 8/9; MycPrz I A2v; CzechRozm 184v; ModrzBaz 26v, 80v [2 r.], 105v [2 r.]; KochOdpr C4v; KochPs 62; SkarŻyw 184; KochJez A3; NiemObr 127; KochPhaen 10; ReszPrz 68; WerGośc 267; BielSen 9; KochPieś 16; KochSob 56; ArtKanc Q5v; Consulatus ‒ Czas przez ktori ieſtem bormiſtrzem. Calep 247a, 552a; GrochKal 28; GrabowSet E4, R; OrzJan 92; KochFrag 27; LatHar 262; WujNT Luc 3 arg, 13/35, s. 305, 504, Rom 13/11, 2.Tim 4/3; przyidźie czás gdźie miłośierdźie odſtąpi SkarKaz 7b, 205b, 242b; SkorWinsz A3v.

W połączeniach z bliższym określeniem długości trwania (41): PatKaz II 77; Seculum. Ein czeit von hundert iaren. Czás do ſtá lat áłbo wyek Murm 6; Biduum. Ein tzeit von tzweyen tagen. Cżas odwu dny. Murm 10, 6 [4 r.], 10 [3 r.], 13 [3 r.]; Biennis, czasz od dwv lyath vel czo staro iesth dwa roky BartBydg 18b, 84b, 100b; MiechGlab 17; RejWiz 137; A wſzytek czás iáko długo Sálomon krolował w Ieruzálem nád Izráelem/ było czterdźieſći lat. BibRadz 3.Reg 11/42, I 4a marg; BielKron 273; Horarium, Czás yedney godźiny. Mącz 158a; Olympias, quinque annorum spacium, Czás piący lat/ álbo gdy ſie piąty rok poczinał á cztery látá przeſzły. Mącz 263a, 25b, 88c, 377d, 390c, 404c, 464d; Ale gdy iuż práwie cżás wychodził tyſiącá lat tu iuż dopirko cżythay káżdy á przypátruy ſie co ſie dzyało RejAp 166v; GórnDworz Z; Calep 130b, 322a, 553a, [619]b, [729]a (9); Pátrzy ná to zwyćiężcá/ z gniewu nie ochłódły/ A czás dźieśięćioletny widźi mu ſię podły. GórnTroas 9.

W charakterystycznych połączeniach: czas ich (3), jego, miłościwy, moj (3), omylny, pode(j)źrzany (2), pożądliwy, swoj (2), wszy(s)tek (6); czas apostolstwa, bitwy (3), bojowania (2), bronienia, bytności, Ewanjelijonu, gniewu (rozgniewania) (2), do karania, kłopotu (2), krolowania, lutości (zlitowania) (2), łaski (5), męki (męczeństwa)(3), milczenia (milczeniu) (3), miłości, (do) miłosierdzia (7), do modlitwy, mowienia (mowieniu, do mowienia) (5), (do) nauk (2), nawiedzenia (8), nawrocenia, ku naprawie, niewiadomości, Nowego Testamentu (Zakonu) (2), obietnic, objawienia (3), oblężenia, odpuszczenia grzechow (2), panowania (państwa) (3), do pokajania (2), pokuszenia, pokutowania ((do) pokuty) (4), powietrza, prorokowania (proroctwa) (2), przeźrzenia, ratunku, rozmyślania (rozmysłu, do myślenia, ku rozmyśleniu, na rozmyślenie) (10), sądu, skazy (2), ucisku, utrapienia, uznania (ku uznaniu) (4), walce, wiary, wybawienia (2), zatracenia, zbawienia, zginienia (2), żałości.

Frazy: »jest itp. czas« ‒ tempus est Vulg, PolAnt, Modrz; hora est PolAnt [szyk zmienny] (41): BierEz A4; OpecŻyw 106v; FalZioł V 47v; WróbŻołt 67/32; A bywáłi [!] ty czáſy iż ſie pokuſſáli o mię chcąc mie rowno z ziemią vniżyć RejPs 181v; RejJóz P7v; MurzHist R3; Jakuż my pokornie WKM prosimy i upominamy, abyś w to ostrzej wejrzeć raczył, ocz to i nam i WKM gra idzie, bo czas być musi iż ze wszytkiego WKM Panu Bogu liczbę dać musisz Diar 89; GliczKsiąż Nv; LubPs aa2; RejWiz 46v; Boć będą the cżáſy/ gdy zdrowey náuki nie będą znoſić/ ále názbieráią ſobie vcżyćielow wedle żądliwośći ſwoich Leop 2.Tim 4/3, 4.Esdr 12/20; BibRadz 3.Reg 18/36, 4.Esdr 12/20, Ioann 4/23; Ieſt cżás ktorego pánuie cżłowiek cżłowiekowi/ ná iego zátrátę. BielKron 81, 79v [2 r.], 80; KwiatKsiąż G; RejAp 23, 62 [2 r.], 167, 191v; RejPos 125v, 138, 262v, 332v; KuczbKat 295; á będzie cżás vćiſku [erit tempus angustiae] iáki nie był od cżáſu iáko ieſt narod BudBib Dan 12/1; Był ten cżás/ kiedy Krol Polſki muśiał Turkom dáć pokoy ModrzBaz 105v; CzechEp [398] [2 r.]; NiemObr 127; ReszPrz 68; Iuż to rok śiedmdźieśiąty ſzóſty/ iákoś ſie wáſzá kró: M. rodźił/ á połowicę czáſu tego iuż królowáć raczyſz: który czás kiedy był/ proſzę/ któryby iáſnie świádkiem tego bydź niemiał/ żeś wáſzá kró: M. Polakóm pánem przyrodzonym/ y Królem z oſobnéy łáſki Bożéy dány? OrzJan 92; WujNT 305, 2.Tim 4/3; SkarKaz 4b.

»czas mija (a. (prze)minął)« = hora praeteriit Vulg [szyk zmienny] (9): BierEz F3; RejJóz O6, O7; Potym gdy iuż cżás żáłośći przeminął/ niekthore Kſiążę Burguńſkie/ poſlał posły pocżeſtne ku ktolewnie [!]/ żądáiąc ſie znią ſlubić. HistRzym 33; CzechRozm 169; KochPieś 33; WujNT Mar 6/35; SkarKaz 3a, 4b.

»czas nadchodzi« (3): KochPs 148; gdy poſt przyſzedł/ á cżás zbáwienny nádchodził/ porzućiwſzy piſanie/ co dzień kazánia cżynił SkarŻyw 544, 311.

»nastanie czas« = instabit tempus PolAnt, Vulg (3): Náſtánie cżás gdy práwey nauki nieprzymą w domu Izráelſkim. HistRzym 51; BudNT 2.Tim 3/1; WujNT 2.Tim 3/1.

»czasu nie masz [ = non est]« [szyk zmienny] (2): KwiatKsiąż P4v; A ná tey drodze nie máſz pewnego czáſu SkarKaz 422b.

»czas okaże« (1): Moie ſzaleńſtwo cżás krotki okaże/ gdy prawdá ná iáſnią ſie odkryie. Phil N3.

»poki (jest) czas« (3): NiemObr 174; Przyimi/ k tobie chcącego/ poki cżás lutośći GrabowSet P; LatHar 141.

»(po)trzeba czasu« (2): A ieſliże ſie iakowych błędow nápiją/ tedy takowym potrzeba będzie dwoiakiego cżaſu/ naipierwey yżeby w yeden ſnich blędy były wybite/ á potym yżeby ſię w drugi prawdziwich nauk vcżyli. KwiatKsiąż K4; Tákże też trzebá pozwáney ſtronie czáſu ku rozmyſleniu ná odpowiedź. GroicPorz ſ2v.

»czas przeszedł« (1): Potym cżás przeſzedł/ iſz Pan Bog doznawſzy Márynowey/ ábo racżey Máryny oney pánny wiáry y ćierpliwośći/ przyzwać ią do śiebie do wiecżnych przybytkow miał. SkarŻyw 184.

»czasy przypadają« [szyk zmienny] (2): A ták gdy thy dni ábo cżáſy przypadáią/ iż ſobie przypominamy ty dziwne ſpráwy á ty táiemnice Páná ſwoiego/ ktore w tey pánnie ſpráwowáć á okázowáć racżył RejPos 304v; RejZwierc 249v.

»przyjdzie, musi (a. ma) przyść czas« = (ad)venit tempus Vulg, PolAnt, Modrz; venit hora PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (101 : 3): BierEz L2v; Potym przydzie cżas obiawieniá/ albo vwielbieniá/ przeto chcę pocżątz od pokory. OpecŻyw 36v, 1v, 36v, 65; PatKaz II 54; przydzieć cżas że nicżym nie będzieſz, z ziemies poſzedł w ziemię ſie obrociſz BielŻyw 171; WróbŻołt T3, T3v; RejPs 51v, 63v, 82; RejJóz B2v, I7v, K8; RejKup d8v, e4v, v8, ee7; RejKupSekl a6; BielKom F6v; LubPs P6v, X3v, gg5v; Leop Ier 50/27, 31; BibRadz Ier 46/21, Luc 13/35, II 49c marg, Ioann 4/21, 23, Act 23/3; BielKron 14v, 57v, 58v [2 r.], 59, 82 (10); KochSat B3v; Erit ubi te ulciscar si vivo, Przyidzie ten czás gdy ſie nád tobą pomſzczę. Mącz 429a, 344b; RejAp 3, 78v, 83v, 84, 84v (8); GórnDworz Z4v; HistRzym 80; A tegoż to báránká ten dobrotbwy Ociec nam iuż w oſtátecżnych dnioch/ gdy przyſzły cżáſy ſwiętego zlithowánia iego/ dobrewolnie dárowáć racżył RejPos 158v, 29v, 69v, 77v, 82v, 100 (17); BiałKat 176; RejZwierc 244; RejPosWstaw [1433]v; BudBib Eccle 8/9; MycPrz I A2v; CzechRozm 47, 89, 184v; ModrzBaz 80v, 105v, 142v; KochOdpr C4v; KochPs 62, 127; SkarŻyw 69, 369, 535; BielSen 9; KochSob 56; ArtKanc Q5v, T4v; GórnRozm M2v [2 r.]; Ale przyydźie cżás przeyrzány od Bogá/ Gdy nieprzyiaćioł twych nie vydźie nogá GrochKal 28; KochFrag 27; WujNT Luc 13/35, Act 3/20; SkarKaz 7b, 205b, 243a, 486b; SkorWinsz A3v.

»czas się nie trafi« (1): iż nigdy śie táki cżás nietráfi/ ktoregoby Pan Bog mógł ludźi zápomniec KuczbKat 375.

»czasy wypełniły się« = implentur tempora PolAnt [szyk zmienny] (3): BibRadz Luc 21/24; gdy ſie iuż ony cżáſy wypełniły woley á przeźrzenia Páńſkiego RejPos 271, 303v.

»czas wyszedł, wychodzący; wyszcie czasu« = tempore peracto Vulg; temporis decursu JanStat [szyk zmienny] (6 : 1; 1): PatKaz II 77; RejFig Ee3v; RejPos 127v; KochPam 84; IEnſtwo ſkłádam. Czás wyſzedł/ pókimći hołdował OstrEpit A3v; Calep [619]b; WujNT Act 27/9; SarnStat 695.

»czas zejdzie, zbieży« (3 : 1): RejJóz D7; Aby więcey żadnego piſmá áni żadney obietnice nie było/ iedno co tu ſłyſzyſz z właſnych vſt iego/ iż nie długi cżás wam zeydzie w tym vćiſnieniu wáſzym/ iż mię záſię oglądacie RejPos 126v, 125, 126v.

Zwroty: »baczyć (a. obaczać) czas« [szyk zmienny] (4): RejPs 55; Snaċ iuż krotky czas baczyczie Iż ſie tak barzo kwapyczie. RejKup f8v; GroicPorz kk2; KuczbKat 270.

»dać czas; jest dan czas« = dare spacium Mącz, Modrz; dare tempus Vulg [szyk zmienny] (10; 1): BierRaj 19v; Bo tu ieſt czas dan pokuty Tam iuż pomſty y od platy. RejKup k5v; Mącz 404c; RejAp BB8; Aelius Lampridius piſze/ iż Alexander Seuerus Rzymſki Ceſarz miał to w obycżáiu/ że nic nieſtánowił/ okrom vcżonych á mądrych ludźi/ ktorym dawał cżás ná rozmyślenie ModrzBaz [16], 26v; SkarŻyw 258, 358, 392; RybGęśli C4v; WujNT Act 14/16.

»(do)czekać czasu« = tempus expectare Modrz [szyk zmienny] (7): DiarDop 105; Skanderbeg máiąc pogotowiu dzieſięć tyſiąc ludu wybornego/ Moizeſzá też záſadził w táiemnym mieyſcu z piąćią tyſiąc/ cżekał cżáſu gdy ſie woyſko Tureckie z ſwego mieyſcá poruſzy BielKron 248, 195v; BielSpr 46v; CzechRozm 132; ModrzBaz 80v; ReszList 145.

»czas mieć, mający« = tempus habere Mącz, Vulg; spacium habere a. intercedere Mącz [szyk zmienny] (16 : 1): GroicPorz ſ2v; Táko: Rzeczpoſpolita dwá tylko ſwe czáſy ma/ Pokoy á walkę OrzRozm Q2v; BielKron 189, 319v; Laborem potiri, Zły czás mieć. Mącz 315d; Vacuus ad narrandum aliquid, Máyąci czás ku powiedániu czego. Mącz 472c, 44b, 57b, 404c [2 r.]; RejAp 22v marg, 101v, Dd2; ArtKanc S3v; WujNT Apoc 12/12; SkarKaz 514b; SapEpit [B2]v.

»pomknąć (a. pomykać) czasu« [szyk zmienny] (5): BibRadz I 4a marg; OrzRozm G2; O dobrotliwy Pánie thoż długo káżdemu z nas pomykaſz cżáſu tego vznánia náſzego RejAp 31, 5, 31v.

»czasu przydać« (1): Poſłał Pan wnet Proroká áby mu powiedzyał/ Iże mu piętnaſcie lat ieſzcże cżáſu przydał. RejWiz 137.

»czasu użyczyć« (1): A ieſli nam Pan Bog z łáſki ſwey świętey/ po tym záburzeniu Wſchodnich y Południowych kráiow/ ſpokoynego czáſu ieſzqze vżyczyć będźie raczył VotSzl A2v.

»wiedzieć czas, o czasie« (1 : 1): WerGośc 267; Zwłaſzczá wiedząc o czáśie [scientes tempus]/ iż przyſzłá godźiná ábyſmy zeſnu powſtáli. WujNT Rom 13/11.

»czas zamierzać« [szyk zmienny] (2): Przed láty ſtáwiano v ſądu zegárki ćiekące/ wedle ktorych zámierzano ſtronam cżás do mowienia [praescribebatur partibus tempus ad dicendum] ModrzBaz 94v; KochFrag 26.

Wyrażenia: »ciężki czas« = asperum a. atrox a. durum tempus Mącz (3): Iniquitas temporis, Cięſzkie czáſy. Mącz 170d, 98a, 443c.

»daleki czas« (1): Wiele oczóm powinien/ o Páni/ kto ćiebie oglądał/ á vćieſzył twym poyźrzenim śiebie. Dálſzégo czáſu może niezámierzáć ſobie/ Iżby kiedy miał głádſzą oględać po tobie. KochFrag 26.

»dawność czasu; dawny czas« = praescriptio, vetustas temporis JanStat [szyk 13 : 1] (10; 4): Praescriptio, est exceptio rei ex tempore congruens, vissczye dawnoscyą czaszv BartBydg 122; BielŻyw 110; RejJóz O6; GroicPorz gg3; RejZwierz 1; Obruit eum oblivione vetustas, Dawność czáſu wyniosłá go z ludzkiey pamięći. Mącz 362a; WujJudConf 38v; SkarJedn 348; Czyli temu dawny czás/ kiedy ſzczęśćiu ſwemu Car Moſkiewſki vfáiąc/ chćiał świátu wſzyſtkiemu Groźnym być? KochJez A3; NiemObr 90; KochPieś 16; Abowiem gdyśćie mieli podług dawnośći czáſu [propter tempus] być náuczyćielámi: záſię potrzebuiećie áby was vczono ktore ſą pierwſze początki mow Bożych WujNT Hebr 5/12; SarnStat 689, 1000.

»dobry czas« [szyk 3 : 1] (4): RejZwierc 227v; SkarŻyw 440; KochPieś 26; W onym ráźie nieuchronnym/ ręce śćiągnę obie Ku niebu/ żebrząc z góry czáſów lepſzych ſobie. GosłCast 20.

»drugi czas« (1): A kto chce mieć cżás/ cżáſu ſwego końcż wſzyſtko: nie záchowyway ná inſzy. Bo drugi cżás inſzy przypadek może przynieść/ ktorego muśiſz iedno opuśćić/ coby mogł oboie odpráwić GostGosp 6.

»inszy czas« (4): KwiatKsiąż P4v; Mącz 194d; Vcżynił to tedy Ambroży cżłowiek vcżony y biegły/ rozumieiąc/ iż nietrzebá gniewowi przytomnemu wodze popuſzcżáć/ ále trzebá inſzego cżáſu do karánia cżekáć [tempusque aliud expectandum sumendi suplicii]/ gdy ſię one záburzenia ſerdecżne vſpokoią ModrzBaz 80v; SkarKaz 514b.

»krotki (jest) czas; krotkość czasu« = tempus leve Vulg [szyk 14 : 5] (17; 2): LibLeg 7/32; Podobnoć ſie na ialnią ſen mara wyawi A barzo to krotki cżas wſzytko tobie ſprawi RejJóz Kv; RejKup f8v, o4v; RejWiz 46v; BibRadz 4.Esdr 12/20, II 143d marg; BielKron 189; RejAp 22v [2 r.], 23, 101v, 191v, Dd2; RejPos 85, 332v; Wſzákoż ſię żaden lękáć nie ma tego bytu/ ále ma vćiekáć k KRyſtowemu ſzcżytu/ bo w krotkości cżáſu/ Przyidźie pewny koniec tákowego kwáſu. ArtKanc Kv; Phil N3; GrabowSet T2v.

»czas marny« [szyk 2 : 1] (3): Bo ácżby cżás náłożył yákiſz kolwyek/ á wnim ſie nye pilnye vcżył/ áni theż wtem coby przed ſię wzyął przetrwał/ cżás on nye vżytecżny ále márny á poprozny będzye. GliczKsiąż Nv; RejWiz 178v; GosłCast 41.

»czasy mierne« (3): Náyduie ſie s piſmá iż przed potopem nigdy deſzcż áni źimá nie bywáłá/ ludzie cżáſy mieli mierne/ moc y śiłę zdrową/ y wſzytkiego obfitość/ przetho długo trwáli ná ſwiecie bliſko tyſiącá lat. BielKron 5v, 5v marg, Kkkk3.

»czas niebezpieczny (a. nieprzezpieczny), niebezpieczności« = tempus periculosum Vulg, PolAnt; difficile a. dubium tempus Mącz [szyk 4 : 1] (4 : 1): FalZioł V 47v; BielKron 82; Mącz 443c; BudNT 2.Tim 3/1; A Wiedz to/ iż w oſtátnie dni náſtáną czáſy niebeſpieczne. WujNT 2.Tim 3/1 [idem BudNT].

»czas niebliski« (1): Aż przeminął cżás niebliſki/ Gdy Náktánus Krol Egyptſki: O Ezopie ſie dowiedział BierEz F3.

»(nie)długi (jest) czas; długość, przedłużenie czasu« = longum Calep, JanStat; parvum tempus Vulg; diuturnitas Calep; longum a. tantum tempus JanStat [szyk 25 : 11] (30; 1 : 5): BierEz A4; PatKaz II 68v; Ale to wżdy miej na bacżnoſci obys richło wyieżdżał/ á gdy będzie po zmienieniu powietrza: możeſz ſie ząſię przywrocić do mieſzkania twego po przedłużeniu cżaſu. FalZioł V 73v; MurzHist R3; KromRozm II pv; GroicPorz ſ2v; Leop Deut 30/18; RejFig Ee3v; BibRadz I 143d marg; Novendium, Przed dźiewięć/ Ták długi czáś yáko dźiewięć dni. Mącz 251b, 10c; RejAp 86v, 102v, 167; RejPos 126v, 262v; BiałKat 253v; WujJudConf 38v; CzechRozm 85, 85v [2 r.]; Nie długi czás temu [...] Ze znácznie poráźiſz ſwé nieprzyiaćiele. KochPs 28; KochWz 139; WisznTr 22; KochPam 84; ArtKanc S3v; Calep 322a, 612a; SarnStat 42, 518, 689, 695, 1036, 1056, 1185; SiebRozmyśl K2v.

»(nie)fortunny czas« = difficile tempus Mącz [szyk 2 : 1] (3): IEſt przecż dziwowáć ſie ſpráwie Tureckiey/ á nawięcey prętkośći ich/ iż oni rzecży przedſię wźiętych w tákiey wielkośći zebránia ludu rycerſkiego nigdy nieomięſzkáią/ miernie znaſzáiąc fortunne cżáſy/ á ſtale przećiwne przygody/ z wielką ćierpliwośćią á záchowánim poſłuſzeńſtwá ſtárſzym. BielKron 259v; Mącz 19c; KochTarn 75.

»(nie)mały (a. maluczki) (jest) czas; (nie)mało czasu« = modicum tempus Vulg; multa hora, multum tempus Vulg [szyk 14 : 5] (16; 3): RejJóz O6v; A iż tu głos powiáda iż temu odpocżywániu ich máły cżás miał być RejAp 62, 23v, 62 [2 r.]; RejPos 125, 125v, 126v, 127v, 128v; á on ich prośił: áby mu mało cżáſu do modlitwy vżycżyli. SkarŻyw 403; GórnRozm G2v; ActReg 13; WujNT Mar 6/35 [2 r.], Act 27/9, Apoc 12/12; SkarKaz 550b; O málucżki cżás proſzę Eneaſu miły/ Iedno żeby ſie wiátry ty vſpokoiły. PudłDydo B5.

»(nie)spokojny, pokoja czas« = tranquillum a. pacatum tempus, turbidum tempus Mącz [szyk 4 : 2] (5 :1): Cżemuż pry w ten cżás ſpokoyny/ Chodziſz táko bárzo zbroyny. BierEz P3v; BielKron 79v; Mącz 443c, 469b; SkarŻyw 392; VotSzl A2v.

»(nie)szczęśliwy (a. (nie)szczęsny) (jest) czas« [szyk 8 : 1] (9): RejPs 106v; (did) Iozeph bracią wita na pole przyſzedſzy (‒) Zdarz wam pan Bog ſzcżęſny cżas/ braćiſzkowie mili RejJóz A7v, M2, P8; ábowiem iáko on dom/ ábo pierſcionek/ przywodzi ná myſl tho/ co ták bárzo miło wſpomináć/ [...] ták záſię zamek/ ábo ſzátá/ kłádzie przed ocżj on nieſzcżęſny cżás/ więzienia ábo rány GórnDworz H7; RejPos 138, 172; GosłCast 26; Wam ſię cżáſy ſzcżęśliwe obiecáły ſtáwić/ Przy was można fortuná chce iuż ſwoy wiek báwić. SapEpit A4v.

»niewielki czas« (1): Iż vkażeſz gdzie czo leży Nie wielki czas temu zbieży RejJóz D7.

»czas on« [szyk 7 : 7] (14): MurzHist R3; GliczKsiąż Nv; BibRadz Iob 29/2; Versabatur mihi ante oculos tempus illud, Lasł mi ná oczy czás on/ álbo nie mógł mi z myśli zeyść. Mącz 486b, 216b [2 r.]; RejPos 271, 279, 324; RejPosWstaw [1433]v; BudBib Mich 7/11; CzechRozm 132; ModrzBaz 80v; SkarKaz 205b.

»ow czas« (1): Cżáſu dobrego bądź weſoł/ á cżáſu ſrogiego opátrz ſie. Bo to poſtánowił mądrze/ iáko ten/ ták y ow cżás/ Pan Bog vcżynił. BielKron 81.

»czas pewny« = iustum tempus Modrz [szyk 4 : 3] (7): Bo to cżłowiek z przyrodzenia ma/ áby ná ſpráwę rzecży potrzebnych cżás pewny obracał/ iáko na odpocżywánie ćiáłá/ ná ſpánie/ y ná rzecży inſze tym podobne. KuczbKat 295; CzechRozm 85v, 86, 117v; ModrzBaz 133v; SkarKaz 422b; A iż woyná Turecka ná wytrwáną idźie: opátrzyć to/ áby ſie tákże dawáło ná pewne cżáſy poki woyná trwa. PowodPr 82.

»czas pożądany« (1): Owa czás/ pánie/ przyſzedł pożądány/ Poćieſzyłeś kray ſwóy vpodobány KochPs 127.

»prędki czas« (1): Y owſſem będzie ſie zły ſtárał zgrzytáiąc ná ſpráwiedliwego áby gi wyniſćił/ á v bogá wpoſmiech będą grozy iego/ ábowiem on iuż więc baczy prędki czás zginienia iego RejPs 55.

»przeciwny czas« (2): Znaſzay ſkromnie przećiwne w ſwey młodości cżáſy. BielKom C4v; Adversum tempus Przećiwny czás. Mącz 443c.

»czas przyjemny« = tempus acceptabile Vulg (4): Oto teraz cżás przyiemny/ oto teraz dźień zbáwienny Leop 2.Cor 6/2 [przekład tego samego tekstu (3)] LatHar 141; WujNT 2.Cor 6/2; SkarKaz 4b.

»przyszły czas« (1): A tu cieſzy Kościoł S. ták dziwnie ná ſwiecie ytrapiony/ opowiedáiąc iemu przyſzły cżás wybáwienia iego/ y też przyſzły vpadek y pomſty ſprzećiwnikow LubPs V3.

»święty czas« [szyk 2 : 1] (3): BielKron 88v, 132v; Mieli náſzy ſynowie/ w on cżás święte cżáſy/ Gdy moię wino pili/ po pieniądzu Máſsy. BielSat G.

»taki (a. takowy) czas« = tantum tempus JanStat [szyk 8 : 2] (10): BielKron 162; RejPos 77v, 100; KuczbKat 295, 375; iż miał Pan ná Acháſa y ná lud iego/ y ná dom oycá iego/ cżáſy tákowe/ iákowe nie przychodziły ná dom Dawidow od onego cżáſu gdy Effraim odſtąpił od Iudy CzechRozm 142; GórnTroas 9; SarnStat 504; A ty przedſie poſtáwę maſz ſmutną ná ſobie/ Snadź nigdy tákie cżáſy nie przyſtały tobie. WitosłLut A5v; SapEpit [B2]v.

»ten czas« [szyk 46 : 5] (51): BierEz P3v; Na znamię tego cżaſu Iezuſowé męki/ opoki ſie padali OpecŻyw 160; WróbŻołt T3, T3v, 67/32; RejPs 181v; RejJóz B2v, I7v, K8; RejKup v8, ee7; RejKupSekl a6; DiarDop 105; BielKom F6v; LubPs P6v; RejWiz 178v; Leop 2.Tim 4/3; BibRadz Act 23/3; BielKron 81; Interregnum, Czás ten poki królewſtwo wákuye Mącz 350a, 133b, 344b, 429a; RejAp 62, 84, 109; RejPos 132, 137v, 195v, 303v; BiałKat 176; RejZwierc 249v; BielSpr 46v; CzechRozm 184v; áby ten cżás ktory ſproſne poſpolſtwo obráca ná bieśiády y ná gry [ut quod tempus vulgus profanum dat commessationibus et lusionibus]/ oni obrácáli cżęśćią ná ſpánie/ cżęśćią ná wynáydowánie rády o dobrem rządzeniu Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 26v, 105v [2 r.]; Oczko 24v; KochPs 62; SkarŻyw 369; ReszPrz 68; ReszList 145; WerGośc 267; ArtKanc Q5v; Calep 552a; KochFrag 27; OrzJan 92; LatHar 262; WujNT 305; SkarKaz 3a, 550b.

»trudny czas« = atrox tempus Mącz (2): A iuż teraz prziwykay pracy/ i nie wcżaſom/ Abyś ſię mogł ſpoſobić ku trudnieyſzim cżaſom. Vmiey łuk miernie ciągnąć KochSat Cv; Mącz 19c.

»czasy urodzajne« (1): Aczkolwiek nie zániechał ſámego śiebie procz świádectwá; czyniąc dobrze z niebá/dawáiąc dżdże y czáſy vrodzáyne [tempora fructifera] WujNT Act 14/16.

»czas wesoły« [szyk 3 : 1] (4): będzie ſię oto prácowáć/ iákoby czás Ewánielionu/ to ieſt/ cżás weſoły obroćił wpogáńſtwo. BudBib I 442a marg; GrabowSet R; WitosłLut A5; SkorWinsz A3v.

»wdzięczne czasy« (1): Ták ia klenoty ieſtem obćiążony/ Przeſzłych roſkoſzy/ wdźięcżnych cżáſow k temu. GrabowSet Lv.

»czas wojenny« (2): BierEz L2v; W tę licżbę/ zda mi ſię/ máią być policżone cżáſy woienne y ſeymowe [In hunc numerum tempora belli et conventus includenda videntur]. ModrzBaz 92v.

»czas zamieszany« = turbidum a. turbulentum tempus Mącz [szyk 1 : 1] (2): Turbidum et tranquillum tempus, contraria, Nieſpokoyny/ zámieſzány czás. Mącz 469b, 443c.

»zbożny czas« (2): á ćiebie nam dał zá mátkę y przez ręce twe/ dał nam ſam śiebie y zſobą zbożnj cżás: to ieſt/ cżás łáſki y odpuſzcżenia grzechow. SkarŻyw 358, 357.

»zły czas« = durum tempus Mącz (7): Mącz 98a, 315d; RejPos 133, 279; KochPs 86; ále ią złe cżáſy náchodziły iſz ſzáláłá SkarŻyw 311; KochPieś 33.

»czas żałosny, smętny« [szyk 2 : 1] (2 : 1): A to wſzytko ſpráwuią rozumki wykrętne/ Práwie ná nas przywodzą wſzytki cżáſy ſmętne. RejZwierc 251v; PO niewyżáłowney śmierći Krolá ſwego/ Y po nim żáłoſny cżás/ w miedzkroleſtwie [!] z niego Pan naſz po tym fráſunku/ vćieſzył rádośnie KmitaPsal Av; GrabowSet E4.

Szeregi: »czas i chwila« (1): Qui spacium deliberandi habuerunt, Którzi czás y chwilę rozmyslánia mieli. Mącz 404c.

»czas, (a(l)bo, i) dzień« = dies, tempus Vulg, PolAnt [szyk 5 : 5] (10): Rozprośćie wſſyſtki mocarze iey/ niech idą ná ſtrácenie: Biádá im bo przyſzedł dźień ich/ cżás náwiedzenia ich. Leop Ier 50/27, Ier 50/31, 2.Cor 6/2; BibRadz Ier 46/21; Aliquantisper, Niekilki czás álbo niekilka dni. Mącz 338c; RejPos 304v; GrabowSet R; LatHar 141; WujNT 2.Cor 6/2; SkarKaz 4b.

»czas i godzina« (1): Poniewaſz też cżaſy y godziny bywaią ktorych od takowich ſpraw być wolnymi potrzeba ieſt. KwiatKsiąż G.

»czas i lata« (4): WróbŻołt Vv; powſtháną wnim ośḿ Krolow/ ktorych cżáſy będą lekkie/ y láthá prętkie [tempora levia et anni citati] Leop 4.Esdr 12/20; BibRadz 4.Esdr 12/20; BielKron 82.

»miejsce, (i, abo) czas« [szyk 3 : 1] (4): BielKron 273, 319v; RejAp 135; Náoſtátek/ będźie obacżał mieyſce y cżás/ ktorego lud Zydowſki ten Zakon wźiął od Bogá KuczbKat 270.

»czas i obyczaj« (1): Ale vciecżmy ſie iedno do niego ż [!] mocnemi á wiernemi modlitwámi ſwemi/ naydzyeć on cżás y obycżay wybáwienia náſzego. RejPos 213v.

»czas i przypadek« (1): Bo gdy komu dziecię vmrze/ álbo dom zgore/ álić on ktory nie vmie rozeznáć y ſądow y miłoſierdzia Páńſkiego/ wnet łáie/ álić w tym mieyſcá cżáſy y przypadki ich przeklina. RejAp 135.

»czas albo wiek« (1): Máyą to wyedzyeć iż nyemáły cżás potrzebá áby ſyná przy náucżycielu zádzyerżeli/ nye rok nye dwá/ ále cżás yáki albo wyek nyemáły/ dla tego áby mogł w náuce byegłem oſtáć. GliczKsiąż N.

Wyrażenia przyimkowe: »dla czasu« (1): Cżás on przyſzedł/ ktorego toż mężoboyſtwo co pirwey dla cżáſu vrocżyſtych godźin głowne było [quod intervallo solennium horarum erat capitale]/ to iuż w ten cżás niegłowne. ModrzBaz 80v.

»wedle, według czasu« (2 : 1): Boże day ábych był tákim iáko y pierwey/ y według onych czáſow [iuxta dies] gdy Bog ſtraż miał około mnie BibRadz Iob 29/2; lecz iż chorobę káżdą wedle czáſu á rozkrzéwiania iéy ſzácuiem/ tóż we Fráncy obaczmy/ ieſly ieſt świéża Oczko [40]; SkarŻyw 29.

a. Okres dziejowy; tempus, tempora Vulg, Mącz, Modrz, JanStat; dies Mącz, PolAnt [w ogromnej większości w pl] (342): KromRozm II bv; Co y Concilia/ nie tylko poſtronne łáćinſkye y Greckye/ y wſſech yákmyarz narodow/ y czáſow/ ále y powſſechne ſtáre y nowe yednoſtáynye wyznawáyą. KromRozm III P3; Leop 4.Esdr 11/44, Eccli 49/15; RejZwierz 127; BibRadz 1.Par 12/32; BielKron 80v; Albo ieſli wam barziey k myſli wiek dziſieyſzi/ Vcżyńcieſz iuż i Statut cżaſom przyſtoynieyſzi. KochSat B2v; KwiatKsiąż G4v [2 r.]; Ut descriptiones temporum, Opiſánie czáſów/ co ſie którego czáſu ſtáło/ álbo ſie też ma ſtáć/ to yeſt rozłożenie czáſu. Mącz 375b, 2d, 63a, 374d; RejAp 137v; GórnDworz H6v, Z6; WujJud A5; CzechRozm 30, 253v; ModrzBaz 121v; á te kśięgi (widzą mi ſie) pożytecżne/ y práwie doſtátecżne. ktemu ná te wrzedliwe cżáſy bárzo zgodne. ModrzBazBud ¶6; Oczko 2v; SkarŻyw 130; KochMuza 27; GrabowSet K2, N; Z ktorych/ Grzegorz S. żył przed dźiewiąćią ſet lat [...]: inſzy czáſy byli poślednieyſzy. LatHar +7, 192; SarnStat 48; SkarKazSej 701b.

czas czego (4): Iozeffus [...] dzieiopiſſa znamienity/ [...] wypiſuiątz cżas ceſarſtwa Tyberyuſſa Ceſarza [...] o Kryſtuſie tak ſwiadcży OpecŻywList C2v; WróbŻołt Vv; CzechRozm 170v; StryjKron 16.

czas czyj (54): KromRozm I I3v; LubPs A3; O miły Pánie dayże nam to/ áby náſze tzaſy niebyły tákowe/ iákowe przedtym były. KrowObr 38, 38; RejZwierz kt, 132v; GórnDworz I2; RejPos 62, 159, 197v, 336v; BiałKat 298v; GrzegŚm 42; KuczbKat 325; RejZwierc 5v, 103v, 119, 241v; Bo ten ięzyk ná on cżás máło nie po wſzey ziemi pánował/ pocżąwſzy zá Alekſándrá Mácedońſkiego áż minąwſzy cżáſy Konſtántyna Ceſárzá/ y inych BudNT przedm c3v; Aleć to ná mądre należy/ rádźić o przyſzłych rzecżach: á ná wątpliwe Rzecżypoſpolitey cżáſy przyiaćioły ſobie iednáć. ModrzBaz 89, 27, 47v, 144v; SkarJedn 189, 270, 376; Oczko 2; A też niewiem áby X. K. będąc ták dáleki od cżáſow Arriuſzowych mogł co lepiey y prawdźiwiey piſáć przećiw błędom iego/ niż oni co rychło po nim byli CzechEp 95, 187; NiemObr 14, 63, 157, 172; ReszPrz 32; ReszList 149 [2 r.]; ArtKanc R16; LatHar 42, 102 [2 r.], 182; GrabPospR Kv, L; PowodPr 49; CiekPotr 3; SkarKazSej 701b; SapEpit B3. Cf »czasy apostolskie«.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (13), on (10), taki (a. takowy) (10), jaki (1), wszytek (1); kiedy (14), gdy (12), iż (8), ktorego (6), ktory (6), w ktory (3), za ktorego (2), że (2), gdzie (1), na ktory (1), o ktorych (1)] (55): LibLeg 11/170v; WSpominaymy ſobie żáłobliwie czáſy ony gdyſmy ſiadáli nád rzekámi Bábilońſkiemi płácząc RejPs 204; Ocży ſćirpieć nie mogą by łzy nie płynęły Wſpominaiącz ty cżaſy ktore przeminęły RejJóz O2; BielKom C6v; Podzmy záſię do tego tzáſu/ kiedy Grzegorz pierwſzy był Papieżem KrowObr 29; A co ſię tknie oſoby y cżáſu zá ktorego był Ezáiaſz/ był z narodu krolewſkiego ſyn Amoſow BibRadz I 353v; OrzRozm F4v; BielKron 80v, 86, 172v, 334v; Mącz 344b; OrzQuin X4; RejAp 164v; RejPos 159; BielSat B4v, H2, H2v; A iż był niekiedy cżás/ ktorego Chrześcijánie ná káżdy dźień Ciało Boże prziymowáli/ okázuie śie z Dźieiow Apoſtolſkich KuczbKat 185, 125; RejZwierc [283]v, 225, 249; BudBib Is 9/1; CzechRozm 103, 104v; Cżyli ſnać ná on cżás tákie cżáſy były [talia tum tempora erant]/ iż wſzytko ná iednego wolą zdáwáć muſiano ModrzBaz 132v, 17, 51, 105v, 133v [2 r.]; SkarŻyw 161, 317; CzechEp 157, 268; NiemObr 59, 131; KlonŻal A4; KochFr 104; WisznTr 5 [2 r.]; KochPieś 31; PudłFr 75; Przyſzłáſwá ná wielki błąd/ ná tákowe cżáſy/ Gdzie iuż złość z świętą cnotą śmie chodzić zá páſy. BielRozm 4, 15; GórnTroas [3]; OrzJan 110, 128; WujNT 184; KlonKr A4v; KmitaSpit C4v; PowodPr 76; CzahTr C; SkarKazSej 689b.

W połączeniach z bliższym określeniem długości trwania lub datą (2): BielKron 102v; Czaſſy podobne náſzym 1576. y roku 1577. StryjKron 477 marg.

Przysłowie: Teraz ſklenicámi ſie potykáią/ iákoby ieden drugiego przemogł y powálił. O cżáſy/ o obycżáie. PowodPr 73.

W charakterystycznych połączeniach: czasy (a. czas) chytre, głodne (2), jakie (2), jedne (2), ktorykolwiek (niektory) (2), nasze (31), obłędliwe (2), rozne (rozmaite) (3), sw(oj)e (2), szkodliwe, twoje, wasze, wątpliwe, wielki, wszytkie (wsze) (8), złosne, żałobliwe, żądane; czasy (a. czas) cesarstwa, krolowania, Starego Zakonu, wieku (2); obłędliwość czasow (2), rozmaitość (rozność, rozliczność) (5); czasom przystojny (3).

Frazy: »blisko są czasy« (1): Bliſko ſą żądáné czáſy.KochPs 145.

»jest itp. czas« = tempus est Mącz, Modrz [szyk zmienny] (27): Co zá czáſy były za pánowánia tych Krolow y co ſię w nich dźiáło/ o tym nápiſano w. 2. Kſię. Krole. 14. káp. BibRadz I 353d marg; Conditio temporum talis nunc est, Tákie teras czaſy ſą Mącz 63a, 344b; OrzQuin X4 [2 r.]; BielSat B4v; KuczbKat 125, 185; O nędzny prawco co ták rozumieſz/ nie bacżyſz iż podobno muſiáły być inſze cżáſy RejZwierc 188, 189v [2 r.], 225, Bbb; ModrzBaz 17, 105v, 132v, 133v; WisznTr 5; PudłFr 75; BielRozm 15; GórnTroas [3]; OrzJan 110; JanNKar D2; KlonKr A4v; PowodPr 76; CzahTr C; SkarKazSej 689b.

»czasy nastały itp.« = incidunt tempora Mącz; sunt tempora Modrz [szyk zmienny] (5): Mącz 29b; A teraz tákie cżáſy náſtáły/ iż nietylko pierśćienie/ ále y łáńcuchy ládá kto nośi ModrzBaz 51, 133v; NiemObr 131; SkarKazSej 701b.

»nastąpiły (a. następowały) czasy; czasy następujące« (2; 1): te przywileie [...] więcey ſłużą po[t]omkom iego y cżáſom po Apoſtolſkim ześćiu náſtępuiąeym/ á niżli onym/ gdy tu ná świećie Apoſtołowie żyli. SkarJedn 80; SarnStat 1206; KmitaSpit C4v.

»czas potrzebuje« = affert dies Mącz (2): A ták kto to bácżyć chce/ iż ty cżáſy tákiego krolá potrzebowáły/ gdy po Chábrym wielki vpadek tá koroná wźięłá byłá BielKron 348v; Mącz 122b.

»czas (prze)minął; (prze)minęłe czasy« = praeterierunt Modrz [szyk zmienny] (5; 3): A rozmyſláiąc ſobie odpoczątku ſwiatá rozmáitoſć przeminęłych czáſow będę ſobie nápámięć przywodził RejPs 112v; A boday iuż ty złe cżaſzy wzdy kiedy minęły RejJóz M3v; RejWiz 121; GrzegŚm 42; RejZwierc [213]v, [233]; ModrzBaz 132v; KlonŻal A4.

»czas przychodzi (a. przyjdzie)« [szyk zmienny] (6): BielKron 86; BielSat H2v; Pátrz ieſli to lekka rzecż gdy cżáſy przychodzą/ Iż krolowie puſtopás bez potomſtwá ſchodzą. RejZwierc 249; NiemObr 63; BielSen 10; WujNT 184.

»czas (przy)niesie (a. przynosi)« (5): To wſzytko przyrodzenie á cżáſy przynoſzą/ Ze ſie ty obycżáie w roznośći roznoſzą. RejWiz 117; ActReg 158; OrzJan 3; SarnStat 30; SzarzRyt C2v.

»czasy są spokojne« (2): O Pánie Boże/ [...] rácż opátrzyć ſługi twoie/ tákim pokoiem iákiego świát dáć nie może: áby y ſercá náſze przykazániu twemu/ były poddane/ y po oddaleniu trwogi nieprzyiáćielſkiey/ cżáſy náſze zá twą obroną były ſpokoyne. LatHar 182 [idem] 102.

Zwroty: »baczyć czas; niebaczny na czasy« (1; 1): Bowiem tákie rozumy nawięcey ſłynęły/ Co bacżyły cżás przyſzły y ty co minęły. RejWiz 62v; BielKron 241v.

»czasow doczekać« [szyk zmienny] (4): KrowObr 38; BielSat H2; A ći tám przednieyſzy Patreſowie [...] nie mogli ták dostátecżnie rzecży tey poznáć y oney opiſáć: áko iuż my teraz, y inſzy wſzyſcy wierni, ktorym to dał Bog widzieć/ ktorzyſmy cżáſow tych docżekáli CzechEp [405]; PowodPr 49.

Wyrażenia: »czasy apostolskie« [szyk 6 : 1] (7): RejPos 62; Oni byli bliſcy świátłośći ktora przyſzłá ná świát/ y cżáſow Apoſtolſkich WujJud 35, 192v; SkarJedn 80; ReszPrz 94; LatHar 193, 252.

»burzliwe czasy« (1): Także y ty ma miła mátuchno/ Cżekay cżáſu/ vlegay ćichuchno. Aż ſie Pan Bog nád námi ſmiłuie/ Ty burzliwe cżáſy záhámuie. BielSat H2.

»chmurne czasy« (1): Bo ſnádnie wierſz przychodzi nie sfráſowney myſli/ Lecż ſą dziś chmurne cżáſy ná ktoreſmy przyſzli. WisznTr 5.

»czas daleki« (1): á tak ieſliby tá obietnicá y ten znák/ przez Ezáiaſzá obiecány nie mogł śćiągáć do cżáſu dálſzego ná potym przyſzłego/ ále tylko do onego obecnego Ezáiaſzowego tedybym ia też także mowił CzechRozm 132v.

»dawne czasy« = superiora tempora Modrz [szyk 4 : 3] (7): LibLeg 11/170v; GliczKsiąż E8v; TV maſz naprzod poſtępki/ ſtárych krolow ſławnych/ Ktoreć ſie dziś przygodzą/ chociay s cżáſow dawnych. RejZwierz A4; HistHel ktv; ModrzBaz 27; KochPs 207; ReszPrz 97.

»dzisiejszy czas« [szyk 13 : 6] (19): LubPs A3; KrowObr 38; RejWiz 122v; RejZwierz kt; BielKron 210v; y máczałem przycżyny/ ſkądby to roſło/ iż ludzye ſthárzy niemal wſzyſczy ſkárżą ſie ná dziſieyſze cżáſy/ á ony pirwſze zbytnie chwalą GórnDworz H5, H6v; RejPos 62, 159, 197v, 336v; BielSat [I4]; RejZwierc 181, 184, Aaav; MycPrz I Bv; A co mi zá żywotá vymie czás dźiśieyſzy/ To po śmierći nágrodźi z lichwą wiek poznieyſzy. KochMuza 25; BielSjem 13; PudłFr 9.

»inszy (a. inny) czas« (5): RejZwierc 188; BielSpr 61; Oczko 2; Inſzy król/ inſzé czáſy: ludźie ſyci boiu/ Dáli w moc dwiemá królom rádźić o pokoiu. KochProp 9; SkarKazSej 701b.

»czasy (są) lepsze« [szyk 2 : 1] (3): BibRadz Eccle 7/11; BielKron 80v; A ieślić tego żal żem dłużey nie żyłá? Wierębym ná lepſze cżáſy nie tráfiłá. WisznTr 31.

»czas naznaczony« (1): bowiem cżás Antychriſtow/ ku pánowániu náznácżony przyſzedł/ o cżym zdawná Dániel/ y Ian ś. prorokowáli. NiemObr 63.

»czas (jest) niebezpieczny« = tempus periculosum Mącz [szyk 1 : 1] (2): ábowim czás náſz bárzo yeſt nyebeſpyeczny/ Dla tego mądrze ſye muśimy ſpráwowáć. KromRozm I I3v; Mącz 29b.

»czas niefortunny« (1): Tenebrae Reipub. Zły czás/ niefortunny/ ſmutek Rzeczypoſpolitey/ zła przigodá. Mącz 446a.

»(nie)sczęśliwe (a. niesczęsne) czasy« (4): KochFr 104; KochPieś 31; Nieſczęſné czáſy: nie ták przed tym było: Cnotá płáćiłá/ áż y wſpomniéć miło. PudłFr 9 [idem] 74.

»niniejszy czas« = istud tempus PolAni; praesens tempus Modrz; hoc tempus Vulg [szyk 4 : 3] (7): BibRadz Eccle 7/11; BielKron 80v; BielSpr c; tedy ſię nie iedno ná ninieyſze cżáſy [ad ternpora praesentia] álbo ná poſtánowienie porządku/ ále więcey ná wſzech rzecży przyrodzenie oglądáią. ModrzBaz 1v; NiemObr 80; WujNT Rom 8/18; SzarzRyt C2v.

»odmienność (a. przemienność) czasow; odmienne czasy« (3; 1): IAko ieſt wiek pierwſzy plagą powodzi ſkarány od Bogá prze ludzkie wyſtępki/ ieſth rzecż thym wiádoma/ kthorzy dowćipem ſwym obacżáią álbo ſie dowiáduią przemiennośći przeſzłych cżáſow. BielKron 296; RejZwierc 70; StryjKron 16; BielSjem 23.

»on czas« = illud tempus Modrz [szyk 21 : 61 (27): LibLeg 11/170v; RejPs 204; KromRozm II c2; GliczKsiąż E8v; LubPs gg4; RejWiz 121; RejAp 150, 164v; RejPos 62; RejZwierc 5v; HistHel ktv; CzechRozm 103, 104v, 132v [2 r.]; ModrzBaz 130; SkarŻyw 161, 201; Gdyż w nim ieſt mowá Athánázyuſzowi y cżáſom onym niezwycżáyna. CzechEp 226, 268; NiemObr 59, 131, 141; KlonŻal A4; ReszList 149; WerGośc 209; SkarKazSej 689b.

»czasy pewne« [szyk 2 : 1] (3): KromRozm II k4; y pierwſzych czáſow pewnych przywrocenie. BibRadz Gen 8 arg; CzechRozm 191.

»pierwszy czas« = primum tempus PolAnt [szyk 2 : 1] (3): BibRadz Gen 8 arg; BudBib Is 9/1; Ták ſię iuż dálece to náſze cżáſy od onych pierwſzych cżáſow pobożnych chrześćiiánow odſtrzeliły ReszList 149.

»czasow porządek« (1): Z lewey mu ſtrony Cymbriyſki przylądek (Ták przedtym zwano) lecż cżáſow porządek Dánią zowie/ ktora w wodźie śiádłá/ W morze ſię wkrádłá. KlonFlis Dv.

»postępek czasu« [w tym: za postępkiem czasu (6)] [szyk 5 : 2] (7): A by ſie byłá thák bárzo zá poſtępkiem cżáſu ſmiáłość kápłáńſka nie wynioſłá/ á hárdość Biſkupow/ ſnadźbyſmy y ſłowá iednego nie rzekli. RejPosRozpr c3v, c3v; StryjKron 16, 59, 76, 81, 235.

»poslednie czasy« (1): Nie wdáwayże ſię w rozmyſlánie prożne pierwſzych wiekow/ ábyś ſkwápliwie nie miał względu ná poſlednieyſze czáſy [a novissimis temporibus Vulg]. BibRadz 4.Esdr 6/34.

»czasy po temu« (1): że téż wiele tákich iest, co niewiedzą, co to iest Orthográphia Polſka. [...] Ieſliż podánia nie było: ieſliż czásy potemu nie były, [...] niewiém. JanNKar D2.

»potomne czasy« (3): BielKron 241v; BiałKat 33v; Cźáſu [!] też pokoiu przynależy ná Páná myślić na potomne cżáſy [ad perpetuitatem consulere] ábo ná wiecżność o zacnośći y o dobrem ták ſwem iáko y ludu ſwego ModrzBaz 22.

»przeszły czas; przeszły czasy« = prior dies PolAnt; praecedens tempus Mącz; praeteritum tempus Modrz; transierunt tempora Vulg [szyk 18 : 12] (29; 1): RejWiz A4v, 68; RejZwierz bb4, 130; BibRadz Eccle 7/11, I 353v, 4.Esdr 3/23, Eccli 2/10; BielKron 80v, 81, 296; KwiatKsiąż H; Digerere acta seu tempora, Dzieye przeſzłich czáſów rządnie ſpráwić. Mącz 145b, 303d, 427b; SarnUzn C; RejAp AA4v; GórnDworz H7; Bo przeſzły cżás będzieſz pámięthał y im ſie ćwicżył s cżytánia ſpraw onych zacnych/ mądrych/ á poważnych ludzi. RejZwierc 19; CzechRozm 103; ModrzBaz 133, 143v; CzechEp 250, 268; NiemObr 80; WerGośc 209; GórnRozm L2; ActReg 138; WujNT 754; SarnStat 49.

»przyszły czas« = futurus eventus JanStat [szyk 16 : 10] (26): BielŻywGlab nlb 15; RejWiz 62v, 121; Bo też nie wiecżna pámiątká mądrośći iáko y głupośći/ á przyſzłe cżáſy wſzytki rzecży rowno zákryią zápomnienim. BielKron 79v, 80, 80v [2 r.], 81; KwiatKsiąż H; SarnUzn C; RejAp AA4v; GórnDworz Ff2; RejZwierc [283]v; BielSpr c, 75v; CzechRozm 103, 132v; ReszPrz 73; KochPieś 47; GórnRozm L2; Y nie wſtydzili ſię drudzy/ piſániem nabożnym/ y gruntownym/ tákich rzecży/ y przyſzłym cżáſom podáwáć. LatHar 512; WujNT 754; SarnStat 49, 123, 298, 424.

»święte czasy« (1): Swięte to cżáſy w ony látá były/ Gdy s cnoty nie s praw ludzie ſie ſądzili. RejZwierc 225.

»taki (a. takowy) czas« = tantum a. tale tempus Modrz [szyk 14 : 3] (17): BielKom C6v; KrowObr 38; Mącz 63a; BielSat B4v, H2; RejZwierc [283]v, 189v [2 r.], Bbb; ModrzBaz 51, 132v; NiemObr 157; Co też nie bez przycżyny vtyſkuie ná tákie cżáſy y ná ludźie opiłe Izáiaſz Prorok WerGośc 204; BielRozm 4, 15; ActReg 158; OrzJan 110.

»ten czas« = hic dies Mącz; illud tempus Modrz; hoc tempus Vulg [szyk 45 : 5] (50): ktoreyżeto rady nawięcey doſtaniemy, cżytaiąc á wpamięć ſobie bierząc piſma, dzieie, y tez mądre nauki takowych przodkow naſzych kthorem wiſſzey namienił, ktorzy ſnadz dłużey żywiącz niżli wiek tich cżaſow noſi, y więcey rzecży doznawaiąc, doſtatęcżnieyſzą nam dać mogą radę kuſprawie żiwota naſzego BielŻywGlab nlb 15; RejJóz O2; A przeto ludzye s poſpolitego obycżáyá tych cżáſow/ ni nacż wyęcey ſie nye ſadzą/ yedno ná wyele koſztownych á drogocenyonych ſſat GliczKsiąż E8v; LubPs A3; KrowObr 29; BielKron 172v, 275v, 334v, 348v, 424v; Mącz 122b, 344b; SarnUzn C; HistRzym 12v; RejPos 62, 197v, 336v; BiałKat kt, 1; BielSat H2, H2v, [I4]; Myſmy miedzy ták wielką licżbą niektore tylko wybráli/ co ták o nich rozumiemy/ że tym cżáſom bárzo ſłużyc mogą. KuczbKat 355, 125; RejZwierc [283]v, 119, 194; BielSpr b2; Bywał ten cżás [erat tempus]/ iż ći ktorzi krolowáli/ byli ábo Philoſophámi/ ábo Prorokámi ModrzBaz 17, l05v, 130v, 132v, 133v; SkarJedn 376, 399; SkarŻyw 203; CzechEp 187, [405] [2 r.]; ReszList 149; WisznTr 5; BielSen 5, 10; BielSjem 13; GórnTroas [3]; OrzJan 128; LatHar +5; WujNT Rom 8/18; KmitaSpit Av; CzahTr C.

»czas teraźniejszy« = tempus instans Vulg [szyk 5 : 5] (10): RejAp AA4v; GórnDworz H7; KuczbKat 325; ReszPrz 32; GórnRozm L2; KochWrJan 18; ActReg 138; A ieſliż ſię okrom tych/ nieco inſzych nowo złożonych modlitw do rozmáitych náuk tu przyczyniło (iákoż przyczynić nieco/ teráznieyſzym czáſom potrzebno mi ſię zdáło) przyznaſz to podobno łácniuchno [...]/ iż ſię z łáſki Bożey pożytecznie przyłączyły. LatHar +7v; WujNT Hebr 9/9; CiekPotr 3.

»właściwy czas« (1): ſktorych tych to zoſobna rzeczy każdą/ iey własćiwemu cżaſowi mamy przyſtoſować. KwiatKsiąż H3v.

»zawikłane czasy« (2): Ale że przychodzimy ná thákie cżáſy y ná tákie wieki/ że tákiego ſtanu cżłowiek tylko ſobie dobry á pożytecżny być może/ ále záwikłánem cżáſom máło RejZwierc [283]v, 119.

»złote czasy« (8): Y będzye ſtało kroleſtwo ſpráwiedliwyeh tyſiąc lat/ á w ten cżás będą złote cżáſy/ o ktorych dawno piſano. BielKron 136v, 102v, 275v; RejZwierc 103 [2 r.], [233], Bbb3; BielSen 13.

»zły czas« [szyk 13 : 1] (14): RejJóz M3v; Querela temporis, Vtyskowánie ná złe czáſy. Mącz 340b, 446a; Prot E; RejZwierc 5v; MycPrz I B2; ModrzBaz 135; KochPs 80; SkarŻyw 203, 317; WisznTr 7; Nie to ácż gorſze cżáſy/ świát ze wſząd niſzcżeie/ Nie/ kiedy nie przytłucże ćiężar/ ácż ſię chwieie. GrabowSet L2; WitosłLut A3; SkarKazSej 689b.

»żaden czas« (1): Ktory [kościół] dla tego Powſzechnym ieſt názwan/ iż [...] po wſzyſtkim świećie ieſt rozſzerzony/ y do káżdego wieku należący/ żadnym áni cżáſem áni mieyſcem oſobliwym ogárniony. WujJudConf 116.

Szeregi: »czasy a dni« (1): Roſpomniſz ná ony cżáſy á ony dni dawne LubPs gg4.

»lata i (a) czas« [szyk 2 : 1] (3): Záthym przeſzły cżáſy/ á dokończyły ſię látá [Et transierunt tempora et finiti sunt anni Vulg] BibRadz 4.Esdr 3/23; RejPos 118v; CzechRozm 170v.

»(bądź) czas, (bądź, i) ludzie« = seu tempus seu homines Modrz [szyk 6 : 2] (8): DiarDop 112; RejZwierz A6; RejZwierc 189v; CzechRozm 1v; ModrzBaz 120v; WerGośc 204; JanNKar D2; Wſzákże iż tákowy ieſt w wielu ludźi vpór/ ták wielka ludźi y czáſów rozmáitość [tanta rerum et temporum varietas JanStat 204]/ iż nic ták gruntownégo otrzymáć/ y poſtánowić ſie nie może SarnStat 193.

»(ani) czas, (ani, i) miejsce« = tempus, locus Modrz [szyk 5 : 5] (10): KromRozm II k4; Acz y ony/ ktorem wyczytał/ łáćinniki/ ták ſwyętobliwoſć żywotá y bogoboyna náuká/ yáko y czáſy y myeyſcá od podezránya wyymuyą. KromRozm III O4v; SarnUzn E5, E7v; RejAp BB4v; WujJudConf 14v, 116, 140v; ModrzBaz 26v; StryjKron 627.

»czas a (i) obyczaj (a. zwyczaj)« (4): BibRadz I 353v; BielSpr 61; Nie ma bydź gániono/ że práwá ludzkié niekiedy wedle czáſów rozmáitośći y zwyczáiów [secundum varietatem temporum, consuetudines et statuta humana JanStat 145] bywáią odmienioné. SarnStat 49; PowodPr 73.

»czasy i okoliczności« (1): Ale [ceremonialia] oſobam/ myeyſcom/ y czáſom pewnym y inym okolicznoſcyam od Bogá ſámego przywłaſſczone/ á yákoby przywyązáne były KromRozm II k4.

»czas i osoba« = persona et tempus Mącz [szyk 5 : 3] (8): KrowObr 23; Wypiſuie chwałę y wielmożność kośćiołá przyſtoſuiąc ſię do czáſow y oſob z kthorymi miał ſpráwę. BibRadz Is 60 arg, I 353v; Mącz 392d; CzechRozm 132v [2 r.], 190v, 191.

»czas, (i) potrzeba« [szyk 5 : 1] (6): KromRozm I F; KromRozm II bv; BibRadz I 353v; WujJud 134v; Naiáſnieyſzy Miłośćiwy Królu/ do nóg Máieſtatu Wáſzéy Kro: M. poſyłam/ gdźie/ co czás y potrzebá z ſobą nieśie/ doſtátecznie opiſano o woynie Tureckiéy OrzJan 3; SarnStat 30.

»przypadki i czasy« (1): Przyſzłe przypadki y cżáſy minęłe/ Záwżdy v mądrych w roſpráwách ſłynęły. RejZwierc [213]v.

»czas i rzecz« = et res et tempus Modrz [szyk 2 : 2] (4): RejZwierc 231; ModrzBaz 65; Nie ieſtem ták w rozum obrány Naiáſnieyſzy M. Królu: ánim ſie ták zápomniał: ieno że ná początku téy rzeczy moiéy/ tom był ſobie poſtánowił/ żadnéy rzeczy z tych nieprzeſtąpić/ którą y czás y rzecz ſámá wyćiſka OrzJan 126; CiekPotr 3.

»czas i (a(l)bo) wiek« = tempus et saeculum Vulg [szyk 6 : 1] (7): KromRozm II t; RejZwierc [283]v [2 r.]; BudBib Sap 8/8; iſz ich Duchá Prorockiego ten cżás/ y wieki náſze potwierdzáią. SkarJedn 399; CzechEp 157; ReszPrz 73.

Wyrażenia przyimkowe: »dla czasu« (2): GórnDworz Ff2; wſzákże to przedſię prawdźiwym cnoty miłownikom należy/ nie wątleć/ nie pſowáć ſię dla złych cżáſow [non debilitari nec frangi temporum iniquitate] ModrzBaz 135.

»wedle, według czasu« (12 : 2): KromRozm I F; KromRozm II bv; Trzećią tzęść/ zá ludzi żywe/ zá konie/ bydło/ y ſwinie/ vſtáwił Sergius Papieſz/ przed ktorym było pierwey oſmdzieſiąt y pięć Papieżow/ według tzáſow. KrowObr 197; ZYdowie thy dwoie Kśięgi w iedny zawieráią/ ktore zową Kroniką/ to ieſt Hiſtorią porządnie wypiſáną y znieſioną wedle wſzytkich czáſow. BibRadz I 218v, I 353v; WujJud 134v; WujJudConf 14v, 140v; BO nie będzie zaćmion na kogo to vćiśnienie (przyidźie) wedle cżáſu pierwſzego [quae fuit ei tempore primo] BudBib Is 9/1; CzechRozm 170v; SkarJedn 239; SkarŻyw 201; StryjKron 627; SarnStat 49.

b. Według Biblii okresy w istnieniu świata od jego stworzenia do końca; tempus Vulg (93): Leop 4.Esdr 4/37 [2 r.]; Przez dni oſtátecżne w piśmie świętym rozumie ſię wſzytek czás od przyśćia Meſyaſzowego áż do ſkończenia świátá. BibRadz I 438c marg; Rozmierzże cżás ſámym cżáſem [Metiens metire tempus in semetipso Vulg]/ á gdy oglądaſz iż będźie przemiiáć cżęść niekthora známion opowiedźiánych/ Tedy zrozumieſz iż to ieſt then czás w ktory pocznie Nawyzſzy náwiedzáć świát przezeń ſtworzony. BibRadz 4.Esdr 9/1 [idem BudBib]; RejAp 84; RejPos 5v marg; BudBib 4.Esdr. 4/36 [37], 9/1 [2 r.], 14/5, 9; CzechEp 157; WujNT Matth 16/4.

czas czego (4): Iákać ieſt rola/ thákieć też ſą y naſienia [...]/ á iáki oracż/ tákie też oránie/ ábowiem był cżás świátá. BibRadz 4.Esdr 9/17 [idem BudBib]; RejAp 86; BudBib 4.Esdr 9/17, Tob 14/7.

czas czyj (2): BielKron 80v; A nie dźiw/ ponieważ Zbáwićiel náſz o tych cżáśiech náſzych oſtátecżnjch powiedźieć racżył: Ze złość obfitowáć á miłość prawdźiwa z wiela ſerc ludzkich wygáſnąć miáłá. WysKaz )?(2v.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (5), taki (1); iż (8), ktore (1), w ktore (1), w ktorych (1), w ktorym (1)] (12): BibRadz 4.Esdr 12/13; przyydą ieſzcze oſtátnie przed Sądem Bożym czáſy/ w ktorych Królowie poginą wſzyſcy OrzQuin X4; RejPos 101v, 158 [2 r.], 259v, 271, 356; BudBib 4.Esdr 5/1; To ieſt/ iż iáko Melchiſedek był Ofiárownikiem Bogá náwyżſzego/ bez ogránicżenia cżáſu ktorego gdyby ſie vrodził y Ofiárownikiem zoſtał/ y kiedyby też záś vmárł/ y Ofiárownikiem być przeſtał. CzechRozm 35; LatHar +6; SkarKaz 4a.

Z bliższym określeniem chronologicznym (1): Iż ſkoro zátrąbi trąbá Anyołá ſiodmego/ tho ieſth gdy cżás przydzie wieku ſiodmego/ iż ſie iuż dokońcżą á wypełnią wſzytki táyemnice Boſkie RejAp 86.

W charakterystycznych połączeniach: (roz)liczyć czasy (2), rozmierzyć czasy (4); wszytek czas (6); znaki (znamiona) czasow (2).

Frazy: »czasy się dokońcżą; dokończenie (a. skończenie) czasow« = finis temporum PolAnt (1; 2): A pan bog to tobie obiecał vmocnioną wiárę iż ćię miał przełożyć kápłanem á ſpráwcą náſſem áż doſkończenia czáſow RejPs 165; BibRadz Dan 11/13; Bo ty będzieſz wyłączon ze wſzytkich/ á ná potym będzieſz przyłączon wrádę moię/ z tymi ktorzy ſą tobie rowni/ áſz ſię cżaſy dońcżą [usquequo finiantur tempora Vulg]. BudBib 4.Esdr 14/8 [9].

»jest (a. był) czas« = tempus erat Vulg [szyk zmienny] (4): Synatzkowie oſtátetzny tzás ieſt/ á iákośćie ſlyſzeli/ iż Antykryſtus przyidźie/ y teras wiełe [!] Antykryſtuſow potzęli być/ y ſtądże wiemy iż oſtátetzny tzás ieſt. KrowObr 26v; BibRadz 4.Esdr 9/17; BudBib 4.Esdr 9/17.

»czasy niebezpieczne są« (1): A też wieſz z Páwłá świętégo Proroctwá: iż tych oſtátnich czáſow miáło ich wiele odſtąpić od Wiáry [...] y przeto ty oſtáteczné czáſy bárzo niebezpieczné ſą. BiałKat 114.

»czas przybliżać się będzie« (2): A gdy ſię śrzedni cżás przybliżáć będzie [Appropinquante autem tempore medio Vulg]/ záchowáne będą cżtyry [królowie] do cżaſu BibRadz 4.Esdr 12/21; RejPos 5v.

»przy(j)dzie czas, czasy przychodzić będą« = dies veniunt Vulg [szyk zmienny] (11 : 1): Oto prżyidźie cżás iż náſtánie Kroleſtwo ná źiemi/ kthorego ſtrách będźie ſrożſzy nád ine wſzythki Kroleſtwá BibRadz 4.Esdr 12/13, II 141b marg; OrzQuin X4; RejAp 86; Iż przydą ty cżáſy/ iż wſzyſcy ktorzy na ten cżás w grobiech ſwych odpocżywáią/ vſłyſzą głos Páná ſwego RejPos 356, 5v, 101v, 158 [2 r.], 259v, 271; BudBib 4.Esdr 5/1.

»wypełni się czas« (1): Aleć záſię zmiłuie ſię Bog/ á przywroći ie do oycżyzny ich kędy pobuduią kośćioł/ á wſzákoż dáleko inákſzy niſz pierwſzy/ y gdy ſię wypełni cżás wieku onego/ á gdy ſię dokońcży/ wrocą ſię zwięzienia ći ktorzy zacnie pobuduią Ieruzalem BudBib Tob 14/7.

Zwrot: »zamierzyć (a. zamierzać) czas« = definire tempus Vulg (3): vcżynił z iednego cżłowieká/ wſzyſtek rodzay ludzki/ áby mieſſkáli po wſſyſtkiey źiemi/ zámierzáiąc poſtánowione cżáſy/ y gránice mieſſkánia ich Leop Act 17/26; BibRadz Eccli 17/2; WujNT Act 17/26.
Wyrażenia: »insze czasy« (1): On [Bóg] choćia wſzytkie inſze cżáſy ſam zgotował/ Iednák ten dźień [Bożego Narodżenia] z oſobná/ hoynie vdárował GrabowSet K.

»czas (nie)pewny« (2): BibRadz Eccli 17/2; A niech pocznę dźiś vmieráć Pánie BOże moy/ pierwey grzechom y ſwey woli y namiętnośćiom moim: á potym y świátu/ ktorego blizki náſtępuie koniec y czás bárzo niepewny SkarKaz 423b.

»czasy nieskończone« (1): Litość yego przetrwawſſytki cżáſy nyeſkońcżone/ Przez ktore lud Izráelſki przewyodł miłośćiwye LubPs dd5.

»nieszczęsne czasy« (1): PRzyſzliſmy ná ty nieſzcżęſne á ſnadź iuż oſtátecżne cżáſy/ ktorych y miłość w ludźiach gáśnie/ y Wiárá vſtawa KuczbKat a2.

»czas on« [szyk 1 : 1] (2): Azaſz tego nie powiedał Pan Dánielowi/ rozlicżáiąc mu ony cżáſy á ony hebdomády o dokońcżeniu ſwiátá RejPos 259v; CzechEp 34.

»ostateczny (a. ostatni) czas« = novissima, temporis novissima Vulg [szyk 17 : 8] (25): KromRozm I B3v; KrowObr 26v [2 r.]; Leop 4.Esdr 12/9; Otho teraz Pánie okazałeś mi wiele cudow/ ktoreś nágotował ná cżáſy oſtátecżne/ wſzákożeś mi nie oznaymił kiedy to być ma. BibRadz 4.Esdr 8/62 [63] [idem BudBib], 4.Esdr 12/9, 2.Tim 3 arg, II 141b marg; BielKron 80v; OrzQuin X4; Pámiętay ná oſtáthnie cżáſy/ á náwieki nie będzieſz grzeſzył. HistRzym 60; BiałKat 114; KuczbKat a2; BudBib 4.Esdr 8/62 [63]; iż piſmu ś. nie wierzy/ ktore iuż ty wſzytki látá od národzenia Meſyaſzowego/ ábo od poſtánowienia prze zeń od Bogá nowego przymierza/ názywa oſtátecżną godźiną/ y ſkońcżeniem wiekow/ á nie cżáſem tylko oſtátecżnym. CzechEp 354, 34, 220, 268, 351, 354 [2 r.]; NiemObr 14; LatHar 356; WysKaz )?( 2v; SkarKaz 4a.

»poł(owica) czasu« = dimidium temporis PolAnt, Vulg (8): Y dáne ſą niewieſcie dwie ſkrzydle orłá wielkiego/ áby leciáłá ná puſzcżą ná mieyſce ná ſwoie/ áby thám byłá żywioná przez cżás/ y przez połowicę cżáſu/ od oblicżnośći wężowey. RejAp 103v [idem WujNT Apoc 12/14], 104; BudBib Dan 7/25; CzechEp [380]; NiemObr 168, 170; WujNT 864, Apoc 12/14.

»postanowione czasy« = statuta tempora Vulg [szyk 2 : 1] (3): Leop Act 17/26; A ták też dobrze to y prawdę Páweł mowi/ nie ſprzećiwiáiąc ſie wiecżnośći kroleſtwá Chriſtuſowego: iż gdy tá wynidźie wedle rozrządzenia cżáſow od Bogá poſtánowionych/ á wſzyſtki rzecży koniec ſwoy wezmą: tedy też y Chriſtuś vrząd ſwoy krolewſki odda záś CzechRozm 182; WujNT Act 17/26.

»czas przeszły« = praeteritum Vulg (2): BudBib 4.Esdr 4/42 [45]; Gdźie iáko dni ábo cżáſy przeſzłe/ ták też y ſpoſoby rozmáite onego mowienia Bożego [...] w nie/ z iedney ſtrony kłádźie/ á z drugiey ſtrony oſtátecżny ten cżás y ſoſob [!] mowienia weń. CzechEp 268.

»czas przyszły« (1): ieſli mam łáſkę v ćiebie/ y ieſli może być/ á iam tego ieſt godnym/ okaſzmi/ Ieſli ieſt więcey czáſu przyſzłego niſz przeſzłego [si plus quam praeteritum sit habet venire aut plura pertransierunt supra quam futururn est] BudBib 4.Esdr 4/42 [45].

»śrzedni czas« (1): BibRadz 4.Esdr 12/21 cf »czas przybliżać się będzie«.

»takie czasy« (1): iż przydą tákie cżáſy/ iż kámień ná kámieniu nie zoſtánie ná mieyſcu ná tym. RejPos 259v.

»ten czas« = tempus hoc PolAnt [szyk 13 : 2] (15): RejPos 5v [2 r.], 101v, 150 [2 r.], 158, 356; BiałKat 114; KuczbKat a2; Obłudnicy/ oblicża ziemie y niebá vmiećie doświadcżáć/ á cżáſu tego iáko nie doświadcżaćie? BudNT Luc 12/56 [idem WujNT]; CzechEp 268, 351; LatHar +6; WujNT Luc 12/56; SkarKaz 4a.

»wieczny czas« = perenne seculum Mącz; perpetuum tempus JanPrzyw [szyk 5 : 2] (7): Mącz 10d; CzechRozm 85, 85v; KochPam 81; A choćżeby y ták było/ tedy iednák Dekret wiecznym czáſóm ſłużący wyſzedł táki [perpetuo observandum decretum sit JanStat 96] SarnStat 84, 881.

»więcej czasu« (2) : á ieſlim k temu ſpoſobny/ okáż mi to/ ieſli więcey ieſzcże ma być cżáſu niżli go przeminęło Leop 4.Esdr 4/45; BudBib 4.Esdr 4/42 [45].

»złe czasy« (2): á okaże ſie Syn moy Iezus/ á cieſzyć ſie z nim będą ći/ ktorzy pozoſtáną po tych złych cżáſiech. RejPos 150, 150.

Szeregi: »dni, (i, abo) czasy« [szyk 3 : 1] (4): HistRzym 127v; W imię Páná náſzego Iezu Chryſtá/ ktory cżáſy wſzytkie y dni ſtworzył SkarŻyw 1; CzechEp 268; LatHar 356.

»czasy i lata« (2): Thedy Krol od Pułnocy wroći ſię/ [...] y prziydźie ná ſkończeniu czáſow y lath [in fine temporum annorum] z wielkiem woyſkiem BibRadz Dan 11/14; HistRzym 127v.

»czasy i przypadki« (1): gdyż widziſz iż niebo/ ziemiá/ rozlicżne płánethy/ cżáſy y wſzythki przypadki ſwym porządkiem iuż áż do ſkońcżenia ſwiátá ták ſie tocżyć muſzą RejZwierc 172.

»czasy i wieki« (2): K temu ieſli wſzytko przezeń ieſt vczyniono/ tedyć y wſzytkie czáſy y wieki przezeń początek wzięły WujNT 306; SkarKaz 485b.

c. Życie ludzkie; tempus Mącz, Vulg, PolAnt; aetas Mącz, Cn; dies PolAnt, Cn; spacium Mącz (490): Iuż wiecz zle pŕes xiedza býwá Komu już ċas do gorjwá RejKup n5v; RejWiz 22; BibRadz Prov 3/16; RejZwierc 29v; KochPs 135.

czas czego (44): nikczemny ieſt czás wſſytkiego żywotá mego/ á ſnadz ták y káżdego názacnieyſſego człowieká. RejPs 59, 178, 179, 195v; HistAl L3; LubPs K4v, hh6; Leop Tob 4/5; BibRadz Gen 5/27, 9/29, 23/1, Ps 89/10; KwiatKsiąż M4v, P4v; Spacium vitae, Czás żywotá. Mącz 404c, 74a, b, 374d, 450d; SienLek Sv; Tákżeć theż cżás wieku náſzego/ komu gi da Pan Bog przetrwáć/ ieſt ná trzy cżęśći rozdzielon. Bo pirwſzy dźień známionuie młodość náſzę bezrozumną RejPos 40, Bv, 5 marg, 113, 186, 296v; RejZwierc 62, 62v, 81v, 104v, 125v, 137; BudBib Gen 18/10; ReszList 147; WerGośc 263; ArtKanc S16v; Phil H3; GrabowSet Ev; LatHar 567, 646; KołakSzczęśl C3v; WujNT 1.Petr 1/17; SarnStat 1210; SkarKaz 5a.

czas czyj (92): Vmnieyſzyłes dniow cżaſu iego wylałes nań ſromotę. WróbŻołt 88/46; Abowiem czás naſz trudno ſie dáley nád lat oſmdzieſiąt może wyćiągnąć/ bo iuż co dáley nad to/ ſſkodá zwáć tego żywotem/ iedno pracą á boleſćią RejPs 135, 45, 59, 113v, 133v, 134v (14); RejJóz B4v, O5v; GliczKsiąż C2v; LubPs F3, T6, aa6v, ff2; RejWiz 14, 21, 32, 53, 55v (8); On záſię ná gránicy/ ná Rycerſkiey ſpráwie/ Snadź ſwe cżáſy wychował/ od młodośći práwie. RejZwierz 92, 70v, 86v, 130; Wſpomniſz ná to com wżdy ia ieſt/ á co ieſth zá cżás moy (marg) To ieſt/ iáko ieſt krotki żywot moy. (‒) BibRadz Ps 88/48, Gen 5/22, Prov 15/15; RejAp 5v [2 r.], 199v, Cc8 [2 r.], Cc8v; RejPos 110, 177, 265v, 316, 321v (8); Cżáſy cżłowiecże ſą iáko źiołko/ á iáko kwiát polny kthory kwitnie. GrzegŚm 2; RejZwierc 13, 24v, [283], 37v [2 r.], 64 (36); WerGośc 203; ArtKanc M19v, S4; CzahTr A3, A3v.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: wszytek (7), ten (2); ktorego (7), co (2), w ktorym (1)] (10): Gdy weźrzy ná ſwe cżáſy co mu przypáść máią RejWiz 53; BibRadz Gen 5/5, 8, 11, 14, 17, 20, 31; GórnTroas 75; ([...] Co zá pożytek będę miał krwie moiey/ ieſli potępie tego ktoregom odkupił?) rozumieć ſię máią o wtorym trybunale/ y o tym czáſie żywotá tego/ w ktorym tego ſędźiego vbłágáć możem/ y w ktorym nie ſądźi nas ſpráwiedliwość/ ále miłośierdźie iego SkarKaz 5a.

Z bliższym określeniern długości trwania (11): A ták wſzytek czás kthorego żył Adam/ był dziewięć ſet y trzydźieśći lat [et fuerunt omnes dies Adam, quibus vixit, nongenti anni]/ a potym vmárł. BibRadz Gen 5/5; Cżás żywotá náſzego ieſt ſiedḿdźieſiąt lat [Dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta anni] BibRadz Ps 89/10, Gen 5/8, 11, 14, 17, 20 (11).

W charakterystycznych połączeniach: czas cnotliwy, człowieczy (3), jego (5), moj (11), nasz (16), nędzny (2), rozkoszny, swoj (49), twoj (7), wszytek (23); czas (prze)mieszk(aw)ania (2), wieku, życia (3), żywota (35).

Frazy: »czasy mijają« (1): Ná wſzem tu cżáſy ty náſze/ ták nam rychło mijáią LubPs T6.

»nieszczęsny czas jest« (1): Ach nieſczęſniż to ſznaċ czas był Czom wnim tak bes rozmyſlu zyl. RejKup f5v.

»czasy płyną, czas darmo upłynął« [szyk 3 : 1] (3 : 1): RejZwierz 130; A thák cżłowiekowi nic nie ieſt droſzſzego iáko cżás/ á trzebá mu ſtrzedz káżdey godzinki áby iey wſzetecżnie nie vpuśćił/ áby mu ten ſláchetny klenot cżás żywotá iego iáko po wodzie liſt nikcżemnie á niepotrzebnie dármo nie vpłynął. RejZwierc 62v, 232v; O Pánie Boże/ według ktorego woley płyną cżáſy żywotá náſzego: rácż przyiąć prośby LatHar 646.

»czasy przedłużają się; czas (jest) długi, przedłużony« [szyk 5 : 3] (1; 6 : 1): Ale ty vffánie ſwoie wſſytko pokłáday w pánu ſwoiem/ [...] á ſtąd omieſzkaſz ſie ná ziemi/ nád nádzieię twoię czáſy przedłużone. RejPs 54v, 181v; Abowiem długie czáſy y látá żywotá thwoiego [Quia. longitudinem dierum et annos vitae] y pokoy przynioſą tobie. BibRadz Prov 3/2; á nic ſie nie trwoż/ iż ſie cżáſy przedłużáią máło/ gdyżeś ty iſt á pewien ſwego. RejAp 157; RejZwierc B3v, 81v, 232v [2 r.].

»czas schodzi« (2): RejZwierz 88; Też iáko na Kleparzu Bog hárcuie iemi/ Iáko im cżáſy ſchodzą y ſámi nie wiemy. RejZwierc 241v.

»[komu] czas fuzą wychodzi a dymem [= szybko i bez śladu]« (1): A práwie mu czás fuzą wychodzi á dymem RejWiz 16.

Zwroty:»czas naznaczyć« (1): Exiguum nobis vitae curriculum natura eircumscripsit, Krótki nam czás żiwotá nátura przirodzenie náznácziło. Mącz 374d.

»czas(u) (nie) mieć [jaki, jakiego]« [szyk zmienny] (4): Warcholny nie ma cżáſu weſołego RejZwierc 227v, 72, 138, 158.

»czas (s-, u-)tracić« (6): Iedno ták cżás ná ſwiecie dármo márnie ſtráćiſz. RejWiz 190; BielKron 321; KwiatKsiąż P4v; RejPos Bv; RejZwierc 62, 160v.

»czas (s-, po-)trawić, strawiony« [szyk zmienny] (9 : 1): SeklWyzn 3v; Aetatem in pristino conterere, Czás żywota ſwego w nędzy ſtrawić. Mącz 450d; RejPos 324v; RejZwierc [233]; ReszList 157; GórnTroas 75; w boiáźniż trawćie czás przemieſzkawánia wáſzego [in timore incolatus vestri tempore conversamini]. WujNT 1.Petr 1/17; WitosłLut A4; CzahTr A3, A3v.

»czasow (a. czasu) [jakiego, jak] uży(wa)ć (a. zażywać), używanie (a. użycie) czasu« = żyć w jakiś sposób; usura temporis Mącz [szyk zmienny] (57 : 3): gdzie bychmy wroskoſſach vzywali przy tobie panu ſwoiem wiecznych czaſow ſwych RejPs 113v, 54, 135; RejRozpr Kv; Bo ći muſzą w załoſći cżaſow ſwych vżywać RejJóz O5v; A niech ſie dotknie káżdy ktory podſtárzeie/ Ieſli ſie ſam s ſwoich ſpraw młodych nie náśmieie/ Myſląc: ách gdzyeſz ſie ony látá náwroćiły/ Wierębychmy ſwych cżáſow inácżey vżyli. RejWiz I90v, 21, 32, 55v, 94v, 193v; RejZwierz 70v, 86v; Mącz 510d; SienLek Sv; RejAp Cc8; RejPos 316, 334v; IZ w tych kſięgach ieſt wypiſány troiáki wiek cżłowieká ſtanu poććiwego/ to ieſt/ młodość y wychowánie iego/ potym ſrzedni wiek ſpráwy tákże y poſtępki iego/ á pothym ſtárość záziembła/ thákże też iáko cżłowiek vććiwy ma ſie w nim záchowáć/ á pobożnie á poććiwie cżáſow ſwych áż do záwołánia ſwego vżywać. RejZwierc [283]; O nędzneſz to twoie vżycie cżáſow twoich byś ſie obacżył RejZwierc 37v, 13 [2 r.], 20, 24v, 37v, 63v (38); KochEpit A2; CZáſu vmiéy záżywáć/ boć wſkok idą látá/ A nie wzwiéſz/ gdy człowieká wymkną z tego świátá. PudłFr 40; LatHar 144; SkarKaz 7b.

»wiedzieć czas« (1): Ach bych mógł wiedzyeć pewny cżás dni moich vbogich LubPs K4v.

»czas zamierzyć, (jest) (nie) zamierzony« (1 : 5): IZali człowiekowi czás nie ieſt zámierzony ná źiemi [Nonne est tempus determinatum homini super terram] BibRadz Iob 7/1 [idem BudBib], Dan 7/12; BudBib Iob 7/1; GrabowSet Ov; CZAſuś ty mnie moy Pánie nie zámierzył CzahTr B2; GosłCast 30.

Wyrażenia: »dobre czasy« (4): Gdyż ten ieden cżłowiek kiedyby ſie z myſlą ná niepotrzebne rzecży nie vnośił/ [...] nierownoby mogł lepſzych cżáſow vżyć/ niż w ták záwikłánych á rozno roznieſionych rozmyſlech ſwoich. RejZwierc 20, 63v, 87v, 142.

»krotki (a. krociuczki), skrocony (jest) czas; krotkość czasu« = tempus breve est Vulg [szyk 21 : 18] (33 : 1; 5): Bo też onidoznawſzi tey łáſki iego będą mieć przyczynę wkáżdym zebrániu vznáwáć dobrodzieyſtwo iego/ á zwłaſſczá von czás/ gdy wſſytek lud będzie ſpołu zgromádzony [...]. A zebránie to záwołáło kniemu proſſąc áby mu dał znáć znák krotkoſći cáſow iego RejPs 149, 59, 133v, 135, 178, 179, 198v; HistAl L3; MurzHist N4; RejWiz 180v; Leop 1.Cor 7/29; Curriculum vitae, Czás żywotá krótki. Mącz 74a, 374d; RejAp 5v [4 r.], 199v, Dd2; RejPos Bv, 113, 316v marg, 321v; RejZwierc B3v, 37v, 115, 115v, 152 (10); WerGośc 263; Cum dubia et fragilis ſit nobis vita tributa, In mortem alterius ſpem tu tibi ponere noli. To ieſt/ Gdyż krociucżki ieſt cżás żywotá ludzkiego/ Nie chciey ſwey nádzieie mieć wſmierći drugiego. Phil H3; GrabowSet B2; WujNT 1.Cor 7/29, 593 marg; SarnStat 1210.

»czas mały (a. maluczki)« [szyk 1 : 1] (2): pilnieyſzychmy tego málucżkiego cżáſu ſwego omylnego niżli tego wiecżnego RejZwierc 115v; ArtKanc S16v.

»marny czas« [szyk 1 : 1] (2): RejPos Bv; co pomoże twoy márny cżás/ do źiemie zásię poydźieſz ArtKanc S4.

»(nie)bezpieczny (jest) czas« [szyk 5 : 2] (7): Fortele ty poháńbyone ſwyátá obłudnego/ Odetni ye miły Pánye odemnye nędznego/ Gdyż rozumyem że cżáſy me ſą tu nyebeſpyecżne LubPs aa6v; RejZwierc 13, 72, 138, 138v, 144; ArtKanc M19v.

»(nie)pewny czas« (3): LubPs K4v; RejPos 356v; Káżdemm ſwoy dźień pewny cżaś niepośćigniony Ieſt żywotá KołakSzczęśl C3v.

»omylny (jest) czas; omylność czasow« [szyk 5 : 2] (6; 1): Wieſz też iuż/ iż y thy omylne cżáſy twoie/ iuż vſtáwicżnie ſą w opiece Páná twego/ á żadny ſthrách docżeśny/ áni żadne niebeſpiecżeńſtwo/ iuż ſie ciebie dotknąć nie może RejPos 110, 177, 356v; RejZwierc 115v [2 r.], 152, 170v.

»czasy ony« (1): Máiętnośći ſwe y cżáſy ony wdzięcżne żywotá poććiwego thák márnie á ſproſnie iáko ine nieme bydło trácą RejZwierc 62.

»czasy pomierne« [szyk 1 : 1] (2): Ale dobra myſl twoiá á ochotne ſerce twoie niech záwżdi vżywa [.,.] cżáſow pomiernych RejZwierc 102v, 165.

»smętne czasy« (1): Pięknie káżdemu przy cnocie ſławnym być/ Niż przy niecnocie ſmętnych cżáſow vżyć. RejZwierc 211.

»czas spokojny« [szyk 2 : 2] (4): Ale ten náſz drugi ieſzcże ku tak zábáwnemu żywotowi ſwemu pátrz iákich y drugich trudnośći vżiwáć muśi/ á zwłaſzcżá táki ktory ſie záprzeda w niewolą/ á żadnego cżáſu ſpokoynego nie ma. RejZwierc 158, 13, 131, 165.

»ten czas« [szyk 15 : 1] (16): RejPs 59, 178, 179; MurzHist N4; LubPs T6; RejWiz 14, 180v; A Ták Sará żywá byłá ſtho dwádźieśćiá y śiedḿ lat/ á then ći ieſt czás żywotá [anni vitae] iey. BibRadz Gen 23/1; KwiatKsiąż M4v; RejPos 110, 265v; RejZwierc 115v; ArtKanc S16v; GórnTroas 75; SkarKaz 5a, 7b.

»wdzięczne czasy« [szyk 3 : 2] (5): A wſzákoż y tey dobrey myſli/ y tego pobożnego vżywánia wdzięcżnych cżáſow ſwoich trzebá ich dáley gdzieś vpátrowáć RejZwierc 103, 13, 102v, 131, 142.

»wesoły czas« [szyk 10 : 4] (14): Bo kto prażen ná ſwiecie przypadkow tákowych/ Ten ſwych cżáſow vżywa weſołych á zdrowych. RejWiz 193v; RejZwierc 13, 72, 88, 88v, 102v (12); KochEpit A2.

»wieczny czas« [szyk 3 : 2] (5): RejPs 54, 113v; Snaċ tu bylo lepey dzyalaċ Czoċ mialo czas wieczni iednaċ. RejKup F; RejZwierc 115v; WitosłLut A4.

»czas zawiniony« (1): To lepak mowię bráćia/ cżás záwiniony ieſt ná potym [tempus contractum reliquum est] BudNT 1.Cor 7/30 [29].

»zeście czasow« (1): ale ty iakoś wziął opiekę nad nami ieſſcze odpoczątku ziwota naſſego iuſz iey racz łaskawie dokonac az do zeſcia czaſow naſfych właſce a wmiłoſierdzyu twoim ſwiętem. RejPs 189v.

Szeregi: »dzień, (i) czas« (2): Dni y wſzytki cżáſy iego zdrádna śmierć w rychle ſkroći LubPs ff2; KołakSzczęśl C3v.

»lata i czasy« = anni et dies PolAnt [szyk 2 : 1] (3): Iam cżi ty dwie rzecży Naiaſmieiſzi [!] Krolewie zawſzdy napamięczi miał/ y vcżącz ſię ich/ wſzyſtkim moię lata/ y cżaſy potrawił/ a bych pana boga przeſ wiarę prawdziwą vznał SeklWyzn 3v; BibRadz Prov 3/2; RejPos 324v.

»czasy i miejsce« (1): Wybaẃ nas od wſzego złego/ duſznego y ćieleſnego/ bo cżáſy náſze y mieyſce/ niebeſpiecżne ná tym świećie ArtKanc M19v.

»czasy i (a) żywot(y)« (3): A ták pátrz iáko ſobie cżáſy y żywoty náſze márnie tráćimy RejZwierc 160v, 88, 88v.

Wyrażenia przyimkowe: »dla czasu« (3): Gdy ſie Alexander wrácał płákał bárzo rzewno dla krotkiego cżáſu żywotá ſwego HistAl L3; BudNT x7v marg; O tym kápłáńſtwie wyſoka ábo głęboka ieſt náuká/ y niewypowiedźiána wam/ bośćie do ſłuchánia ſłábi. moglibyśćie iuż dla czáſu miſtrzámi być/ á iednák potrzebuiećie drobney náuki o początkách ſłow Bożych SkarKaz 155b.

»wedle czasu« (3): KromRozm II v2v; wracáiąc ſię wroce ſię do ciebie – wedle cżáſu żywotá [secundum tempus vitae]/ á oto ſyn v Sary żony twey (będzie) BudBib Gen 18/10; BudNT Hebr 5/12.

α. Odcinek życia ludzkiego, wiek (85): by rozmierzyć chćiał/ Pan/ kres wieku niego/ Widząc dni co przeſzły/ á cżás co przedemną GrabowSet B2v.

czas czego (12): Iuż tam niechay opatrzy cżas twoiey ſtaroſći RejJóz Q2, E4v; RejWiz 58v; iż ſie to ſciąga ná oſtátni cżás cżłowiecżego żywotá BielKron 82; Mącz 443c; Przepłynąłeś theż iuż wſzytki burzliwe cżáſy młodośći twoiey RejZwierc 136, 124, 136v, 159v, 178v; RejPosWstaw [213]v; Strum A2v.

czas czyj (45): RejPs 103v, 113; RejJóz [I3]v; Iuż mi temu nie ták dziw/ lecż ty pánie ſtáry/ Cżemu wżdy nie vżywaſz ſwoich cżáſow miáry. RejWiz 27v; RejZwierz A2, 51v, 124v; BibRadz Ps 89/10; y bywáyą gorſze poſlednieyſze cżáſy cżłowyeká onego niżli pirwſze. RejPos 77, 40v, 79; RejZwierc A3v, [283]v, 30, 119 [2 r.], 123v (32); KochPs 108; KochFr 90.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikiem: ony (2); co (1), ktory (1), w ktorych (1)] (3): BielKom B3v; RejZwierz 124v; Widziſz iáko w źwierciedle ony ſwoye cżáſy/ W ktorycheś mowił ſkacżąc/ iż wygráli náſzy. RejZwierc [207].

Z bliższym określeniem długości trwania (1): WujNT Act 7/23 cf »wypełnił się czas«.

W charakterystycmych połączeniach: czasy przetrwać (3), uważać (uważyć, rozważać) (4), wspominać (wspomionąć) (3); pomnieć (pamiętać) na czas(y) (3); przyjść ku czasem (do czasow) (2); chłodniejszy(-e) czas(y), jego (ich) (2), moj (3), pośledni(ejsz)e (3), poćciwe (2), rozkoszne, swoj (28), twoj (5), wdzięczne, wszytki, zastydłe, zaziębłe; czas(y) młodości (5), pracej, starości (2), wieku, żywota (3).

Frazy: »czas dopuszcza« (1): Dum aetas tempus tulit perfuncta satis sum, Poki czás młodości dopuſzczał álbo pokim młodą byłá dośiciem vżyłá. Mącz 443c.

»czas przychodzi (a. przyszedł)« (2): RejJóz [I3]v; Przetoż bądźmy dobrodźieyſtwá iego wdźięcżni/ wiedząc iż iuż on cżás przychodźi pośledni ArtKanc L.

»czas przypada« (1): A ták zaſz to nie roſkoſz gdy więc cżás ſtárośći/ Przypada iuż/ á ony bliſkie odmiennośći/ Pátrzáć ſobie ná ony ſwoie wdzyęcżne dzyatki RejWiz 58v.

»czasy upłynęły« (1): A to ma w zyſku/ iż mu ony wdzięcżne cżáſy márnie vpłynęły RejZwierc 160v.

»czasy wychodzą« (1): ſtárayże ſie pilno/ iákoby ty twe cżáſy [starości] tobye dármo á márnie nie wychodziły RejZwierc 136v.

»wypełnił się czas« (1): A gdy mu ſię wypełnił czás czterdźieſcia lat [cum... impleretur ei quadraginta annorum tempus]/ przyſzło mu ná myſl áby náwiedźił brácią ſwą ſyny Izráelſkie. WujNT Act 7/23.

Zwroty: »doczekać (a. poczekać) czasow« (2): RejZwierz 51v; A owſzem Pánu Boguś powinien dzyękowáć iżći ſie dał przebić przez ony ſrogie burdy/ [...] á dałći docżekáć wdzięcżnego pokoiá twego y cżáſow twoich. RejZwierc 172v.

»folgować czasowi« [szyk zmienny] (2): RejWiz 174v; bo on nie folguie cżáſowi żadnemu/ á ná káżdego/ thák ná ſtárego iáko y ná młodego woła RejPos 40.

»tracić czas« (1): A Ták ty pocćiwy káżdy cżlowiecże/ á zwłaſzcżá ktory iuż przydzieſz ku rozważnym látham ſwoim/ nie tráć ſobie márnie cżáſow ſwoich RejZwierc 161v.

Wyrażenia: »burzliwe czasy« (1): A ták y ty moy miły poććiwy cżłowiecże/ [...] ktoryś iuż przetrwał wſzytki ony burzliwe cżáſy ſwoie/ nie ſie nie lękay RejZwierc 136v.

»dalsze czasy« (1): A máło pocżekawſzy/ dálſzych cżáſow iego/ Znaydzye ieſzcże zda mi ſie/ więcey tám wſzytkiego. RejZwierz 51v.

»iny czas« (1): gdy cżłowiek młody [...] owa Ray ſie widzi/ przećiwko inemu cżáſu. GórnDworz H6.

»czasy jesienne« (1): á przyſzedłeś iuż ku záſtydłym cżáſom ieſiennym ſwoim RejZwierc 136v.

»mały czas« (1): Aetatula. Mały czás álbo dziecinſtwo. Mącz 5b.

»czasy młod(sz)e« [szyk 1 : 1] (2): RejZwierc 131v; WYſokié gory y odźiané láſy/ Iáko rad ná was pátrzę/ á ſwé czáſy Młodſzé wſpominam/ któré tu zoſtáły KochFr 90.

»czas nalepszy« [szyk 1 : 1] (2): á nalepſzy cżás [fortitudo] ich boleść y nędzá/ abowiem pręthko przemiia BibRadz Ps 89/10; A tą rzecżą zda ſie być w onym poſrzednim wieku/ kthory zgrzybiáłości [...] nie doſzedł/ á młodość názad zoſtháwił: iáki cżás powiedáią ludzie być naylepſzy. GórnDworz K4v.

»on czas« (9): BielKom B3v; iáko gdy cżłowiek pocżćiwy iuż przydzie do wieku poſtánawnieyſzego [...] iáko wiek on ſwoy/ y ony cżáſy ſwoie/ áż do ſtárośći ſwoiey/ około ſiebie ſpráwowáć y ſtánowić ma RejZwierc 30, 127, 136v, 160v, 161, 161v, [207]; ArtKanc L.

»ostatni (a. ostatniejszy) czas; ostatek czasow« (3; 3): RejPs 103v; BielKron 82; RejZwierc 136v; RejPosWstaw [213]v [2 r.]; áby oſtátek czáſu żył w ćiele [ut ... quod reliquurn est in carne vivat temporis]/ nie iuż więcey ludzkim pożądliwośćiam/ ále woley Bożey. WujNT 1 Petr 4/2.

»pirwsze czasy« (2): A gdyś przyſzedł do ſtanu wieku poććiwſzego [...]. Pátrzże w ſwe pirwſze cżáſy iáko we źwierciádło RejZwierc [207], 136v.

»przeminęłe czasy« [szyk 2 : 1] (3): RejPos 40v; gdy iuż obacżyſz ony przeminęłe cżáſy zátrudnione ſwoie RejZwierc 161v, 178v.

»przeszłe czasy« (3): ábowiem mię rowno zſmiercią dręczi pámięc przeſlych czáſow mych RejPs 113; RejZwierc 136v marg, Bbbv.

»przyjemne czasy« (1): A tu pátrz iáki to ieſt wdzięcżny wiek á przyiemne cżáſy cżłowieká ſtátecżnego a poććiwego v Páná tego RejZwierc 124v.

»przyszłe czasy« [szyk 7 : 3] (10): BierEz Mv; RejPos 40v; HistLan A3; Pátrząc ſtąd w nalepſzey myſli/ Pomni záwżdy ná cżás przyſzły. Pátrząc pomni iżeś cżłowiek/ A rozmyſlay iáki twoy wiek. RejZwierc 236v, 159v, 238v, [272]; KochPs 108; WerGośc 225; KlonWor 34.

»spokojne (a. uspokojone) czasy« (3): á iużeś przyſzedł ku ſpokoynym cżáſom ſwoim RejZwierc 161v, 122v, 172v.

»szedziwe czasy« (2): że záwżdy w wielkim beſpiecżeńſtwie będąć kwitnąć ony ſzedziwe cżáſy twoie. RejZwierc 127, A3v.

»śrzedni czas« (3): Bo młodość y śrzedni cżás nie może być żadnym obycżáiem áby ſie ty obádwá cżáſy vnieść nie mogły. RejZwierc 161v, 119, 131v.

»ten czas« (7): GórnDworz H5v; A gdy przyſzło do tego śrzedniego wieku/ niechciáło mi ſie tego zániecháć/ ábych tu Wielmożnośći twey wſpomionąć nie miał/ widząc że práwie teraz ná tym cżáſie ſtoiſz RejZwierc [283], 107, 122v, 136v [2 r.], 161v.

»wielki czas; wiele czasu« (1; 1): RejZwierc 159v; tedim téż tho wźiął był przed śię od kilku lat/ w zabáwie ſwéy goſpodárſkiéy/ ná kthóréy wielki czás wieku ſwégo/ ſłużąc niéktorym zacnym Pánom Strum A2v.

Szeregi: »czasy a lata« [szyk 1 : 1] (2) : A ácżeś W. W. ieſzcże láty á cżáſy do tákiego wieku nie przyſzedł RejZwierc 119, 143v.

»wiek i (a) czas« [szyk 2 : 1] (3): A ták thy káżdy poććiwy cżłowiecże/ ná iákiemeś kolwiek ſtanie ieſt/ á zwłaſzcżá ieſliżeś ieſt y láty y doſtoieńſtwem iákim przełożon y ozdobion/ rozmyſl cżáſy ſwoie y wiek przyſzły ſwoy RejZwierc 149, 30, 124v.

»czasy a żywot« (2): Więc ſobie thu ná ſtárość dopiro groby kuią [...] y mnimáią áby onych ſwych nikcżemnych á záziębłych cżáſow á żywotow mieli tą pámięcią nádſtáwić. RejZwierc 161, 161v.

β. Początek życia ludzkiego; narodzenie (tu też o zwierzętach) (41):

czas czego (25): OpecŻyw 12; PatKaz II 83; POſpolithy á zwycżayny czas zleżenia: ieſth dziewiąty mieſiącz. FalZioł V 161, I 11a, IV 34c, V 16, 16b; HistAl A6; Y Zaſz ty wieſz cżás porodzenia [tempus partus] dzikich koz ná ſkáłách Leop Iob 39/1, Iob 39/2; BibRadz Luc 1/53 [57]; BielKron 14, 15, 79v; Paritudo, Czás rodzenia/ Rodzenie. Mącz 278c, 418d, 507d; HistRzym 32, 77v; RejPos 18v [2 r.], 296; SkarŻyw 184; GórnRozm N; WujNT Luc 1/57.

czas komu, czemu (5): Leop Is 66/7; BielKron 137 [2 r.]; tedy Krolewnie ſmrod morſki á wzburzenie morſkie przekażáły/ á cżás ſie przybliżał dziećięćiu: a ták z boleśćiámi okrutnemi/ łoże ſie w niey záwroćiło HistRzym 15v; SkarŻyw 243.

czas ku czemu (1): Pothym gdy cżas ku porodzeniu przychodzi: wznak ſie obroci FalZioł V 16c.

czas czyj (2): Bog rzekł/ gdy prośiſz pokornie/ Nieśiſz iáycá ná mym łonie: A nie boy śię iuż żadnego/ Domieſzkaſz tám cżáſu ſwego. BierEz H2v; SkarKaz 577b.

cum inf (1): uſrzala/ ptaſzky gnyezdzącz ſyą abo czynyącz ſobye gnyazda aboczyem czȧſz przyſzedł ych plod vyuyeſzcz PatKaz II 63v.

Ze zdaniem przydawkowym (1): Potym gdy czás przyſzedł/ Ześ w Bethlehem miáſteczku/ iáko dekret. wyſzedł/ Syná ſwégo powiłá SiebRozmyśl F4.

W charakterystycznych połączeniach: czas (na-, po-)rodzenia (23), poczęcia, zlężenia (zleżenie) (2); czas (ku) porodzeniu (4); czas swoj, twoj.

Frazy: »jest (a. będzie) czas« (2): Iżeby pani bez boleſci á lekko porodziła dzieciątko ſwoie/ [...] pomaży żywot paniey w ten czas gdy iuſz czas będzie tego. FalZioł I 11a; BielKron 79v.

»przybliżał się czas« [szyk zmienny] (2): Gdy ſie iuż przybliżał cżás národzenia/ Olimpia w wielkiey ſie boleſći męcżyłá HistAl A6; HistRzym 15v.

»czas przyszedł (a. przydzie, a. przychodzi(ł), a. nadchodzi)« [szyk zmienny] (18): PatKaz II 63v; FalZioł IV 34c, V 16c, 25; Leop Is 66/7; BielKron 14, 137 [2 r.]; Partus prope instat, Czás porodzenia nádchodźi. Mącz 418d; HistRzym 32, 77v; RejPos 18v [2 r.], 296; SkarŻyw 184, 243; GórnRozm N; SiebRozmyśl F4.

»wypełnił się czas« = impletum est tempus PolAnt, Vulg (2): Elżbiećie też wypełnił ſię czás porodzenia/ y vrodźiłá ſyná. BibRadz Luc 1/53 [57]; WujNT Luc 1/57.

Zwroty: »czekać czasu« (1): Ale czekay ſynaczku czáſu twego/ ieſzcze trzy mieśiące w tym ćięmnym namiećie przetrwáć maſz: ieſzcześ ſię nie vrodźił SkarKaz 577b.

»czasu donosić« [szyk zmienny] (4): BibRadz I 9c marg; Bachuſá ktory ſie był pocżął w żywocie v niey/ wyrwał prętko/ włożył do ſwoiego łoná iżby cżáſu donośił BielKron 21; SienLek 113; NiemObr 144.

»czas mieć« (1): Gdy cżas porodzenia Elzbieta miala/ porodzila krzcijciela bożeego OpecŻyw 12.

»(z) wiedzieć czas« = noscere a. scire tempus Vulg (3): Tu maſz wiedziecz czas iuż natychmiaſt przichodzączy zlęzenia albo rodzenia FalZioł V 16; Leop Iob 39/1, 2.

Wyrażenia: »prawy czas« (1): Abowiem dziewiąthy kxieżyc ieſt prawy á ſprawiedliwy cżas porodzenia. FalZioł V 16b.

»czas słuszny« [szyk 1 : 1] (2): gdy Sará (donośiwſzy słuſznego czaſu) żywe dźieciątko porodźi. BibRadz I 9c marg; NiemObr 144.

Wyrażenie przyimkowe: »według czasu« (1): Też mamy wiedzieć o dwoiakiem rodzeniu. Iedno ieſth przyrodzenym á ſluſznym obycżaiem/ á tak według rodzenia/ iako też według cżaſu. FalZioł V 16b.
γ. Koniec życia ludzkiego, śmierć (tu też o zwierzętach) (140): abi vmarl gdi pan bog czaſch prziſlacz bendzye raczil. LibLeg 11/180v; RejJóz F4; A tak Mychale kas trębyċ Mniecz iuż nielza iedno ſędzyċ. Iako kogo czas zaſtanie Taky decret przidzie nanie. RejKup b5v, Cv; RejPos 40v; RejZwierc 166v; GrabowSet M3v.

czas czego (37): Lábęć to ma z przyrodzenia/ Iż gdy pozna cżás zemrzenia: Nigdy záſmucon nie bywa BierEz O3; OpecŻyw 51 v; RejKup 15; LubPs T6v marg; Leop 2.Tim 4/6; BielKron 18; Mącz 19b; RejAp 96v; gdy ná nie przypádnie on okrutny cżás záwołánia ich RejPos 342v, 5v [2 r.], 7v, 110v, 181v, 257, 286, 343; GrzegŚm 12, 37; RejZwierc 170v [2 r.], 271v, 272v; BudBib Eccłi 14/12; Vmieráiąc/ y ocżáśie śmierći ſwey wiedząc/ bráćią pilnie vpominał SkarŻyw 58, 135 marg, 226, 231, 519 [2 r.] 546, 582 [2 r.], 583; PudłFr 40; LatHar 648; WujNT 2.Tim 4/6.

czas do czego (1): Ieſzcże/ ſłowko to/ Ná wieki/ nie záwżdy cżás wiecżny znácży: ále ábo cżás długi/ ábo dożywoćie ludzkie/ ábo cżás do miłośćiwego (iáko zową) látá. CzechRozm 85.

czas czemu (1): A gdy czás prziydźie oſtátniéy potrzebie/ Ledwé ſye naydźie/ kto ćiáło pogrzebie KochPieś 17.

czas czyj (30): Muſſe tąmgicż po czwartégo Tezem mu dał znaċ Cżas yego. RejKup t4, b3, Gv, O; RejWiz 179; Mącz 16b; RejAp 5v, 138, 150, 157; O ſrogiſz to głos moy miły Pánie/ kogo ták záſtánieſz w tym márnym ſzáfárſtwie iego/ [...] á on nie ma żadney ſpráwy w reyeſtrzech ſwoich [...] áni odpowiedzi w onych obłędliwoſciách ſwoich/ á ty mu iuż poſleſz cżás iego RejPos 192v, 6v [2 r.], 7v, 128, 177, 222v (11); BiałKat 141; Przetoż widząc iż moy cżás oſtátni nádchodźi/ Radbych wſzytko roſpráwił ták iáko ſie godzi. HistLan E; RejZwierc 171, 196, [238]; SkarŻyw 74, 363; ArtKanc Q8v, S7v.

cum inf (3): RejPs 64; RejKup h5; Ale widzę iżći cżás vmrzeć oſądzony RejZwierz 11v.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikiem: ten (1); gdy (2), iż(e) (2), w ktorym (2), aby (1), ktorego (1)] (8) : Oto cżas/ ktorégo vmarla matka ſyna mégo OpecŻyw 179; HistAl M8; RejWiz 95v; RejPosWiecz3 99v; SkarŻyw 363; Nikt z nas wiedźieć nie może nigdy cżaſu ſwego/ gdy ma ſtánąć przed ſrogi Máieſtat Sędźiego ArtKanc S7v, S4; SiebRozmyśl K2v.

W charakterystycznych połączeniach: czas chybić nie może, dybie (2), nawiedzi, nikogo nie minie, przypadnie, stoi przed oczyma (2), za piętami chodzi, zastanie (8); czas odkładać, posłać (przysłać) (2), widzieć (2), zgadnąć, zjawić (objawić) (3); na czas się gotować; czas jego (jej, ich) (8), moj (5), nasz, nędzny, obiecany (2), okrutny, osądzony, oznajmiony (2), srogi, swoj (12), twoj (2), wasz (2); czas dokończenia (4), drogi do Pana, nadzieje, odpłaty (zapłaty) (2), rozdzielenia, rozstania (2), rozwiązania, śmierci (16), zawołania (5), zemrzenia, ześcia (4).

Frazy: »nadchodzi czas« [szyk zmienny] (4): GrzegŚm 12, 37; HistLan E; Boć mnie iuż ofiárowáć máią/ y nádchodźi czás rozwiązánia mego [tempus resolutionis meae instat]. WujNT 2.Tim 4/6 [przekład tego samego tekstu GrzegŚm 12, 37].

»czas nastawa« (1): cżás mego rozdzielenia/ náſtháwa. Leop 2.Tim 4/6.

»czas się przybliża, bliski (jest)« [szyk zmienny] (2 : 2): Gdy ſię cżas ześćia iey [...] przybliżał: zá dozwolenim ſpowiedniká ſwego [...] obráłá ſobie mieyſce SkarŻyw 582, 519, 583; LatHar 648.

»czas przy(j)dzie (a. przychodzi)« [szyk zmienny] (30): OpecŻyw 51v; abychmy ſie vkazali czyſtemi a ochędozonemi być: gdy nam przydzie czas wnic do oyczyzny naſſey ſtego nędznego pielgrzymſtwa naſſego przed ſwiętą oblicznoſc twoię. RejPs 64; RejJóz M4 [2 r.]; RejKup d3v, f4v, h2v; HistAl M8; BielKom D4v; RejWiz 83, 95v; RejPos 7v, 128, 147, 177, 286, 323, 343; BiałKat 141; RejZwierc 271v, 272v; SkarŻyw 74, 161, 226, 231, 519; KochPieś 17; ArtKanc S4; RybGęśli C3; SiebRozmyśl K2v.

Zwroty: »czekać czasu« [szyk zmienny] (5): RejWiz 179; Drugim też ktorzy iuż ſą oſądzeni cżeka zámierzonego cżáſu ich RejAp 150; RejZwierc 166v; SkarŻyw 115; ArtKanc Q8v.

»dać czas« (2): Zeſlawſzy knim poſla ſwego By każdemu dal czas iego. RejKup b3, b3.

»czas mieć« (1): Bo iuż ten czas będzyeż miala Czos tu onim powiedziala. Wnet czy ſię tu wleb zaſkrobie Byċ czy mu niedlugo wgrobie. RejKup E.

»czas naznaczyć, naznamienować; czas naznaczony« [szyk zmienny] (1 : 1; 2): RejJóz K3; Cżemú s tak długo mieſkaċże Snáċ ſię wąm zda bym żartowáł Zem wąm Cżas nażnąmięnował RejKup Tv; Mącz 19b; Pámiętay izeć śmierć nie omieſzka/ á nie ieſt oznaymiony cżás náznácżony śmierći [testamentum enim huius mundi morte morietur Vulg]. BudBib Eccli 14/12.

»(nie) wiedzieć czasu, o czasie« [szyk zmienny] (15 : 4): ale my mamy cżvć/ wedłvg rozkazania Chriſtvſa miłego/ bo niewiemy cżaſv/ dnia/ ani godziny/ niemoczy y ſmierci naſzei SeklWyzn e2v; BielKom B4; RejZwierz 141v; RejAp 90v, 96v; RejPos 6v, 7v [3 r.], 40, 340; RejPosWiecz3 99v; Abowiem Pan ná ſwe właſne owiecżki záwżdy á vſtháwicżnie woła/ áby były gotowy [...]/ gdyż nie wiedzą cżáſu áni záwołánia ſwego. RejZwierc 196, 170v; Lecż gdy iuſz o cżáśie ſwym w ktorym miał Bogá vwielbić/ wiedział: [...] ſam beśpiecżnie w Alexándryey [...] przemieſzkiwał. SkarŻyw 363, 58, 546, 582 marg; ArtKanc S7v.

»pomknąć (a. odemknąć), pomknienie czasu« [szyk zmienny] (9 : 1): Knpiecz [!] proſy o pomknienie czaſu. RejKup e8v, b5v, e7, e8v, F, ſ2v; RejPos 147, 257; iáko płákał proſząc Páná áby mu cżáſu pomknął áby opłákał złość á młodość ſwoię. RejZwierc 125v, 125v.

»(po)znać czas« (4): BierEz O3; RejKup t4; poznał cżás y krotkość wieku przyść według wieſzcżkow obietnic. BielKron 126v; GrabowSet X.

»czasu przewlec (a. odwlec)« [szyk zmienny] (3): A odemkny ſobie ſkrzynie. Y wezmy ſobie Czo raczys Ieſly ze to wſobie baczys. Byſmy czo ku ſdrowiu pomogl A daley mi czaſu od wlokl. RejKup e7, e8v, f6v.

»przedłużyć, przedłużenie czasu« (1 : 1): RejKup O; a nie rozmyſlay ſie nic ná przedłużenie cżáſu. RejPos 249v.

»czas składać (a. złożyć)« [szyk zmienny] (5): Myalem tu doſyċ klopota Od tak zuphalego chlopa. Ktory my vmrzeċ czas ſkladal RejKup h5, c4v, h5v, v3, x7.

Wyrażenia: »on czas« (4): Też to mamy mieć ná piecży/ [...] áby nas w iákim gniewie á w iákiey omyłce nie záſtał on ſrogi cżás zeſcia náſzego RejPos 181v, 177, 342v; RejZwierc 272v.

»ostatni czas« [szyk 1 : 1] (2): iáki to ieſt ſtrách grzeſznemu cżłowiekowi leżącemu w grzechach/ gdy ſie bliſko przybliża Pan iego do niego/ á iuż przychodzi on nędzny á oſtátni cżás iego. RejPos 177; HistLan E.

»pewny czas« [szyk 1 : 1] (2): LubPs T6v marg; Bo zły gdyby cżás ſwoy pewny wiedział/ pewnieby złym być nie przeſtał RejPos 7v.

»ten czas« [szyk 10 : 3] (13):RejKup b5v, E, h7v; ArtKanc S4; RejAp 90v, 96v, 161; Drugą rzecż bacżyć mamy/ iż ieſt ten ſrogi cżás zákryt przed rozumy y wiádomoſciámi náſzemi. RejPos 7v, 6v, 7v; RejZwierc 166v; SkarŻyw 90, 115.

»zamierzony czas« (3): RejAp 150; RejPos 315v; yſz czlowyekowy Kaſzdemu ot pána boga zamyerzony czaſzu chibyczgo nyemoſze a yſz myedzi wſzytkemy szkutkamy czlowyeczemy nycz nyema pewnyeiſzego nat smyercz czlowyeka wſzelkego ZapKościer 1583/54.

Szeregi: »czas, (ani, i, abo) godzina« [szyk 11 : 2] (13): OpecŻyw 51v; RejKup 15; Po wypithym trunku gorzką ſmierć vkuſiſz/ á w młodoſći twey dokonaſz dni twoich/ ále nie báday godziny ábo cżáſu/ bo tobie żadnym obycżáiem nie powiem HistAl B6v; BielKom B4; RejAp 90v, 96v; RejPos 6v, 7v [2 r.], 40, 340; RejPosWiecz3 99v; LatHar 648.

»ani czas, ni kstałt« (1): A nędzna śmierć tuż zá nim záwżdy dybie ſnádnie/ Ani cżáſu ni kſtałtu żaden iey nie zgádnie. RejWiz 144.

»czas a (i) śmierć« [szyk 1 : 1] (2) : Gdyż cżás á ſmierć dybie vſtáwicżnie iáko złodziey/ á nie pátrzy áni młodośći áni ſtanu cżłowieká żadnego. RejZwierc 178v; SkarŻyw 226.

Wyrażenie przyimkowe: »według czasu« (1): Ná trąbienie Archánielſkie Pan s ſtąpi z niebá/ tedy ći co w Pánie Kryſtuſie po márli/ wſtáną napierwey nie według cżáſu ále zaſługi BielKron 467v.
d. Moment pojmowany jako krótki odcinek czasu mogący się wypełnić jakąkolwiek treścią, chwila (47): PatKaz III 147; NIemogł mię nigdy żadny czás minąć ták ráno iáko y zwieczorá ábych kiedy przeſtał wołáć z práwego ſercá/ ku tobie pánie RejPs 186; RejWiz 4v; Nullum remittis tempus neque te respicis, Zadnego czáſu nie opuſzczaſz/ nie máyąc ná ſię żadnego względu. Mącz 227a; RejAp 101v; RejZwierc 15 marg, 26v, 251v, Aaa4v.

czas czego (1) : Scżęśliwy cżáśie dźiśieyſzey godźiny Zechmy docżkáli pocieſzney nowiny KmitaPsal A2.

czas czyj (3): SeklKat T2; Zadny cżás náſz od przygod nie ieſt beſpiecżny. RejZwierc B2 [idem] 151v.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikiem: ten (3); iż (3), ktorego (2), że (2), gdyż (1), w ktorym (1)] (9) : Owaćiem ſie cżás przygodził/ Iż nagły wicher vderzył: Orzech z korzenia wywroćił BierEz K, A2; FalZioł + 2v; Mącz 440c; SkarŻyw 369; KochEpit A2; obácż teraz ten dźiśieyſzy cżás W ktorym ćię Pan Bog náwiedźił ArtKanc K11; KochFrag 19; LatHar 4.

W charakterystycznych połączeniach: czas(u) opuścić (opuszczać, upuścić, opuszczon) (6); czas będący, każdy (5), nasz (3), żadny (12).

Frazy: »jest itp. czas« [szyk zmienny] (6): ponieważ ieſt then cżas gdyſz w ręcze lekarza FalZioł + 2v; RejPos 133v; SkarŻyw 369; KochEpit A2; KochFrag 19; LatHar 4.

»czas jest bezpieczny« (2): RejZwierc B2, 151v cf czas czyj.

»czas się przygodził« (3): Aż ſie potym cżás przygodził/ Xánt śię z Ezopem przechodził BierEz E2v, I2v, K.

»czas się trafił« (1): Potym rychło cżás ſie tráfił/ Iż pan do folwárku náwiedził BierEz A2.

»czas wynidzie, ma wynić« (1 : 1): A gdy ták ſpráwiſz ſtan ſwoy y przyrodzenie ſwoie/ tedić iuż żadny cżás dármo nie wynidzie. RejZwierc 19, 252v.

Zwroty: »omieszkawać czas« (1): Nie omieſzkaway ſobie cżáſu weſołego [Non defrauderis a die bono Vulg] BudBib Eccli 14/14.

»patrzeć czasu itp.« [szyk zmienny] (4): Słuſzećiem to ná mądrego/ Pátrzyć cżáſu będącego. BierEz G; KwiatOpis A2v; A ták ieſli vmieſz cżytáć/ ázaſz to nie roſkoſz też ſobie cżás vpátrzywſzy nád kſiąſzkámi poſiedzieć RejZwierc 112v; ArtKanc K11.

»czas strawić« (1): abyſmy wſziſtki naſze czaſſi/ dny/ y godziny ku czći á ku chwale ięmu ſtrawily SeklKat T2.

Wyrażenia: »co czas(u)« = ad momenta PolAnt (5): BudBib Iob 7/18; mędrſzy y do zdrowia pożytecznieyſzy ſpoſob wynaleźion być niemoże: gdyż máło nie co máluczki czás ináczey niż pierwéy/ zda ſye nam być lepiéy. Oczko 2; KołakCath C2v; WujNT 728; PowodPr 64.

»czas dzisiejszy« [szyk 1 : 1] (2): ArtKanc K11; Zácżni naprzod śpiewánie; pokaż znák miłości Himenee weſoły; godźien życżliwośći Twoiey cżás ten dźiśieyſzy SapEpit B3v.

»czas krotki« (1): Ale gdym ſie cżáſowi krotkiemu przypátrował/ y s káletą iákmiarz puſtą poráchowywał. Przyſzły mi ku ręku Kxiążecżki o Lifflándckiey źiemi KwiatOpis A2v.

»na(j)mniejszy (a. maluczki, a. maluchny) czas« = punctum temporis, tantulum tempus Mącz; momentum Calep (7): iżebyſmy tak na namnieyſzy cżas/ iako na żywot y na zdrowie baczność mieli KwiatKsiąż L4, L4; Mącz 331c, 440c; Oczko 2; Calep 671a; LatHar 4.

»czas niniejszy« (2): O Ma ſlicżna rádośći/ cżáſu ninieyſzego/ Nad ktorą teraz nie mam/ nie vćieſznieyſzego. PaxLiz D2; SapEpit A3v.

»on czas« (1): WujNT 222 cf »czas i miejsce«.

»czas przyszły [= obecny]« (1): Bacżę dobrze przycżynę/ kto to wſzytko ſpráwił/ Sam cżás przyſzły weſela tákiego nábáwił. SapEpit A4.

»punktcik czasu« (1): A Djábeł wprowadźiwſzy go na gorę wyſoką/ vkázáł mu wſzyſtki kroléſtwa tego świata w mgnięniu oka (marg) punktćiku czaſu [in puncto temporis (marg) in momento (–)](–) MurzNT Luc 4/5.

»szczęśliwy czas« (1): KmitaPsal A2 cf czas czego.

»ten czas« (4): FalZioł +2v; á Pán Bog ácż záwżdy gotow ieſt do woley náſzey gdy my chcemj/ [...] wſzákże ieſt ten cżás y ten punkt wpoſtępkách cżłeká grzeſznego/ iſz go opuſzcża SkarŻyw 369; ArtKanc K11; SapEpit B3v.

»czas wesoły« (1): BudBib Eccli 14/14 cf »omieszkawać czas«.

»wszytki czasy« (2): SeklKat T2; Kto ma myſl nie rozdwoioną/ W ſtałośći vſpokoioną/ Cieſząc ſie piękną nádzieią/ Wſzytki mu ſie cżáſy ſmieią. RejZwierc 231.

Szeregi: »czasy, dni i godziny« (1): SeklKat T2 cf »czas strawić«.

»czas i miejsce« (1): Bo kiedy ſię wiele przyczyn do iednego ſkutku ſchadzáią/ tedy piſmo poſpolićie wſpomina tylko iednę/ á nawięcey tę/ która onemu czáſowi y mieyſcu y przedśięwzięćiu więcey ſłuży WujNT 222.

»czas i punkt« (1): SkarŻyw 369 cf »ten czas«.

»rok i czas« (1): Iáko co rok nowiny y co cżás ſłyſzemy KołakCath C2v.

e. Odpoczynek, przerwa (1):
Zwrot: »swoj czas czynić« (1): Owcom tákże ſwoy cżás cżynić/ y ták doić/ coby iágnię odchowáłá: bo więtſzy pożytek przypłodku rządnego/ niż máſłá. GostGosp 118.
3. Odpowiednia, najwłaściwsza pora; sposobność, nadarzająca się okazja, towarzyszące okoliczności; opportunitas Mącz, PolAnt, Vulg, JanStat, JanPrzyw, Cn; tempus Mącz, Calag, Calep, Modrz, Vulg, PolAnt, Cn; maturitas, occasio Mącz, Cn; commodum Calep, Cn; copia Mącz; dies, hora Vulg [120 r. jako równoważnik zdania] (662): Rzadkać rzecż może záſzkodzić/ Iedno vmiey cżáſu godzić. BierEz I2, C4v; RejKup e4; Diar 22; GroicPorz z2v [2 r.], z3 [2 r.]; Przepowieday ſlowo/ nieuſtaway/ tzaſli/ nie tzáſli/ karz/ łay/ nápominay/ we wſzelkiey ſkromnośći y w náuce. KrowObr C3v; RejWiz 88; BielKron 220; KwiatKsiąż P3; Venari occasionem, Ná czáś czuchác/ godźić/ pilnowáć. Mącz 483c, 258a, 329a; GórnDworz K, N7v; RejPos 138v; HistLan B3v; Niechby mowił co k rzecży á cżáſom przyſtoi. RejZwierc 251v, 143; WujJud 186; coż inſzego mamy myślić o tych ktorzi to práwo ſtánowili/ iedno to/ że y zá prawdą nieſzli/ á ktemu/ że od cżáſow [temporibus] by od koſtek rzucenia/ to ieſt iákoſie tráfiło/ á nie od pewnych przycżyn/ do ták wiela ſproſnośći wymyślenia byli rządzeni? ModrzBaz 81, 29, 97v; Oczko 21v; Calag 443b; WisznTr 5; Odwoz żytá ma przypomnieć Vrzędnik Pánu kiedy cżás/ áby z tym nie omieſzkał. GostGosp 50, 36, 64, 74, 84; OrzJan 85; WujNT Eph 5 arg, 16, Col 4/5.

czas czego (48): OpecŻyw [61]; FalZioł IV 2d, V 59v [2 r.], 118; GlabGad D3v; MurzNT Matth 21/34; BielKom E2; Byałe głowy godzi ſie dáć zá mąż w osmnaſcye lat/ á męſſcżyznę ożenić około trzydzyesći y ſſesći lat ſluſſa yeſt. (marg) Czás ozenyenya. (‒) GliczKsiąż P2v, K3; Leop Gen 31/10, Esth 2/15, Cant 2/12, 1.Cor 7/36; Idźmy iuż do domu/ abowiem ieſt cżas obiadu [hora prandii Vulg]. BibRadz Dan 13/13, Matth 21/34; BielKron 37v, 112v, 130v, 243v, 336; Ovatio, Czás nieſienia yáyec. Mącz 271d, 121d, 261c, 314b, 381c; GórnDworz T, V6; HistRzym 15; BielSat C3; RejZwierc 109; BielSpr 67v; ModrzBaz 92v; SkarŻyw 127, 143, 150; CzechEp 193; WerGośc 253; ArtKanc I3; BielRozm 19; ActReg 138; GostGosp 60; WujNT Matth 21/34, s. 310; SarnStat 125, 334, 411, 944.

czas do kogo, do czego (17): GliczKsiąż A4; Abowiem cżás do złego nie záginie nigdy. RejWiz 44; RejZwierz 10v; RejAp 125v; GórnDworz Ii8v; RejZwierc 109; BielSpr 46; Drugi raz tákże vſłyſzy: wſtań/ powiedz ſtárſzey/ iſz iuſz cżás do ſłuſzby Bożey. SkarŻyw 193, 478; CHćiałemći pomagabóg kilká kroć powiedźiéć/ Lecz/ kiedy czás do ćiebie/ trudno Páwle wiedźiéć KochFr 113, 114; BielSjem 9; OrzJan 14, 101; LatHar 25, 666; SarnStat 584.

czas czemu (10): BibRadz Mar 11/13; BielKron 53; RejZwierc 108, 110, 113; Oczko 29; ActReg 156; GostGosp 122; KRoleſtwo Páńſkie/ ktoreś gorcżycżnemu Ziárnu podobne/ co więc/ gdy cżás temu/ Rość/ rodzáynym bydź/ drzewku podobne/ Zywić/ y ćięniem chłodźić/ ieſt ſpoſobne GrabowSet O2; WujNT Mar 11/13.

czas komu [przeważnie w funkcji równoważnika] (34): RejPs 67; RejRozpr I2; RejKup Hv, m5, y6, z5v; Doſyć ſye yuż teraz mowiło/ á czás ſye nam do czego inego rozyść. KromRozm II y2v; RejWiz 63; Leop Tob 12/20; BibRadz Ps 118/126; Ad agnatos et gentiles est deducendus, proverbium de stultis et stupidis hominibus, Vmie doſić/ czas mu do domu náſzy mowią Mącz 144b, 45a; OrzQuin Aav; RejAp 56; RejPos 276; KwiatOpis D; Látá mu licży/ powiáda iż to iuż nie młody pater/ cżásby mu przed Moiżeſzá. RejZwierc 160v, 106v, [207]; KochOdpr A4; SkarŻyw 358 [2 r.]; CzechEp 235, 269; KochFr 51; KochSz C3v; WerGośc 267; KochPieś 23; ArtKanc T4; KochWr 26; GrochKal 5; GórnTroas 45; WitosłLut A4v; SkarKaz )(2.

czas ku czemu (9): FalZioł V 49; BielŻyw 147; RejKup m5; GliczKsiąż O8; BielKron 309; Nacta opportunitate temporis nos itineri committemus, Vpátrziwſzy czás ku wędrowániu puśći my ſie ná drogę. Mącz 266b, 258a, 266b; RejPos 320v.

czas na kogo, na co (7): RejKup o4; Tempus sibi seponere ad rem aliquam, Obráć ſobie oſobliwy czáś ná co. Mącz 312a, 211c, 429d; to potym gdy ſie vbierze [pani]/ iuż iáko drewno ſthoi/ á cżeka łoiowego ſłońcżá/ iáko Moſkwá cżáſu ná przedánie ſoboli. GórnDworz G2; WujJud 189v; GostGosp 98.

czas czyj (46): BierEz B4v; OpecŻyw 66 [3 r.]; BielKom D3; Miedzy niemądremi záchoway ſlowo cżáſu ſwemu [serva verbum tempori] Leop Eccli 27/13; BibRadz Ioann 7/6 [2 r.], 8; Powiedzyał też náoſtátek/ ku potrzebie tákiey przyſtąpić chcę będzyeli moy cżás/ á nie będzyeli/ tedy Rycerze ſwoie poſlę. BielKron 58v, 69v, 71, 181v, 185, 242 (20); HistRzym 20; A wżdy ćicho ſzukáiąc pilnie cżáſu ſwego/ Iákoby mogł rodzice przypráwić ocż złego. HistLan B3; RejZwierc 172v; BielSpr 37, 71 [2 r.]; HistHel Cv; PaprPan [Gg]4v; SkarŻyw 580; NiemObr 64; ReszList 151; ArtKanc K5v; GostGosp 64, 68; WujNT Ioann 6/6, 7/6, 8.

cum inf (96): BierEz P, S3v; FalZioł V 52 [2 r.], 53, 59v; KłosAlg A4; WróbŻołt 118/126; RejPs 44, 108v; Wywiedz konie czás nam iecháć RejRozpr 12, I2v, Kv; RejKup b4, c5v, e2, Hv, y6, z5v; KromRozm II y2v; GroicPorz i2 [2 r.], lv, v2v [2 r.], z2v [2 r.], z3 [2 r.]; Leop Os 10/12; Anoby cżás żyto żąć/ bo ſie bárzo łomi. RejZwierz 137, 136v; BibRadz Ps 119/126; Goski A2v, A4, *2; BielKron 110, 242v; Mącz 45a, 64c, 223a; OrzQuin Aav; RejAp 56; GórnDworz Dd5; RejPos 276; BiałKat 81; KwiatOpis D; HistLan A3v; RejZwierc 106v [3 r.], 158v, [207], 236; BielSpr b2; BudBib Gen 29/7, 1.Reg 18/19, Mich 7/11; BudNT przedm b7v, Luc 22/6; CzechRozm 135, 237 [2 r.]; ModrzBaz 124; SkarŻyw 358 [2 r.], 574; StryjKron 160; CzechEp 52, 79, 202, 235, 269, 322; NIechcę ćię/ Pietrze/ do Włóch drugi raz prowádźić/ Tráfiſz ſam: á mnie też czás o ſobie porádźić. KochFr 51, 82, 133 [3 r.]; KochBr 152; KochSz A4v, C3v; WerGośc 267; KochPieś 23, 45; PudłFr 8 [2 r.], 18; ArtKanc T4; KochFr 26; Tedi co ſie ma potem piſac/ iteras to cas ieſt opowiedac. PaprUp I; GrochKal 5; OrzJan 5; WitosłLut A4v; KlonWor 71, 78.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (6), taki (1), takowy (1); gdy (5), kiedy (5), ktorego (5), iż(by) (3), aby (1)] (19): LibMal 1543/76v; BielKom D3; Leop Esth 2/12; BibRadz 1.Reg 18/19; BielKron 326v, 357v, 367, 380; foenisicium, Czás ten kiedy łąki zbieráyą/ też żniwo Mącz 133a; A kiedy też przez kogo inego páná prośić vmyſli/ tedy będzie miał oko/ ná cżás ktorego ma prośić GórnDworz K7, L3v; GrzepGeom O4; ModrzBaz 63, 101; Oczko 22; SkarŻyw 497; BielSjem 32; Calep [727]b, [728]a.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z odpowiednikami: do tego (1), k temu (1), po temu (1), taki (1); aby (23), by (4), jakoby (4), żeby (4), iżby (1), gdzieby (1), że (1)] (38): BierEz L; Iuż przyſſedl cżas [...]/ abych poſſedl ku vwielbieniu ij obiawieniu ijmienia oyttza mégo niebieſkiégo OpecŻyw 35v, 84, 172v; BielŻyw 147; RejPs 118v, 120, 148v; MurzNT Matth 26/16; bb5; Leop Tob 12/20, 1.Petr 4/17; BibRadz Ps 101/14, Luc 22/6; OrzRozm R2v; Marćin Kámieniecki [...] y Tworowſki vrzędnicy s Kámieńcá/ zebráli ſie s trochą ludźi/ wźięli też ſłuzebne k ſobie co ná Miedźibożu byli/ pátrzyli cżáſu gdzyeby ktorego zagonu pożyli. BielKron 416, 223v, 246v, 460; KwiatKsiąż Ev; GórnDworz Q6v; HistRzym 76v, 96v; RejPosWstaw [212]; HistHel Cv; Dość nas klubiono. Czás by przeſtano. WierKróc B, B2v; BiałKaz Hv; BudNT Mar 12/2; ModrzBaz 133; KochPs 152; SkarŻyw 478; CzechEp 211, 223; NIe ſą/ Woiewodo zacny/ czáſy po temu/ Abych/ czyniąc zwyczáiowi doſyć dawnemu/ Vſzy twoie lutnią báwił/ álbo pieśniámi KochFr 84; ActReg 58; WujNT Luc 21/6, 1.Petr 4/17.

W połączeniu z nazwą miesiąca (1): gdy cżás prziydzie mieſiącá Grudniá/ rzeżą przy źiemi on rogoz cukrowy BielKron 276v.

W charakterystycznych połączeniach: czas ich (jego, jej) (5), moj (7), nasz, swoj (30), wasz (3); czas ćwiczenia (2), jedzenia, krwie puszczania (2), miłowania, mowienia, niesienia jajec, obiadu (3), obrzynania winnic, oczyścienia, owocow (3), ożenienia, pomszczenia, siania, zbierania zioł (oliwy) (2), żniwa (3); do miłosierdzia, do nabożeństwa, do (po)rady (2), do służby bożej; czas miłosierdziu, żniwu; czas ku ożenieniu; (nie)przystojny (przystoi) czasowi (4); snadność czasu; czas gotować się (3), iść (3), jechać (2), jeść, krew puszczać (4), mowić o czym (4), obaczyć się (2), ocucić się, odpoczynąć, orać, pojąć żonę, polować, powiedzieć o czym, przyść, rozyść się, siać, uznać się, wsiadać (5), wynić, żąć; czas obmyślać, odkupować (3); czasu dostać, godzić; czasowi dogadzać, służyć (służący) (2), ustępować; na czas czuchać; szafować czasmi.

Frazy: »czas jest itp.« [w tym cum inf: czas był (4), czas było (3)] [szyk zmienny] (82): LibLeg 10/64, 11/57; BierEz L3v; Zleé ſlugi zle pogubi/ a ſwą winnicę oſadzi ijnymi orácżmi/ ktorzy dadzą iemu owotz/ gdy tego będzie cżas. OpecŻyw [61], 172v; FalZioł V 59v; RejKup x8v; Diar 46, 47; LubPs bb5; GroicPorz i2 [2 r.], lv, v2v [2 r.]; Leop 1.Petr 4/17; RejZwierz 136v; BibRadz Ps 101/14, Dan 13/13, Mar 11/13, Ioann 7/6; OrzRozm R2v; BielKron 58v; KwiatKsiąż O4; Ubi res poscit, Gdy tego czás yeſt. Mącz 314b, 121d, 211d, 429c; RejAp 125v; GórnDworz L2, L3v, O7v [2 r.], Q6v, V6, Ii8v; HistRzym 15, 76v, 96v, 107v; Vyrzy ſmieći w izbie to woła/ á nie cżásże wam było thego dyabłá z izby wymieść? RejZwierc 106v, 106v [2 r.]; RejPosWstaw [212]; A gdy był cżás dáć [Et fuit in tempore quo danda erat] Meráwę corkę Saulowę Dawidowi/ tedy ieſt daná Hádryelowi Mecholathſkiemu zá żonę. BudBib 1.Reg 18/19, Iob 22/16; BiałKaz Hv; BudNT Mar 12/2; CzechRozm 135; ModrzBaz 101; SkarŻyw 136, 189; CzechEp 52, 79, 99, 112, 193 (8); NiemObr 64; KochFr 114; KochSz A4v, C3v; KochPieś 25, 45; ArtKanc S17; PaprUp I; Pan Hetmąn dał mutę odpowiedz, zenie iest to taki czas, aby temi fraszkami się bawic ActReg 58, 109; GostGosp 84; GrabowSet O4v; KochFrag 29; IEſliż kiedy czás był/ [...] którégoby wam trzebá było rádźić o máiętnośćiach wáſzych/ o ſobie/ o żonach/ y o dźiatkach wáſzych teraz záprawdę czás táki ieſt OrzJan 5, 101; LatHar 590; WujNT Mar 11/13, s. 310, 1.Petr 4/17; SkarKaz 667a; KlonWor 71.

»jeszcze nie (jest) czas« (5): RejZwierc 106v; oto ieſzcże dniá doſyć y ieſzcże nie cżás [non est tempus] zágániáć dobytku BudBib Gen 29/7, Iob 22/16; ModrzBaz 124; WujNT 310.

»już czas (jest)« [szyk zmienny] (51): Iużci cżas bierzcie ſie tzo rychley tey godziny możémy go náydz OpecŻyw 99, 172v; WróbŻołt 118/126; RejPs 44, 67, 108v, 118v, 120, 148v; RejRozpr I2v, Kv; RejKup b4, y7v, cc3v; GroicPorz z2v [2 r.], z3 [2 r.]; RejWiz 63; A ták iuż mi cżás [Tempus est ergo] żebym ſie wroćił do tego ktory mię poſlał Leop Tob 12/20, 1.Petr 4/17; BibRadz Ps 118/126; BielKron 223v, 242v; RejAp 56; GórnDworz O7v [2 r.], Dd5; HistRzym 96v; BiałKat 81; RejZwierc 158v; RejPosWstaw [212]; BiałKaz Hv; BudNT przedm b7v; CzechRozm 237; ModrzBaz 133; SkarŻyw 193, 574; StryjKron 160; iuż też cżás ieſt/ áby ſię tymże ſpoſobem y to záraz/ w ſwym porządku/ pokazáło/ co też mnie y z bráćią moią/ I. M. X. K. nieſłuſznie zádáie CzechEp 211, 202, 223, 235, 269, 322; KochFr 82; WerGośc 267; WitosłLut A4v; CiekPotr 35; GosłCast 36; KlonWor 71.

»czas nastawa« (1): kiedy cżas iego miłowania naſtawa/ tedy o żony walcży á przeciwniki rogami tłucże FalZioł IV 2d.

»jako (się) czas poda« (3): tedy doda im pomocy narod Zydowſki/ iáko cżás poda [prout tempus dictaveri] Leop 1.Mach 8/25; áby wedle zaſług y dźiélnośći káżdégo/ nam to było wolno/ iáko ſie czás poda [offerente se nobis opportunitate JanStat 287]/ y tudźiéſz Rzeczypoſpolitéy będźie pożyteczno/ káżdégo z nich ná wysſzy ſtan y opátrzenié wysſze podniéźć SarnStat 323 [idem] 942.

»poki czas (jest)« (7): RejZwierc 120v; CzechEp 99, 112; KochPieś 25; BOże lutośći/ zmiłuy ſię nádemną/ A poki cżás ieſt/ vcżyń łáſkę zemną GrabowSet O4v; OrzJan 101; SkarKazSej 667a.

»czas jest postanowiony« (1): nié/ żećby per Iulium per Auguſtum/ léczyć ſye nie dobrze/ iedno że iuż wody nie ták dobre [...]. Dawſzy thedy Iulium y Auguſtum/ iáko czáſy gorącé inſzemu wczáſowi/ przydaymy y Septembrem/ choć Ieśieni początek/ temuż gdyż czás nie ieſt poſtánowióny Oczko 29.

»czas potrzebuje« = tempus vocat Mącz; tempus exposcit Modrz (5): BielKron 421v; Dicam tibi tum demum quando usus poscet, Ná tenći czás dopiero przipomnie/ gdy czas będzie potrzebował Mącz 81c, 504b; Modrz 143v; StryjKron 727.

»czas przeminął« [szyk zmienny] (3): Ale ieſliby kto rozumiał nieuććiwą rzecż być pánnie twoiey/ ieſliby przeminął cżás wydánia [quod sit superadulta]/ á ták muſi być/ co chce tho niechay vcżyni/ nie grzeſſy/ ieſli mężá poymie, Leop 1.Cor 7/36, Esth 2/15; SienLek 33.

»przybliżył się czas« (3): A gdy śię przybliżył czas owoców [cum appropinquasset tempus fructuum]/ poſłáł ſługi ſwoie do onych to winiarzow MurzNT Matth 21/34; BibRadz Matth 21/34; WujNT Matth 21/34.

»czas przypadnie (a. przypada)« = incidit tempus Modrz [szyk zmienny] (5): Tákżeć y dobrzy ludzye tyż przypadki máią/ Iż ná nie dziwne cżáſy cżęſto przypadáią. RejWiz 138; A thák ſzkodá pocżćiwemu cżłowieku gdy cżás do cżego przypádnie márnie go tyráć RejZwierc 109, 72, 110; ModrzBaz 115v.

»czas przyszedł (a. przy(j)dzie, a. przychodzi(ł))« [szyk zmienny] (45): OpecŻyw 35v, 36v, 66; Cżemu gdy cżas iedzenia przychodzi, cżłowiek ociężeie GlabGad D3v; RejRozpr E2; BielKom D3; Abowiem gdy cżás pocżynánia owiec przyſſedł [Postquam enim conceptus ovium tempus advenerat]/ podnioſłem oczy ſwe/ y vzrzałem we śnie/ iż ſámcowie zeymowáli ſye z ſámicámi Leop Gen 31/10, Esth 2/12, Cant 2/12; BibRadz 1.Reg 18/19; BielKron 37v, 52v, 53, 101v [2 r.], 114v (11); GórnDworz T; RejPos 320v; BielSat C3; RejZwierc 108, 234; BielSpr b2, 60v; HistHel Cv [2 r.]; KochPs 152; SkarŻyw 119, 127, 143, 150, 497, 580; KochSz A3v; WerGośc 253; BielRozm 19; GostGosp 64, 122; WujNT 310, Ioann 6/6; A ták zá rádą Pánów náſzych vſtáwiamy/ iż opiekun/ gdy do tego czás prziydźie [peractis temporibus JanStat 580]/ z żadnéy rzeczy liczby niebędźie powinien czynić SarnStat 584.

»trafi się czas« (2): RejZwierc 113; Chybá żeby ſię tráfił táki cżás [Nisi forte accidat tempus]/ iżby ſię ſpor żadnym ſpoſobem roziąć niemogł bez oręża: iáko gdy świádkowie przyśięgli rozną rzecż v ſądu twierdzą, ModrzBaz 63.

»czas upłynął« (2): A kto ſye rádźi/ kiedy czás vpłynął Iuż ten w fráſunku y w ſwym głupſtwie zginął. ZawJeft 29; SkarKaz 5b.

»czas się wypełnił, jest napełnion« = tempus impletum est PolAnt, Vulg (2 : 1): OpecŻyw 66; Idźćieſz wy ná to święto/ iać ieſzcże ná nie nie poydę/ bo moy cżás ieſzcże ſię nie wypełnił. BibRadz Ioann 7/8; WujNT Ioann 7/8.

»czas zejdzie« (1): Trzebá ſie nam przyſtroić/ poki cżás nie zeydźie. PaxLiz D2.

Zwroty: »chować czas w mowieniu« (2): Człowiek ktory ſye vpiya vinem/ ten niechowa czáſu wmowieniu. March1 A4v [idem] March3 V5.

»(do)czekać (a. oczekawać) czasu; oczekawacz czasow« [szyk zmienny] (8; 1): W każdey rzecży cżaſu cżekay BielŻyw 20; HistAlHUng A2; Leop 3.Mach 4/1; GórnDworz G2; HistRzym 20; Albo tákież ći ocżekawácże cżáſow co powiádáją iż lepiey pocżekáć áżby ſie wſzyſcy zgodzili. RejZwierc 259; SkarŻyw 164; CzechEp 38; ArtKanc K5v.

»dać czas« (2): OrzQuin R3v; O Pánie Boże [...] rácż nam dáć/ prośimy ćię/ drogę fortunną/ y cżás pogodny/ ábyſmy zá towárzyſtwem Anyołá twego ſwiętego/ mogłi tám przyść kędy idźiemy LatHar 632.

»czasu dorosnąć, dochowan« (1 : 1): BielKron 98v; Bo niż cżáſu doroſtą y niż látá máią/ Mácierzyńſkim ſie śćirwem ták wychowywáią. HistLan B3.

»folgować czasowi« = accomodare se tempori Calag [szyk zmienny] (3): CzechRozm 77v; Calag 443b; A gdy mu ktoś rádźił głupie ſprzyiáżliwy [!]/ Aby iáko drudzy zbiegł z chwile złośliwey/ Rzekł: Ty folguy czáſom chceſzli/ á ia moiey Sławie będę godźił SzarzRyt C2.

»(nie) mieć czas(u)« [w tym: poki masz itp. czas (11)] [szyk zmienny] (34): BierEz Lv, P; Richlo potym chcziall oną ſzyekyerą ſprząthnacz alye nyewye czo y odwyodlo, y Rzekl do theyze zony ſwey. Kachno chwala bogu yſzem thego nyevczinil. A ona odpowyedzyala theraſzeſz myal czaſſ. LibMal 1543/76v; RejJóz C8; RejKup o4; GliczKsiąż A4, O8; RejWiz 130; Menelaus máiąc zá tho że miał cżás po temu [accepisse se tempus opportunum]/ vkradſſy z kościołá niektore nacżynie złothe/ darował Andronikowi Leop 2.Mach 4/32; KochZuz A3; RejZwierz 10v; BibRadz Philipp 4/10; BielKron 309; KwiatKsiąż Ev; Vix mihi fuit copia eum adeundi, Záledwiem miał czás náwiedźić go. Mącz 64c; Tempus est subducere hinc me, Czás mam z tąd. Mącz 97a, 258a; BiałKat 371; A ſłuchay Apoſtołá ſwiętego kthory na cię wola: Dum tempus hábemus operemur bonum, to ieſt/ poki cżás mamy ſtáraymy ſie o to co nam przyſtoi RejZwierc 178; BielSpr 46; BudNT Gal 6/12 [10]; SkarŻyw 238, 308, 479; StryjKron 390; KochBr 152; WerKaz 301; ArtKanc M5v; OrzJan 71; LatHar 25; WujNT Gal 6/10; SiebRozmyśl Mv; SkarKaz 3a, 383b.

»czas obrac« [szyk zmienny] (3): BielKron 247v; Maturum nobis tempus delegimus deambulationi, Cziſty/ potemnyſmy ſobie czás obráli na przechodowánie. Mącz 211c, 312a.

»czas(u) (nie) omieszka(wa)ć (a. zamieszkać)« = occasionem amittere a. non negligere Mącz [szyk zmienny] (6): Cżłonki ſie pocżęły lękáć/ Brzuchowi ieść chćiáły dáwáć: Ale cżáſu zámieſzkáły/ Iuż były śiły vſtáły. BierEz R2; Mącz 123d, 258a; SarnStat 641; CiekPotr 69; SkarKazSej 673b.

»czas opuszczać« (5): RejZwierz 114v; SienLek 33; RejZwierc 108, 109v; Goſpodarſtwo naprzednieyſze/ cżás znáć: á tego cżáſu nie opuſzcżáć/ ále weń odpráwowáć GostGosp 164.

»czasu pilnować« (3): Y od tegoż czáſu poſthánowili miedzy ſobą kiedy by ią ſámę záſthać mogli. Y przydáło ſię gdy tákowego cżáſu pilnowáli [cum observarent diem aptum Vulg]/ iż Zuzanná iáko byłá zwykłá do ſádu weſzła ze dwiema tylko dziewecżkámi BibRadz Dan 13/15; GostGosp 68; PudłDydo B4v.

»czasu potrzebować« (1): A wſzytko [...] czáſu pogodnégo Potrzebuie/ któżkolwiek prágnie dowiéźdź ſwégo. GosłCast 31.

»czasu strzec« (1): ná iáką cie kolwiek poſługę wyſádzą iuż cżáſu ſtrzeż ábyś iej nigdy nie omieſzkał. RejZwierc 25v.

»szukać czasu, znaleźć czas« = quaerere opportunitatem PolAnt Vulg; captare occasionem Mącz; accipere tempus opportunum Vulg (8 :1): OpecŻyw 84; RejJóz A3v marg; MurzNT Matth 26/16; Zá co im on przyrzekł/ y ſzukał czáſu iákoby go im wydał przez ludu poſpolitego. BibRadz Luc 22/6 [przekład tego samego tekstu MurzNT Matth 26/16]; Mącz 258a; HistLan B3; BudBib 2.Mach 4/32; BudNT Luc 22/6; WujNT Luc 22/6.

»trafić czas« (1): Nie bóy ſye/ tráfię ia czás/ że ſye wywiém tego ZawJeft 23.

»czas (u)baczyć (a.. obaczać)« [szyk zmienny] (9): ForCnR B2v; A gdy iuż obadwa Ceſarzowie w mocy y w ſkarbiech zniſzcżeli, on bacżąc cas y doworę na obudwu ſie obrocił MiechGlab 66; LibMal 1543/76v; RejKup f7; BielKron 326v; Capta oportunitate, Vbaczywſzy czás Mącz 35a; GórnDworz Gg8v; RejZwierc 248; BielSpr 43v marg.

»upatrzyć (a. upatrować) czas, patrzyć (a. patrzać) czasu, na czas; czas ma być upatrowan« = tempus a. oportunitatem capere, aucupari tempus Mącz; servare tempus Vulg [w tym: upatrzywszy (swoj) czas (44)] [szyk zmienny] (65 : 28 : 1; 1): Potym záwżdy cżáſu pátrzáłá/ By gołębicy oddáłá: Dobrodzieyſtwo w ſwey przygodzie/ Gdy tonęłá w oney wodzie. BierEz L, B4v, C4, E, Gv, G3, I2, Lv [2 r.]; OpecŻyw 35v, 44v; ForCnR B3v; BielŻyw 130, 147; RejKup e2, e4v; BielKom E2; GliczKsiąż O8v; KochZuz A2v; Nie tylko to dla ćiebie y dla narodu twego vcżynię/ Lecż vpátrzywſzy cżás [cum fuerit opportunum Vulg] thedy ćię ſpołu y narod twoy zacnie wywyżſzę. BibRadz 1.Mach 11/42, Eccli 27/12 [13]; Vpátrzywſzy ſwoy cżás bez wieśći vderzył ná Henryká gdy ſłuchał mſzey w kośćiele we wſi Spicżowicy BielKron 358v, 56v, 69v, 71, 112v, 177v (31); Mącz 19c, 35a, 266b; GórnDworz Cc4v, Cc7; GrzepGeom O4; RejPos 317; RejZwierc 43v, 86v, 110, 113; BielSpr 37, 71 [3 r.]; BudBib Eccli 19/25, 20/6, 7 [2 r.]; MycPrz II B4v; PaprPan [Gg4]v; SkarJedn 174; Vpátrzjwſzy tedy cżás na Ceſarzá tákim go podobieńſtwem do wygnánia z miáſtá Arryanow pobudził. SkarŻyw 87, 13, 355, 390, 413, 478, 487 [2 r.]; StryjKron 245, 687; NiemObr 85, 88; KochWz 136; BielSjem 29, 32; BielRozm 17; GostGosp 160; SarnStat 906; VotSzl Bv; CiekPotr 58; SkarKazSej 660a.

»utracić czas« (1): Czemu pilnie zábiégáć trzebá: byſmy záśię próznym zwątpieniém nieutráćili czáſu pogodnego do poſługi dobréy. OrzJan 23.

»uważać (a. uważyć, a. rozważać) czas« [szyk zmienny] (10): RejŁas w. 10; RejRozm 408; Przytym też cżás káżdy vważay/ á pátrz co ku cżemu przyſtoi/ á ku ktoremu ſie końcowi co ſciąga. RejZwierc 146v, 25v, 80v, 81v marg, 98v, 142v, 146, Bbb2v.

»czasu uży(wa)ć (a. zażywać)« [szyk zmienny] (3): Abowiem w káżdey rzecży trzebá cżáſu y miáry záwżdy vżywáć. RejZwierc 109v; OrzJan 105; Ale gdy przyidźie przećiw wodźie płynąc/ Potrzebá żagle wydęte rozwinąć/ Záżywáć cżáſu poki wiátr po tobie Dmie w pole obie. KlonFlis E4v.

»czas wiedzieć, znać« (1 : 1): kto chcze na powietrzu zmienienie/ albo ktoreſzkokwiek [!] rzeczy: czas ſluſzny ku ſprawowaniu potrzeb wiedziecz/ Aby było wiedziano iako tu na tey Figurze ieſt wypiſano. FalZioł V 49; GostGosp 164.

Wyrażenia: »czysty czas« (2): [pod znakiem Strzelca] Czyſty czas poiąc zonę wloſy chedozic FalZioł V 53; Mącz 211c.

»dobry (jest) czas« [szyk 14 : 6] (20): [pod znakiem Strzelca] Ku milowaniu (ieſthli maſz pienądze) czas barzo dobry FalZioł V 53, 52v, 59v; GliczKsiąż A4v; Goski A2v, A4, *2; BielKron 198v, 247v, 353v; Mącz 223a; BielSpr 46; Zda ſye tedy przez cáły rok nalepſzy czás być do pićia tákich wód/ Máiowy á Czérwcówy Oczko 22, 29, [41]; BielRozm 17; GostGosp 74; LatHar 666; SkarKaz 347b; SkarKazSej 673b.

»czas godny« [szyk 5 : 1] (6): Lecie żadny cżłowiek niema pożywać Epitimu ale w ieſieni á na wioſnę ti ſą cżaſi godne ku iedzeniu go. FalZioł I 50b; GliczKsiąż O8, O8v; Mącz 38b; HistRzym 77; ArtKanc S17.

»czas ładny« (1): Commodum – Pozitek, czas ładnij, prawie w czas. Calep 223b.

»czas niemały« (1): Co ſie potym z nim sſtáło/ byłby cżás niemáły/ By ſie iego poſtępki wypráwowáć miáły. RejWiz 36v.

»on czas« (2): Leop Esth 2/15; iuż onego czáſu nieopuſzczay. Lepieyći wżdy niemocnemu nieiáko pomoc/ á s przodku/ áby czás nieprzeminął. SienLek 33.

»czas podobny« [szyk 3 : 2] (5): Widział mu ſie cżás podobny/ Iż mogł być Ligurgowi rowny BierEz F3; OpecŻyw 35v, 84; SienLek 10v; CiekPotr 58.

»czas pogodny, pogody« = appositum a. idoneum tempus Mącz [szyk 13 : 6] (18 : 1): ForCnR B3v; HistAlHUng A2; Idzyeſzli też do páná álbo woiewody/ By gd nie zyął Sáturnus pátrz cżáſu pogody BielKom E2; Cardo pro oportunitate, Miáſto godnego czaſu á pogodnego ná ktorą rzecz Mącz 38b, 310a, 443c; SkarŻyw 136; PudłFr 15; OrzJan 23, 67, 77, 89, 105, 106; LatHar 632; WSzędźie gdźie ieſt pogodny czás/ nie omieſzkaymy ná ty Aryany wołáć SkarKaz 548a; VotSzl Bv; GosłCast 31; SkarKazSej 673b.

»czas (jest) po temu, (nie)potemny; czasu potemność« = opportunitas Vulg, PolAnt; opportunum tempus Mącz [szyk 19 : 9] (22 : 5; 1): Diar 46, 47; Leop 2.Mach 4/32; KochZuz A2v, A3; BibRadz Philipp 4/10; Locus, Czáſu potemność. Mącz 196c; Mutum a literis tempus, Czás do piſánia á przenoſzenia liſtów niepotemny. Mącz 239d, 211c, 310a, 314b, 443c [2 r.]; OrzQuin R3v; GórnDworz L2; RejPos 308v; BiałKat 371; RejZwierc 113; BudBib 2.Mach 4/32; SkarŻyw 189; CzechEp 283; KochFr 84; KochSz A2; MIło ſzáléć kiedy czás po temu KochPieś 23; GórnTroas 59; KochFrag 29; LatHar 590; WujNT 267.

»prawy czas« = tempestivitas Mącz, Calep; eucaeria Calep (3): Tempestivitas, Słuſzność/ práwy czás/ potemność. Mącz 443d; Calep 375b, 1053a.

»czas przespieczny« (1): [Pod tym znakiem] Czas przeſpiecżny wdrogę iechac FalZioł V 52.

»czas przystojny« [szyk 2 : 1] (3): Leop 3.Mach 4/1; RejPos 320v; Ktory czás przyſtoyny ieſt przed ſámą Wielkąnocą/ ábyſmy y z Chriſtuſem poſpołu ćierpieli. WujNT 16.

»czas (jest) słuszny« = opportunitas PolAnt, JanStat; occasio Mącz [szyk 9 : 6] (15): BierEz Gv; FalZioł V 49; WróbŻołt K6v; RejKup f7; MurzNT Matth 26/16; GliczKsiąż A4, O8v; Okkázią podobno/ trefunkiem może zwáć/ Tę s tyłu obłyſiáłą/ kazáli málowáć. [...] Kto ſłuſzny cżás opuſzcża/ káżdy ią ten mierźi. RejZwierz 114v; BielKron 56v; Mącz 19c, 123d; BudBib Eccli 20/7; BudNT Luc 22/6; CzechEp 38; SarnStat 411.

»czas snadny« (1): Ná to cżáſy ſnádnieyſze być nie mogą/ iáko ſą ich właſne Swiętá od Kośćiołá przykazáne y vſtawione. WujJud 189v.

»sposobny czas« = opportunitas Vulg [szyk 2 : 1] (3): ActReg 138; WujNT Luc 22/6; Tę łáſkę poſyła Więc P. Bog ábo przez kazánie y ſłuchánie ſłowá Bożego: ábo przez iákie nátchnienia/ y przygody/ y dobre iákie ſpoſobne czáſy/ y przyczyny SkarKaz 347b.

»ten czas« [szyk 7 : 2] (9): Diar 47; Leop Esth 2/12; Mącz 133a; GórnDworz L3v; ModrzBaz 101; StryjKron 727; BielSjem 32; Olivitas – Czas ten ktorego oliwe zbieraią. Calep [728]a; OrzJan 67.

»czas teraźniejszy« (1): Czegoż tedy trzebá więcéy? ieno ábyśćie W, M. ten pogodny czás teráznieyſzy oddáli dobrému wáſzému OrzJan 67.

»wielki czas« (2): LubPs bb5; Wielki by czás nákręćić/ Aſtrologu/ niebá/ Bo dobrym będźie duſzno pochwili przez chlebá. PudłFr 8.

»własny czas« (1): A ták ſie ſtáráć/ áby śiać conarániey/ ták oźiminę iáko y iárzynę [...]: ták wſzelákie zboże/ iáko y ogrody/ y kiedy ktoremu naśieniu iego właſny cżás. GostGosp 64.

»wyborny (jest) czas« = commodum tempus Mącz [szyk 3 : 1] (4): FalZioł V 52, V 59v; Nunc occasio est et tempus, Teras maſz wyborny czás. Mącz 258a, 443c.

»zły czas« [szyk 2 : 1] (3): Złączenye Saturnuſſá o h Dnia tego nicz nyepoczynay [...] boieſt zły czaſz. Goski A2; RejAp 59; SkarKaz )(3.

Szeregi: »czas, (i) godzina« (5): SkarŻyw 358 [2 r.]; NiemObr 64; że iuż nam cżás y godźiná powſtáć ze ſnu. WerGośc 267; WujNT 310.

»(ani) czas, (ani) lata« [szyk 1 : 1] (2): Te ſlowá ſą tákye ktore zá náſſą ſentencią ſtoyą/ ktorich ſie rodzicy trzymáć máyą/ áby wedle nyey cżás vcżenya dzyatki ſwe/ ſtánowili/ máyą nyebrákowáć áni láty/ áni ſámem cżáſem/ yedno kyedy wola yeſt/ á Duchá S. nádchnyenye. GliczKsiąż K3v; SienLek 36v.

»(tak, to) czas, (i, a, albo, jako, to) mie(j)sce« [szyk 27 : 6] (33): BierEz K2; OpecŻyw 84; BielŻyw 147; SeklWyzn e3v; KochZuz A3; KwiatKsiąż Q; Ubicunque causae tempus locusque poscebat, Gdźiekolwiek potemu czáś y mieyſce było. Mącz 314b, 510b; SienLek 4; Ale gdy będzie dobrym [dworzanin] vznawcą/ to cżáſu/ to mieyſczá/ to ludzi tych s kthoremi będzie [...] trudno kiedy ma w cżyni zbłędzić. GórnDworz Kv, N7v [2 r.], S3, V6, V8v, Cc4v, Cc5v, Gg8v; RejPos 308v; BielSpr 43v marg, 71 [2 r.]; CzechRozm 77v; ModrzBaz 17v, 112, 112v, 115; NiemObr 85, 88; OrzJan 77, 106; LatHar 590; WujNT 267.

»czas i pogoda« [szyk 9 : 3] (12): LibLeg 11/57; RejKup e2; Opportunitas, Potemność Pogodá á czás ku którey rzeczy. Mącz 266b, 35a, 429c, d, 443c; GórnDworz Cc7; RejZwierc 113; StryjKron 390; BielSjem 29; SkarKaz 5b.

»czas, (i, a) potrzeba« (14): LibLeg 11/43; SeklWyzn e3v; Látáć nye cżynyą nigdy cżłowyeká godnego ná małżeńſtwo/ [...] ále cżás/ potrzebá/ y ſluſſność. GliczKsiąż P4v; GórnDworz Gg8v; WujJud 179 [2 r.], Mm4; WujJudConf 189v; BiałKaz M4v; LatHar 235 marg; WujNT 462, 587, 595; SarnStat 125.

»czas i przyczyna« [szyk 3 : 1] (4): Arripere ansam, Vſzká/ álbo rękoyeśći ſie dochwyćić/ to yeſt/ przyczyny y czáſu nie opuſzczáć/ pochop wźiąć. Mącz 346b; RejZwierc 81v marg, Bbb2v; SkarKaz 347b.

»(ni) czas (a)ni (a, i) przypadek« (5): A thák nalepiey ſobie cżáſow áni przypadkow nie przekłádáć/ á záwżdy dobrey myſli być RejZwierc 152, 106v, 142v, 170, 241v.

Wyrażenia przyimkowe: »dla czasu« (1): A ták miedzy nimi záwſze nowe náuki/ y nowe niezgody náſtáią/ iáko y tá ich dla cżáſu á dla Seymu zmyślona vgodá/ trwáć żadną miárą nie będźie. WujJud 133.

»wedle, według, podług, wedla czasu« = pro tempore Mącz, Calep, Modrz (33 : 8 : 6 : 1): LibLeg 11/43; RejPs 150; SeklWyzn c3v [2 r.]; BibRadz Eccli 22/6 [2 r.]; Abowiem kto nie według czaſu milcżi/ tedy w tey yedney rzeczy tylko grzeſzy iż milćży. KwiatKsiąż C3, C3v; Uti foro proverbium, Spráwowáć ſie wedle czáſu/ mieyſcá/ rzeczy y pogody. Mącz 510b, 43b, 388d, 443c [2 r.]; GórnDworz E3, M3v, V8v, Cc5v, Gg8v; RejZwierc 80v, 106v, 171v, 172v, 192v; BielSpr 67v; WujJud 179 [2 r.], Mm4; WujJudConf 189v, 227v; BudBib Eccli 20/1; BiałKaz M4v; ModrzBaz 17, 17v, 33, 112, 115; ReszList 151; Calep 865b; GostGosp 80, 164; LatHar 235 marg; WujNT 462, 587, 595; SarnStat 125; VotSzl E3; CiekPotr 30; GosłCast 39.

a. Pogoda [niektóre użycia mogą oznaczać porę roku cf 5b] (27): Kiedy pocznie świtáć á czás zdrowy ieſt SienLek 11v; KlonWor 79.
Fraza: »czasy mienią się; odmienność czasu« (1; 1): BielŻyw 71; Bowiem według odmiennoſci cżaſu mieni ſie też y przyrodzenie cżłowiecżey ſkładnoſci/ á to iż zimno powietrzne [...] cżyni lepſzą ſtrawnoſć w żołądku GlabGad G3.
Wyrażenia: »ciepły czas« (2): ZawJeft 30; Y wy [...] Słońce świecące; Wſzech żywiołow przeſkoki; Wiátry/ gromy/ obłoki; Zimny y ćiepły cżas/ y dżdże mocżące [...] Ku wiecżney chwale Páńſkiey/ nieśćie głoſy. GrabowSet V4v.

»dżdżowy czas« (1): Nimbifer, Co dżdżowy czás przinośi. Mącz 247b.

»czas gorący, gorącość czasu« [szyk 2 : 2] (3 : 1): FalZioł V 53v; Wilkie á gorące obieray/ ieſli gorący czás/ tym wilżeyſze karmie niech będą SienLek 5v; RejZwierc 205v; Oczko 29.

»letni czas« (1): Tepor ‒ Lietni czas. Calep 1055b.

»mroźny czas« (1): Dies hyemat tempus hyemat, Mroźny dźień/ mroźny czás. Mącz 160c.

»niepogodny czas« [szyk 2 : 1] (3): Procellosum tempus, Niepogodny czás. Mącz 324a; RejPos 19; Oczko 29v.

»suchy czas« [szyk 2 : 1] (3): Ieſli ſuchy cżás będzie/ będą ognie ſpore. BielSat N2 [idem BielSjem 37]; Oczko 7v; BielSjem 37.

»wesoły czas« (1): Iáko zá ćiepłym weſołym czáſem/ Wnet náſtępuie źimá z niewczáſem: Ták płoche ſczęśćié wſzyſtko plundruie ZawJeft 30.

»zimny czas« = hibernum a. hiemale [tempus] BartBydg; brumale a. hibernum tempus Mącz [szyk 6 : 2] (8): BartBydg 68b; Bo gorączym ludziem: zimny cżas y inne zimne rzecży. Ale zimnym: gorącze więczey przygodne ſą. FalZioł V 54; BielKron 327v; Mącz 27b, 160a; RejPos 19; KochPieś 41; GrabowSet V4v.

Szereg: »czas, (i) dzień« [szyk 1 : 1] (2): Mącz 160c; Iáko/ gdy wiátr łágodny/ Co z ſłońcá wſchodu wiewa/ Gdy więc/ świátłem niezgodny Chmurą niebo odźiewa/ Obłok ow niepogodny Zganiáiąc: cżyni cżás y dźień nadobny. GrabowSet Fv.
4. Termin (608):
a. Bliżej nie określony, lecz przewidywany lub domniemany termin, który nastąpił lub ma nastąpić niezależnie od woli ludzkiej; tempus Vulg, PolAnt, Modrz; dies, hora PolAnt; spatium Vulg (310): gdy wezmę cżás [dum accepero tempus]/ ia będę ſpráwiedliwośći ſądził. Leop Ps 74/3, Thren 1/15; BielKron 81; LeovPrzep H3v; RejAp 62; RejPos 35v, 261v; CzechRozm 29v, 120v; Wiele rzecży w piśmie S. ktorych ſię roku y dniá pewnego/ nie dopytaſz: a ieden ták około cżáſu mowi/ á drugi owák. SkarJedn 99; Oczko 31; A tu niktore Látopiſzcze Litewſkie iáwnie bárdzo błądzą/ y czáſem/ y rzeczą/ ktore to kłádą roku 1405. StryjKron 552; CzechEp 354.

czas czego (41): OpecŻyw 1, 15, 35v, 58v, [61] (8); PatKaz II 27, 60; Iezu kthorys nie cżas: ale znamiona przyſzcia twego/ y dokonanie wieku twogim zwolennikom obiawił. TarDuch B7v, D5v; ComCrac 17; HistAl M5v; Diar 21; Leop Lev 8/33; BielKron 41v, 467v; Mącz 407d; To iáko z dawná wiemy/ iż Pan záwżdy zákrywał cżáſy dekretow ſwoich pod niepewnemi licżbámi RejAp 116v, 90v, 150; RejPos 12v, 41, 58, 152v, 157, 195, 275v; KuczbKat 60 marg; CzechRozm 27, 86, 255; PaprPan Hh4v; Oczko [43]; NiemObr 126; ArtKanc T4v; WujNT Act 7/17, Xxxxxv; PowodPr 14; SkarKaz Oooob.

czas do czego (5): RejAp 168v; Iáko wy ſmiecie zámierzáć Pánu Bogu ſwemu cżás do miłoſierdzia iego ſwiętego RejZwierc 200v; BudBib Eccle 8/6; GórnTroas 52; SarnStat 1001.

czas komu, czemu [= gdy z kimś lub czymś ma się coś stać] (5): Y cożby to był zá Pan/ by ſie tym miał páráć/ Iáko ſądzić Niedźwiedzyá/ iáko Wilká káráć. Bo temu gdy cżás przydzye/ vłowi ſie ſnádnie RejWiz 138v; BielKron 41v, 91v; CzechRozm 255v [2 r.].

czas czemu [= na co] (3): LubPs bb3; Thák iż potym gdy iuż cżáſy przychodziły tym dekretom iego RejPos 350v, 146; CzechRozm 72, 169v; Oczko 18v; SkarŻyw 435; KmitaSpit C3.

czas k(u) czemu (3): BielŻyw 30; BibRadz Ez 21/25; Ze gdy iey był cżás Bog dał k ſłużbam oycá ſwego/ Nie vmiáłá záchowáć klenotu thákiego. HistLan D2v.

czas czyj (27): March3 X; Diar 22; Leop Matth 26/18; BibRadz Ez 22/3, 30/2, 4.Esdr 12/21; BielKron 79v, 81, 243; RejAp 96; RejZwierc 158; BudBib Ez 22/3, 30/3; Ale iż ſwoy cżás od Bogá zámierzony wytrwáły CzechRozm 72v; SkarJedn 88; SkarŻyw 601; CzechEp 160; BielRozm 3; GórnTroas 39; LatHar 690; KołakCath C5; á Ieruzálem deptáne będźie od Pogánow: áż ſię wypełnią czáſy Pogánow. WujNT Luc 21/24, Matth 26/18, Apoc 11/18; SiebRozmyśl K2; PowodPr 14; SapEpit A4v.

cum inf (3): A ſtąd widzyał rękę piſząc ná ścienie ty ſłowá: Mane Tetelfares/ to ieſt/ iuż cżás przyſzedł zginąć krolowi Báltázárowi BielKron 91v; RejPos 136; WujNT 40 marg.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (7), on (2), temu (1); ktorego (12), aby (11), iż(e) (4), gdy (4), kiedy (4), w ktory (3), że (3), gdyby (1), jako długo (1), w ktorym (1)] (44): GDy ſie iuż cżas przybliżál/ ijże Iezus do Ieruzalem na mękę ijſtz miál/ z żaloſcią wielką matuchnę ſwą k ſobie wezwál OpecŻyw 87v, 2, 14v, 70v, 87v, [162]v, 178v; PatKaz II 58v; PatKaz III 152v; KrowObr 146v; RejWiz 178v; BibRadz Lev 12/2, I 148c, 274, 4.Esdr 9/2, II 143d marg; BielKron 336v; RejAp 96; HistRzym 15v, 19; GrzegŚm 15; Ale ku tey rzeczy wyłożeniu ma Pleban obácżáć/ iż ſą dwá cżáſy/ ktorych káżdy przed oblicżnośćią Páńſką ſtánąć/ [...] muśi. KuczbKat 59; BielSpr 76; BudBib 4.Esdr 9/2; SkarJedn 88; SkarŻyw 383, 601; A iż to iuż vſtąpiło obacżymy/ tedy też pewnie y Antychriſtá/ iż iuż przyſzedł/ y cżás ktorego ſkutecżnie przyſzedł/ łácno będźiemy mogli poznáć. CzechEp 355, 351, 353; NiemObr 65, 90, 166; KochPam 82; ArtKanc B2v; WujNT Matth 2/7, s. 309, Apoc 11/18, s. 870; SiebRozmyśl B, K2, K2v; KmitaSpit C3; SkarKaz 552b.

W połączenia z określeniem długości trwania lub z datą (6): Piſze Iozephus iż mu [Noemu] Pan Bog zámierzył cżás do ſtá á dwádzyeściá lat budowáć BielKron 4v, 51v, 427v; CzechRozm 35v [2 r.]; SarnStat 1286.

W charakterystycznych połączeniach: czas oględać (2), uprzedzać (3), wziąć; czas dekretow, męki (umęczenia) (5), nawiedzenia (3), obietnice (2), poczęcia, pomsty, poświącenia, przyścia (4), sądu (dnia sądnego) (4), smiłowania, spełnienia wole boskie, sprawiedliwości, umowy, upadku, urodzenia (bożego narodzenia) (2); czas do miłosierdzia, do przyścia; czas dekretom, narodzeniu, obietnicam, powołaniu, sądowi; czas jego (ich) (7), moj (3), narodow, nasz, poganow (2), rozdzielny, straszliwy, swoj (7), święty, twoj, umarłych (2), wasz, zupełny; czasu rozłożenie, rozność, snadność.

Frazy: »czas jest (a. będzie), czasu nie masz« [szyk zmienny] (7 : 1): MurzNT Mar 13/33; ácżkolwiek cżáſu niemáſz pewnego/ wſzákże thego [zmartwychwstania ludzi] znáki vprzedzą BielKron 467v, 79v, 81; KuczbKat 60 [2 r.]; BudBib Eccle 8/6; Strzeżćieſz ſię/ czuyćieſz/ á modlćie ſię. bo nie wiećie kiedy czás będźie [quando tempus sit], WujNT Mar 13/33.

»czas minął« (1) : wiedz że iſz po trzydzieſtym y wtorym roku żywotá twego/ vmrzeſz. Y ták ſię ſtáło. ſkoro ten cżás minął: nagle vmárł. SkarŻyw 463.

»czas nastąpił« (1): [Chrystus] Powſtawſzy od vmárłych/ w vwielbionym ćiele/ Odmięnił żal w poćiechy/ dał rádośći wiele. Dotąd áż czás náſtąpił/ gdy do oycá ſwégo Odyść miał matki SiebRozmyśl B.

»czas się przybliża(ł) (a. przybliżył, a. bliży się), jest (a. był) blisko, niedaleko, bliski, niedaleki« [szyk zmienny] (20 : 7 : 1 : 1 : 1) : BierEz D4v; KDy od boga oyttza przybliżál ſie cżas zrządzony ku odkupieniu ludſkiému [...] zebrali ſie w radę biſkupowie OpecŻyw 69, 1, 15, 35v, 58v, [61]v (11); PatKaz II 60; TarDuch D5v; BielŻyw 30; A Iezus odpowiedział: Idźćie do miáſtá do niektorego cżłowieká/ rzecżćieſz mu: Miſtrz wſkázuie. Cżás moy bliſko feſth [tempus meum prope est]/ v ćiebie obchodzę Wielką noc z zwolenniki ſwemi. Leop Matth 26/18 [idem WujNT]; BibRadz II 143d, Apoc 26/10; Mącz 407d; RejAp 4, 190; HistRzym 15v; RejPos 58; ArtKanc T4v; LatHar 690; A gdy ſię przybliżył czás [Cum autem appropinquaret tempus] obietnice ktorą był przyśiągł Bog Abráámowi; rozrodźił ſię lud y rozmnożył w Egipćie WujNT Act 7/17, Matth 26/18, Luc 21/8, Apoc 1/3, 22/10.

»czas przypadnie (a. przypada)« [szyk zmienny] (2): aby ſie pełniły dekrethá iego s cżáſy obwołánemi przez obietnice iego/ á w tym áby ſie ſzyrzyłá ſwięta chwałá iego. Aż gdy iuż przypadnie cżás ſrogiey pomſty iego RejAp 150, 116v.

»czas przyszedł (a. przy(j)dzie, a. przychodzi(ł), a wychodzi)« = (ad)venit tempus Vulg, PolAnt; appropinquat tempus PolAnt [szyk zmienny] (62): OpecŻyw [162]v, 178v; PatKaz II 27, 58v; BielKom D2v; KrowObr 146v; Iuż widzę bez rozmyſłu gdy cżás przydzye ſnádnie/ Ni wzwye żaden gdzye mu co z nieſzcżęſcia przypádnie. RejWiz 126, 138v; BibRadz Ps 101/14, Ez 21/25, 29, 22/3, 30/3, 4.Esdr 12/21, Luc 22/14; BielKron 41v, 52, 91v, 243, 467v [2 r.]; RejAp 96, 168v; RejPos 12v, 41, 146, 157, 192v, 350v; GrzegŚm 15; BudBib Ez 22/3, Dan 7/22; A ieſli też ieſzcże od Páná/ páńſtwu ktoremu cżás nie przyidźie: tedy go nawiętſzy y namocnieyſzy nieprzyaćiele nie będą mogli zwoiowáć CzechRozm 255v, 86, 255, 255v; PaprPan Hh4v; SkarJedn 88; SkarŻyw 435, 601; CzechEp 62, 160; NiemObr 65, 90, 165 [2 r.]; KochWz 136; KochPam 82; ArtKanc B2v; BielRozm 3; GórnTroas 39; LatHar 167; KołakCath C5; WujNT 40 marg, 309, Apoc 11/18; SiebRozmyśl K2, K2v; KmitaSpit C3; PowodPr 14; SkarKaz 552b; SapEpit A4v.

»czas się wypełni(a)(ł) (a. napełnił), wykonał; wypełnienie (a. popełnienie, a. pełność) czasu« = impletum est tempus Vulg, PolAnt; completur a. impletur tempus Vulg [szyk zmienny] (14 : 1; 18): A gdy iuż więtz cżaſu przyſſlo ſwiętego popelnienijé/ zeſlán z nieba ſyn od oyttza OpecŻyw 161, 14v; PatKaz III 114; HistAl M5v; MurzNT Mar 1/15; Leop Lev 8/33, Mar 1/15; RejPos 31v, 33, 152v, 158, 295; Sin Boży tedy/ ſłowo ono rodzące śię z Bogá oycá wiecżnie/ ktore śię wypełnieniu cáſu ćiáłem/ álbo prawdźiwim cżłowiekiem ſtáło/ iſz dał wſzyſtkiemv ſtworzeniu żywot/ od niego wſzyſtko żywie BiałKaz E2; Iż on wedle przedwiecżnego Bożego poſtánowienia/ gdy ſie cżás wypelnił/ národził: vmárł/ wzbudzony od vmárłych/ wźięty ieſt do niebá CzechRozm 29, 8, 27 [2 r.], 32, 43v, 46v [2 r.] (11); CzechEp 204 [2 r.], 273, 347; NiemObr 35; ArtKanc B11v; WujNT Mar 1/15, Luc 21/24, Gal 4/4.

Zwroty: »czasu czekać« (1): Z wielkiemi roſkoſzámi tu cżáſu cżekáią/ Kiedy s ciáły poſpołu/ iż ich záwołáią RejWiz 178v.

»da(wa)ć czas; dan(y) czas« = dare tempus Vulg, PolAnt; datum est spatium, constituere tempus Vulg [szyk zmienny] (11; 2): A vcżyni Pan dziwną rzecż miedzy máiętnośćią Iſráelſką/ y máiętnośćią Egyptſką/ ták iż práwie nic nie zginie z tych rzecży kthore náleżą do ſynow Iſráelſkich. I dał Pan cżás/ mowiąc: Leop Ex 9/5, 4.Esdr 8/5; BibRadz Apoc 2/21; BielKron 51v; RejAp 30v, 31; RejPos 136; HistLan D2v; Oczko 18, 18v; CzechEp 347; WujNT Apoc 2/21.

»czas mianować« (1): A pewnego cżáſu nigdy miánowáć nie racżył. RejAp 104.

»czas mieć« [szyk zmienny] (3): Wſſyſtkie rzetzy máią ſwoy tzás. March3 X; BielKron 79v; LatHar ++7.

»czas naznaczyć (a. naznaczać); czas naznaczony« = tempus statutum PolAnt [szyk zmienny] (4; 9) : BibRadz Ps 101/14, Ier 46/17; BielKron 427v; ktorey niewoley wieſz iżći y cżás/ to ieſt lat siedmdzieśiąt/ y wybáwićiel/ to ieſt/ Cyrus/ náznácżony był. CzechRozm 117v, 86, 255; SkarŻyw 543; CzechEp 160; á náoſtátek náznácżył cżás/ kiedy do końcá kubek popędliwośći ná nie wyleie/ y do gruntu zátráći. NiemObr 166, 126, 165 [2 r.]; KochWz 136.

»czasu omieszk(iw)ać« [szyk zmienny] (3): Diar 22; Thám záwołáią/ Fáráo Krolu Egiptſki do trwogi/ Ale on omieſzkał cżáſu náznácżonego [transire fecit tempus]. BibRadz Ier 46/17; RejZwierc 158.

»czas oznajmić (a. oznajmować); jest oznajmion czas« [szyk zmienny] (4; 1): BibRadz I 274; Iż gdzie on będzie iż też tám oni z nim być y wiecżnie krolowáć máią. Ale cżáſu tego áni Anyołom/ áni żadnemu Prorokowi/ áni Apoſtołowi oznaymić nie racżył. RejAp 86v, 90v; RejPos 5v; CzechRozm 179.

»(po)odmieni(a)ć (a. przemieni(a)ć) czas; odmiana czasu« [szyk zmienny] (6; 1): LeovPrzep F3v; będzie ſię mu też zdáło żeby mógł przemienić czaſy y zakon [putabit mutare tempora] BudBib Dan 7/25; CzechEp [380] [2 r.]; NiemObr 168, 170, 171.

»upatrzyć czas« (1): Abo ácż nie dla tego/ iákoś przedtym mowił: iż gdyby vpátrzywſzy cżás pewny/ vpátrzyli też byli to iż Iezus był onym z dawná obiecánym Meſyaſzem/ tedyby go nie krzyżowáli. CzechRozm 171.

»czasu użyczyć (a. użyczać, a. pożyczać)« [szyk zmienny] (7): Diar 83; KuczbKat 295; ArtKanc O5; Krótkiego vżycz czáſu mátce do oddánia Powinnośći ſynowi/ y z nim pożegnánia GórnTroas 52; SarnStat 1001, 1286, 1298.

»(z)wiedzieć czas; wywiadować się czasu« = discere tempus Vulg [szyk zmienny] (5; 1): Diar 23; BielKron 336v; HistRzym 19; á to nagorzey iż nie wiemy cżáſu áni godźiny kiedy thá plagá Boſka przychodźi ná Ludźi BielSpr 76; CzechRozm 20; WujNT Matth 2/7.

»zamierzać (a. zamierzyć), zakreszać czas; czas zamierzony; zamierzenie czasu« = constituere tempus, tempus statutum PolAnt [szyk zmienny] (12 : 2; 8; 1): yż mamy wierzyc ze on naſze modlitwy wyſlucha kiedi iego wola będzie niezamierzaiąc mu czaſſu. SeklKat S, N4v, O, T3; BibRadz 2.Esdr 2/6, Ps 75/3, Ez 21/29; BielKron 4v, 41v, 79v; A wſzákoż áby to rzecż pewna była/ iż to wiernych iego nie minie/ ſłyſzyſz iáko to tu mocnie poprzyſięgáć racży/ á iuż nie długo temu cżás zamierzáć racży/ iedno do zátrąbienia ſiodmego Anyołá. RejAp 86v, 87v, 108, Ee4; RejPos 213v; RejZwierc 200v; BudBib 2.Esdr 2/6; Aleć przedſię BOG to/ co wyrzekł przez ſwego Proroká/ cżáſu ſwego wſzyſtko wypełnił/ á cżáſu rás zámierzonego nie przeſpał CzechRozm 170v, 72v, 169v [2 r.]; CzechEp 62, 147.

»czas złożyć« (1): Y długoż tych dni przedłużyſz Pánye ſłuſſce thwemu/ A kyedy pewny cżás złożyſz ſądowi thwoyemu LubPs bb3.

»znać czas« [szyk zmienny] (3): Nie wáſzáć rzecż znáć cżáſy y chwile [nosse tempora et opportunitates]/ ktore Oćiec w ſwey właſney mocy położył. BibRadz Act 1/7 [idem WujNT]; BudBib Eccle 8/5; WujNT Act 1/7.

Wyrażenia: »czas inszy« (1): Wapowſki roku od Chriſtuſſk [!] 550 á Hagecus 650 początek Lechowego pánowánia kłádą/ áczkolwiek dáwnieiſzy czás inſzy kłádą. StryjKron 452 marg.

»czas krotki (jest)« [szyk 1 : 1] (2): Nie piecżętny ſlow Proroctwá tych to kxiąg/ boć cżás krotki ieſt [tempus enim prope est]. Leop Apoc 22/10; GórnTroas 52.

»niedługi czas« (1): Iużechmy ſłyſzeli iáko nam Pan poprzyſiądz racżył y nie długi cżás zámierzył/ iż nam ma w pociechach náſzich á w obietnicach ſwoich pewny koniec vcżynić. RejAp 87v.

»(nie)pewny czas; (nie)pewność czasu« = tempus certum PolAnt [szyk 17 : 12] (23; 6): Diar 23; LubPs bb3; Iuż widzę iż cżás pewny żadnego nie minie. RejWiz 126; RejZwierz bb4, 128v; BibRadz 2.Esdr 2/6; BielKron 336v, 467v; RejAp 90v [2 r.], 104 [2 r.], 108, Dd2v, Ee4; BiałKat 21; Bog kthory ſtworzył Swiát [...] y ſpráwił z iedney krwie wſzytek Narod ludzki áby mieſzkáli po wſzytkiey źiemi zámierzywſzy pewność cżáſow: ktore przedtym poſthánowił GrzegŚm 3, 51; KuczbKat 220 [4 r.]; BudBib 2.Esdr 2/6; CzechRozm 35v, 169v [2 r.], 171; NiemObr 75, 126.

»on czas« [szyk 6 : 3] (9): Piąte proſila/ ijżby iey dál oględatz on cżas ktorego by ſie ona náſwiętſſa panna narodzila OpecŻyw 2; FalZioł IV 2d; RejPs 76; BibRadz Luc 22/14; RejPos 25v, 101v; SkarŻyw 383; CzechEp 34, 39.

»czas postanowiony« (1): Potym gdy on czás poſtánowiony przyſzedł [cum facta esset hora]/ tedy śiadł/ y dwánáſćie Apoſtołow z nim. BibRadz Lue 22/14.

»przyszły czas« (1): Widzęże ſie nikt mocą żadną nie wyłudzi/ Cżás przyſzły á márna śmierć/ káżdego obudzi. RejZwierz 22v.

»punkt (a. punkcik) czasow« (2): CzechRozm 20; Iednák nie láda prożność ieſt/ ná pytániu ſię punktow cżáſow/ ktore w ták ſtárych dzieiách ták pewne być nie mogą/ áni ſą w piśmie oznácżone báwić/ á rzecż ſamę opuśćić. SkarJedn 98.

»szcześliwy czas« (1): iſz w płákániu wielkim/ prágnął y prośił o Meſyaſzá y viſzcżenie ſzcżeśliwych onych cżáſow/ ktorych przyść miał/ y zbáwić świát wſzyſtek. SkarŻyw 383.

»ten czas« [szyk 15 : 4] (19): PatKaz III 152v; Diar 68; Tedy zrozumieſz iż to ieſt then czás [ipsum est tempus Vulg] w ktory pocznie Nawyzſzy náwiedzáć świát przezeń ſtworzony. BibRadz 4.Esdr 9/2 [idem BudBib], I 148c marg, II 120c marg; RejAp 86v, 90v, 116v; HistRzym 15v; RejPos 5v, 7, 158, 295; BudBib 4.Esdr 9/2; BudNT Rom 9/9; SkarŻyw 463; GórnRozm M; SiebRozmyśl K2v; SkarKaz 159a.

Szeregi: »czas i chwila« (3): BibRadz Act 1/7; A O czáśiech y o chwilách [De temporibus autem et momentis] bráćia/ nie, potrzebuiéćie ábyſmy wam piſáli. Abowiem ſámi doſtátecznie wiećie/ iż dźień Páńſki/ ták przyidźie/ iáko złodźiey w nocy. WujNT 1.Thess 5/1, Act 1/7.

»dzień, (i, a) czas« [szyk 3 : 2] (5): ForCnR E; A obieranie y roznoſć wpokarmiech/ cżaſiech/ y wedniach zowie S. Paweł navką dyabelſką. SeklWyzn f2; SeklKat T3; BibRadz Ez 21/25, 29.

»czas, (i, ani) godzina« (4): Y ſtalo ſie/ gdy ſie przybliżál cżas ij godzina bożego narodzenia/ powſtala panna z wielkié radoſcij OpecŻyw 15, 104; GroicPorz x3v; BielSpr 76.

»czas a koniec« (1): iż iuż przyſzedł cżás á koniec włodárſthwá twoiego RejPos 192v.

»czas i (ani) kres« [szyk 1 : 1] (2): Miłoſierdziu Páńſkiemu kres áni cżás nie zámierzony. RejPos 247v marg; CzechRozm 255v.

»miejsce, (i, ani) czas« = locus, tempus Modrz [szyk 8 : 4] (12): ComCrac 17; SeklKat N4v, O; GroicPorz x3v; RejPos 234, 275v; GrzegŚm 13 marg; Co gdyby ſie wprzod wſzyſtko z nimi mowiło v porządnie rozebráło: tożby dopiero zoſobná do Páná Iezuſá przyſtąpić/ y o iego też vrodzeniu/ cżáſie/ y mieyſcu mowić CzechRozm 70, 148, 268v; ModrzBaz 86; CzechEp 310.

»czas i (abo) lata« (2): gdyż ſie to w nim wypełniło y okázáło wſzytko co o nim przed wiele tyſięcy lat przez Proroki á przez Pátryárchy wypiſano y wywołano było. Bo Dániel iáwnie o thym y cżás y látá wedle licżby żydowſkiey wipiſał RejPos 101v; CzechRozm 169v.

»czas a (i) wiek« (2): LeovPrzep F3v; Támże vſłyſzyſz ony ſiedḿ trąb trąbiących o onych przyſzłych przypadkoch/ iákie wedle cżáſow á wedle wiekow miáły przypadáć RejAp BB2.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle, według, podług cza« = secundum dies PolAnt; secundum tempus Vulg (12 : 3 : 1): [Herod] zmordowál wſſytki dziecij ktoreż były w Betleiem ij we wſſech końcżynach ijch od dwu lát ij niżey/ wedle cżaſu iakoż ſie wypytál od krolow. OpecŻyw 29; FalZioł V 69v; BibRadz Lev 12/2; RejAp BB2; Tu ſobie możeſz rozmyſlić o co tu idzye mizerny nędzniku tobie y niewinney duſzycżce twoiey/ gdyżby iuż o cię y o thego márnego oſłá twoiego nie ták wiele ſzło/ chociáyby tu iuż wedle cżáſu zginąć á w niwecż ſie obroćić miał RejPos 335, 25v; BiałKat 136; WujJud 226; WujJudConf 227; BudNT Matth 2/16, Rom 9/9; ModrzBaz 75; CzechEp 58; ActReg 44; GostGosp 142; WujNT Matth 2/16.

»względem czasu« (1): Tedy Herod [...] dáł pobić wſzyſtkj dźieći [...] ode dwu lát j młodſzé względęm czaſu którégo śię był od mędrców ſtatecznie dowiedziáł. MurzNT Matth 2/16.

b. Ściśle określony termin początku lub długości trwania jakiejś czynności z zakresu administracji państwowej, obrzędów kościelnych lub obyczajów; tempus Mącz, PolAnt, Modrz, JanStat, JanPrzyw; dies Mącz, JanStat; intervallum Modrz; terminus JanStat (298): Rozłożyć na dwa czasy ty sądy: pirwszy czas aby się sądy poczęły ... drugi czas ... Wielcy Polacy aby sądzili Mniejszą Polskę Diar 92; GroicPorz 1; RejWiz 123v; bowiem nie vcżynili doſyć ſłowu Krzyżacy/ iáko mieli ſumę ná thrzy cżáſy do roku rozłożoną położyć BielKron 385; Mącz 57b; WujJudConf 140v, 185, 188 [2 r.], 196; ActReg 134; GostGosp 34; ZA złym zwyczáiem to w obyczay weſzło/ iż Sędźiowie nie máiąc róznośći ná czáſy y rozdźielenié godźin [sine temporum et horarum differentia JanStat 489]/ ſądy odpráwowáli SarnStat 785; Tákże też w Conſtituciiéy o czáſu [de tempore JanPrzyw 43] pod wypráwą woienną/ álbo iną ſłuſzną potrzebą/ gdy ſłudzy od Pánów ſwych chcą odéydź/ któréy ſześć niedźiél ieſt zámierzon/ w którym opuſczenia y odeſzćia v Panow ſwycb prośić máią SarnStat 943, 176, 416, 527, 533, 649 (13); SkarKaz 311a.

czas czego (69): LibLeg 7/31v, 11/31v, 75; GroicPorz kv, 1 marg, p4v, r, x2 (16); O dług pieniążny ma być czás ſkazan płacey zá ośmnaſćie niedzyel UstPraw I2v, I2v; BielKron 383v; Paragraphe vel paragraphus, Latine adnotatio item praescriptio et exceptio, Przipiſánie czego ná ſtronie xiąg/ też czás dawnośći przepádánia. Mącz 277v, 29a, 417c; GórnDworz Y6; WujJud 188; ModrzBaz 92v; SkarŻyw 559; GórnRozm I4, K2v, K4v; ActReg 4, 20, 134, 168; A ſą poſtánowioné rzeczy niżéy nápiſáné/ o wolnośći Dźieśięćin/ [...] o czáśie wytykánia Dźieśięćin [tempore decimandi JanStat 228] SarnStat 112 [idem 185, 211]; Czás ſkárgowych Roków nie ma bydź przekłádány [termini ad querelam castrensem JanStat 484], ále we dwu niedziél ſądzoné bydź máią bez zwłóki. SarnStat 531, 17 marg, 139, 185, 187, 211 (33).

czas do czego (10): Acżkolwiek dla dobrego porządku ieden we zborze bywał od drugich ná to przełożony/ ktoryby wſzyſtkim do poſpolitego ziáchánia cżás oznaymił WujJudConf 153, 188; ActReg 4, 95; Phil H2; SarnStat 722, 724, 725, 852; KlonWor 62.

czas czemu (14): Abi ony ſpolnye ſpanem Voyewodam czaſch Seymowy zlozily. LibLeg 11/164, 11/182; Diar 25; BielKron 58, 97, 106v, 211, 235v; ActReg 12, 115; SarnStat 30, 736, 911 marg; SkarKaz 121a.

czas ku czemu (21): MetrKor 26/62v, 37/2v; DLużnik gdy ſye Iſtcowi fantem broni w długu/ ma czás s Práwá ſzeſć niedźiel ku odkupieniu fantu ſwego. GroicPorz r, r2, r3, bb2, ee3, ee3v marg (9); BielKron 59v, 206v, 341v, 402; Constituere disceptationem, Zmowić álbo położyć czás ku rozbierániu rzeczy áżeby ſie śrzodek mogł náleść á roznicá skończić. Mącz 413a, 504d; KuczbKat 329; ModrzBaz 81; SarnStat 362, 730.

czas na co (7): RejKup b7; A wyſłyſzawſzy glowną żáłobę pozwána ſtroná/ ieſzcze czás do dwu niedźiel otrzymawa ná odpowiedź GroicPorz f3v, v v, bb2; BielKron 209; SkarŻyw 390; SarnStat 45.

czas czyj (9): BielKron 464v; káżdy pozwány wedle ſwego mieyſcá y porządku ſtawałby. Ktoby zániedbał cżáſu ſwego/ niechby iy zdano. ModrzBaz 90v; SarnStat 30, 717, 723, 733, 735, 871; KlonWor 77.

cum inf (2): áby ſtronie náznáczył czás (ktory zową rokiem) ſtánąć przed ſye náprzećiw komu. GroicPorz pv; BielKron 412v.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (1), taki (1); na ktory (6), ktory (2), poki(by) (2), ktorego (1), na ktorym (1), gdzieby (1), od kiedy (1)] (14): LibLeg 7/69v, 11/171; A księża IchM niechaj starają się, aby się znieśli przed WKM o taki czas, na ktorym by chcieli usprawiedliwić się sprawiedliwem, żałobliwem i płaczliwem skargam naszem Diar 49, 27, 95; GroicPorz 1; BielKron 306; Ieſliby ten obycżay był przyięt/ tedyby też trzebá zámierzyć cżás [tempus ... praeteribendum esset]/ pokiby ktory ſędźia ná vrzędźie miał być/ áby ſkońcżywſzy wedle cżáſu vrząd ſwoy/ do domu ſię wroćić mógł. ModrzBaz 75, 111v; GórnRozm K3v; ActReg 4, 154; SarnStat 7, 133.

W połączeniu z bliższym określeniem długości trwania lub datą (31): MetrKor 26/62v; Diar 22; Ieſli też ktorego wyłożonego Sądu zaymie álbo zaydźie dwu niedźielny czás/ [...] tám iuż wyłożony Sąd dla wielkiego Sądu Burgrábſkiego ginie GroicPorz 1; Ale Práwem Goſćinnym ku wypráwieniu Appellácyey do wyſzſzego práwá czás ieſt dźiewięć dni. GroicPorz bb2, r, r3, ſ3v, v v; UstPraw I2v [2 r.]; vpewnili kſiążętá o przyſzłym Koncilium y poſelſtwie/ áták złożyliſmy cżás na dźień 24. Cżerwcá/ áby ſie towárzyſze ziácháli do Smákaldyey BielKron 211, 380v, 412v [2 r.]; ModrzBaz 92v; ActReg 15v; KochSz A2v; SarnStat 6, 44, 57, 98, 362 (14).

W charakterystycznych połączeniach: czas obliczyć, obwołać (4); czasu pilnować, przestrzegać, zaniedbać; na czasy przypaść (3), rozłożyć (rozlożony) (2); pytać się o czas(ie) (2); rozłożenie, skończenie czasu; czas apelacyjej (apelowania) (2), ku bitwie, dawności przepadania, jego, kuczkom, do modlitw, odkupienia fantu (2); ku odkupieniu fantu, postow, postom, potykania, pozywania (2), przymierza, przymierzu (2), (oddania) przysięgi (4), (sądzenia) rokow (7), rokom (2), sądow (12), do sądzenia (2), ku sądzeniu, sądowy (4), (złożenia) sejmu (5), sejmowi (4), sejmowy, stoczenia bitwy, swoj (3), ślubu, świąt, wesela, wiedzienia świadkow (2), wytykania dziesięcin (4), zapłaty (płacej) (4), ku zapłacie (płaceniu) (3), ku zawodu, zjechania (2), do zjachania, ku zjazdu, na zjechanie się, zjechać się.

Frazy: »czas przeminął (a. minie)« (3): Diar 27; BielKron 306; Nie mniey też y to ma być gániono/ że mężoboycá vłápiony/ poki cżterzy á dwádźieśćia godźin od vcżynienia mężoboyltwá nieminie/ gárdłem ma być karan: á kiedy ten cżás minie [lapso illo intervallo]/ tedy iuż niema być gárdłem karan. ModrzBaz 80.

»czas się przybłiża« (1): gdyż iest wSiedmiogrodzkiey Ziemi prawo, ze Testamenty nie wazą i iedno do Roku atrzech miesięcy, ktory czas iz się przybliza ActReg 60.

»czas przypadnie« (1): Actio inne perduellium limitowane były do dwu niedzieł [!], iuż czas potegodniu sądzenia ich przypadnie ActReg 171.

»czas przyszedł (a. przychodzi(ł), a. przyjdzie)« [szyk zmienny] (16): Thegoż roku przyſzedł cżás ſłożonemu Koncilium mieſiącá Wrześniá BielKron 235v, 15, 51, 97, 211v, 213v (10); Cżás przychodzi/ ia pieniędzy niemam/ á przeto vmrzeć wolę/ niż zoſtáć w nieprawdzie. GórnDworz T6, Y6; SkarŻyw 336; ActReg 115; KlonWor 73, 77.

»czas wyszedł« (2): Gdy cżás przymierzu wyſzedł/ zwiodł bitwę Pálámedes s Troiany BielKron 58, 106v.

Zwroty: »da(wa)ć czas« (6): LibLeg 11/31v; MetrKor 37/2v; BierEz L3v; BielKron 56, 59v; Ieſt też to Rzecżypoſpolitey bárzo pożytecżno/ dawáć ná káżdy rok cżás [tempora etiam quotannis constitui]/ ktoregoby ſię ná pewne mieyſce wſzytek rycerſki ſtan z ieżdżał ModrzBaz 111v.

»(do)czekać czasu« [szyk zmienny] (2): nazayvtrz wſkazal do nas [...] yz sye snamy chcze syechacz y dal nam mieſcze wetrzech mylach od Kodemye [...] pyerwſchego dnia pasdziernyka gdzieſmi tego czassv czekaly on niedoczekawſchi czaſſv slozonego rvſzil sye barſo plocho nam nieoznaymywſchi LibLeg 11/77.

»mianować czas« (1): [Król] Miał to na dobrej pamięci, iż był sejmu pośledniejszego mianował czas na ś. Bartłomiej ku skończeniu wszyćkich spraw a potrzeb korunnych Diar 22.

»mieć czas« = habere tempus JanStat [szyk zmienny] (8): GroicPorz r, r3, v v; A będźie káżdy przed wypráwą woienną y potrzebą v páná ſwego miał czás ſześći niedźiél: w którym á nierychleyſzym czáśie odpuſczenia od páná ſwégo od ſłużby będźie prośił y żądał. SarnStat 648, 98, 209, 641, 730.

»czas namienić« (1): Cżás náznácżyć. vmowić. námienić. Determinare. Calag 582a.

»czas naznaczyć (a. naznaczać, a. oznaczyć); czas (jest) naznaczon(y); oznaczenie (a. naznaczenie) czasow« = diem statuere Mącz; tempus constituere PolAnt;determinare Calag [szyk zmienny] (28; 15; 4): LibLeg 11/75; Diar 29; GliczKsiąż N3; GroicPorz pv; BibRadz 2.Reg 20/5; náznácżyli cżás w oſtátecżne dni Lutego mieſiącá z iecháć ſie im ſpołu oſobámi ſwymi do Preſzporku. BielKron 412v, 306; Mącz 412a; GórnDworz O7; BiałKaz D3; ModrzBaz 116v; Calag 582a; SkarŻyw 336, 559; NiemObr 149; GórnRozm K4v; ActReg 49, 154; Phil H2; iednák nie dłużéy mamy dźierżeć poddánych náſzych ná mieyſcu/ tám kędy im Wićiámi oſtátecznémi/ to ieſt/ Liſty woiennémi czás y mieyſce oznáczemy/ iedno dwie niedźieli. SarnStat 131 [idem 132]; tákié Roki ſąd Ziemſki będźie powinien tyle rázów/ ile czáſów ieſt w Conſtituciách/ którému Woiewództwu náznáczono káżdégo roku. SarnStat 717 [idem 723, 734]; A iżby więcéy Aktorem nieſzydźiłá pozwána ſtroná/ tedy czás per quindenam, to ieſt zá dwie Niedźieli náznáczáią [terminus praestituitur JanStat 548] SarnStat 803, 7, 30, 44, 117, 132 (24); SkarKaz 121a, 385a; VotSzl E3; KlonWor 73.

»ob(ie)rać czas; obieranie czasow« [szyk zmienny] (4; 1): V nas lepák nie káżdy kośćioł ſobie cżáſy obiera po ſwey woley/ ále wſzyſtki kośćioły pewne cżáſy máią Swiąt y Poſtow WujJud 188, 196; WujJudConf 188; ActReg 95; SkarKaz 121a.

»czas odłożyć (a. odkładać)« (3): BielKron 412v, 413; Odnioſł mi poty[m] Pan Otwinowſki/ iż X. K. ná rozmowę przyzwolił/ cżás do dniá iutrzeyſzego odłożył NiemObr 25.

»czas odwłoczyć« (1): A jeśliby nam chcieli jaką preskrypcyją ten czas sami odwłoczyć [...] albo też chcieli zwłaczać veteri konsvetudine, [...] abyśmy tak ty krzywdy cierpieli, aż do tego czasu, ktory sami sobie IchM obiorą Diar 48.

»czas oznajmić (a. oznajmować)« [szyk zmienny] (7): LibLeg 7/31v, 11/71v, 75, 171; WujJudConf 153; W trzećich oznáymuią cżás y mieyſce [tempus et loeus ... edicitur]/ ná ktore ſię wſzytcy z ieżddzáć [!] máią. ModrzBaz 116v; ActReg 168.

»czas pokładać« (1): Item czaſz a dźien y myeſczye kv bithwye ym pokladamy thw wkracowye na dworze naſchym od thego wthorkw nayblyz prziſlego vedw nyedziel MetrKor 26/62v.

»czasu pomykać (a. pomknąć); czas się pomknął« (3; 1): Wdźięcżenem był tego/ iż ſię cżás pomknął/ przeſtałem też ná mieyſcu náznácżonym: tylko mi nie k myśli było/ iż ták máło ſłuchácżow być miáło NiemObr 25; Potym dzieśięć niedziél czáſu tego pomkniono. SarnStat 649, 649, 943.

»czas (po)stanowić (a. postanawiać); czas (jest) posta(no)wion(y)« = tempus constituere PolAnt; constituere diem JanStat; tempus constitutum Modrz [szyk zmienny] (6; 4): Ale aby tu był postawion czas, od kiedy już ci iudices zasieść mają Diar 95; Mącz 504d; BudBib 2.Reg 20/5; ModrzBaz 81; dlia tego pieniędzi nie przijmuie do czasu zezwolionego spanem dzieniſzem czaſ ſtanowiąc. Dzięń Wszech Swiętych. ZapKościer 1580/15v; NiemObr 171; ActReg 44; PRaeſcryptia Pánnóm Zakonnym ku dochodzeniu dóbr dźiedźicznycb/ niech będźie od przyięćia Reguły do dwudźieſtu lat. Abowiém ſłuſzna ſie rzecz zdáłá/ áby ten czás był względem zakonu poſtánowión [ut eum illis praescriptio statui debuit JanStat 214] SarnStat 209, 129, 394.

»przedłużyć, przedłużenie czasu« (1 : 3): Sáſkie Kſiążę/ wźiąwſzy ſobie przedłużenie cżáſu odpowiedzi/ ták odpowiedział BielKron 211; oni boiąc ſie iákiey walki miedzy przyrodzonemi/ proſili go áby im mało przedłużył cżáſu/ áżby ich poſeł od brátá Krfierſtá przyiał BielKron 217, 202, 209.

»czasu przemieszkać« (1): Pánná po ſzćiu zá mąz we trzy látá y trzy mieśiące, ma czás czynienia práwem przećiwko opiekunowi ſwemu: którégo czáſu, ieſli przemieſzka, iuz práwo vtráći. SarnStat 641.

»czasu wiedzieć« (1): á Krol Fráncuſki oſobnego ſkoſztowánia żądał z Ceſárzem ſam á ſam czynić/ y żądał czáſu y mieyſcá od niego wiedzieć ktey ſpráwie BielKron 205.

»czas zakreszać; zakreszony czas« = dies constituta a. praefixa Mącz (1; 1): Dimissoriae literae, vulgo apostolos vocant, Gdy ſędźia ná vſtánie ſtrony Apeluyący áppelláciey dopuſzcza á czás zakreſza áby yą przes ten czás do tego ſądu do którego appeluye przeniosł. Mącz 226b, 88b.

»czas założyć« (1): SarnStat 45 cf »czas podobny«.

»czas zamierzyć; czas zamierzony« (4; 1): ModrzBaz 75; GórnRozm K3v; Aby im dan był Iurament Authentice królewski, z Pacta Conuenta aby im się dosyc działo y czas do wykonania zamiorzył ActReg 4, 4; SarnStat 1278.

»czas złożyć (a, składać, a. położyć); (ma być) czas złożon(y)« [szyk zmienny] (14; 2): LibLeg 7/69v, 11/77, 164; RejKup b7, c5v; ſkłádáią czás ná pierwſze ich zeſzćie ná Ratuſz Krákowſki. GroicPorz bb2; A kiedyby kogo pozwano/ á w zyemi by go niebyło/ tákiemu ná roku záwitym ma być czás płacey złożon/ proſto zá 18 niedzyel UstPraw I2v; BielKron 206v, 211, 380v; Mącz 413a; SkarŻyw 390; SarnStat 57, 734, 742; KlonWor 62.

»czas zmowić (a. umowić, a. namowić); czas się namowi; umowiony czas« = determinare Calag [szyk zmienny] (6; 1; 1): LibLeg 11/82v, 182; Statutus dies cum hoste, Nárzeczony/ vmowiony czás potykánia z nieprziyacielem. Mącz 417c, 413a; Calag 582a; cosię będzie mogło odprawic odprawi inszym rzeczom czas się namowi ActReg 12, 4, 148.

Wyrażenia: »dalszy czas« [szyk 1 : 1] (2): Gdy to Ceſárzowi powiedzyano/ [...] nie był od tego/ tylko cżás dálſzy odlożył do środ poſtu. BielKron 412v; ActReg 154.

»dawność czasu« (1): tám iuż oné dzieći ſwoim aduerſarzóm nie będą ſie móc bronić dawnośćią/ álbo milczeniém ták wiele lat/ w których nie byli ſądzeni: ále tylko niech ſie ſczycą dawnośćią tego czáſu [temporis praescriptione JanStat 572] SarnStat 779.

»czas dłuższy« (1): áby Przemyſłkié Roki wolniéy były ſądzoné/ y czás miáły dłuzſzy ku ſądzeniu tych Roków Przeworſkich náznáczamy/ to ieſt we trzy niedźiele od Aktu Roków Przemyſłkich. SarnStat 730.

»inszy (a. in(n)y) czas« = alia tempora JanStat [szyk 6 : 1] (7): cżekáiąc Máxymiliana Ceſárzá z rádośćią/ ktory przez poſły odkłádał iny cżás cżęſtokroć BielKron 413; SarnStat 558, 717, 725, 733, 734, 735.

»czas mianowity« (3): o ſądźeniu [!] Roków Ziemſkich Woiewództw wysſzéy opiſánych/ któré propter legalia impedimenta ná czáſy miánowité częſto niedochodzą. SarnStat 717 [idem (2)] 723, 733.

»czas niemały« (1): Cżás nyemáły ná náuki ſynom ſwym/ áby náznácżyli tego potrzebá GliczKsiąż N3.

»czasu odwłoka (a. przewleczenie)« [szyk 1 : 1] (2): A iżem przedtym niewiedział o tych liśćiech/ ſpodziewałem ſie/ że zá tymi cżáſow odwłokámi y mey trágedyey ſie odwlec miało KochOdpr A2; ActReg 135.

»czas pewny« = certum tempus Modrz [szyk 9 : 4] (13): LibLeg 7/69v; i pewny czas sejmowi był opisan Diar 25, 29; GroicPorz lv; WujJud 188; WujJudConf 188; ModrzBaz 44v; GórnRozm K3v; ActReg 4, 44; SarnStat 717, 723, 733.

»czas podobny« (1): A X. Arcybiſkup [...] do Rad oboygá narodu roſpiſáć zárázem ma/ y czás podobny záłożyć ná ziechánié ſie do przeſłuchánia onego Poſłá SarnStat 45.

»słuszny czas« (1): Legitimi dies, Słuſzny czás w práwie ſtronóm opiſány áby ſie mogli ku práwu przigotowáć. Mącz 190c.

»ten czas« [szyk 13 : 2] (15): LibLeg 11/75, 77; Diar 27, 48; KV wypráwieniu á ſkończeniu Appellácyey kthora idźie ná wyſzſze Práwo/ dálſzy dźień ieſt ſzeſć niedźiel/ licząc then czás/ od tego dniá/ w ktory ſye sſtánie Appellácya. GroicPorz bb2; ModrzBaz 80; ActReg 64; SarnStat 209, 394, 649 [2 r.], 725, 779, 943; SkarKaz 121a.

»czas wolny« (1): á potym ku rumowániu káżdy [...] czás ſześć niedźiél wolny niechay ma [tempus sex septimanarum liberum habeat JanStat 100] SarnStat 98.

[»zeście czasu«: obieczuyącz iſch przes iuſch namyenyony czaſz trzech lyath any ona any zadney czlowiek ynny [...] yego wnaymye thim gabacz niebądzie. On theſch zaſzyą przed zeſchcziem tegotho czaſſu ſthąd ſzyą nyeruſchey ZapWpolActAdv 1545 202/199v.]

Szeregi: »czas i (a) dzień« [szyk 5 : 2] (7): Thedi bandzie proſzil, aby yego M czaſz y dzyen pewny zloſzicz raczil, na kthori by thy rzeczy a granycze bycz myaly oglyandovany. LibLeg 7/69v, 11/71v; MetrKor 26/62v; BielKron 206v; SkarŻyw 559; SarnStat 852; SkarKaz 385a.

»fryszt albo (i) czas« (2): GroicPorz v v; iż káżdy ſiue Actor, ſiue reus, który potrzebuie continuowáć cauſam, ma mieć fryſztu y czáſu od dniá Koronáciiéy náſzéy rok. SarnStat 6.

»czas i (a) godzina« [szyk 1 : 1] (2): A ponieważ w tem práwie [...] ták lię wiele roznośći zámyka/ y oſob zá ieden wyſtępek iednákim obycżáiem od roznych vcżyniony/ nie iednáko płácących/ y godźin á cżáſow ku poimániu poſtánowionych [et horarum ac temporum ad comprehendendum homicidiam constitutorum]: coż inſzego mamy myślić o tych ktorzi to práwo ſtánowili/ iedno to/ że y zá prawdą nieſzli ModrzBaz 81; SarnStat 776.

»czas, (i itp.) miejsce« = tempus et locus (a. locus et tempus) Mącz, Modrz, JanStat; dies et locus JanStat [szyk 33 : 14] (47): LibLeg 11/75, 82v; ktorzybykolwiek na woynę wynien yachać. ſkoro wtore wyczy windą. [...] a dowie ſię o mieyſczu y o cżaſye czterzech nyedzielach po obwolaniu wyczy ConPiotr 32v; Diar 28, 29; BielKron 56, 59v, 205, 402; Mącz 481d; GórnDworz O7; ModrzBaz 116v [2 r.]; SkarŻyw 118; NiemObr 25; Mieyſce ná zamku/ cżás we dwie niedzyeli/ Z woley krolewſkyey náznácżony mieli. KochSz A2v, A2v; GórnRozm K2v; ActReg 44, 148; Phil H2; SarnStat 18, 30, 31 [2 r.], 57, 117 (24); CiekPotr 39; KlonWor 62.

»czas(y) i (albo) rok« [szyk 1 : 1] (2): MetrKor 37/2v; ſądy Ziemſkié y Grodzkié y Podkomorſkié ſądzoné y odpráwowáne ná Roki y czáſy ſwoie náznáczoné bydź máią. SarnStat 871.

Wyrażenie przyimkowe: »wedle, według, podług, wedla czasu« = iuxta tempus, pro tempore JanStat (6 : 2 : 2 : 1): yzeſmi sye ſyecbaly na dZien pietnaſti Mieſſyacza vrzesnya wedlie naznaczonego czassv LibLeg 11/75; A po odſądzeniu Poroczek w Káliſzu/ Konińſkié we dwie niedźieli: á w drugich powiećiéch zá nimi/ podług czáſów Conſtitucią opiſánych/ ſądzone były. SarnStat 725, 31, 117, 346, 417, 728 (10).
5. Rodzaj rachuby czasu ze względu na ruchy ciał niebieskich; tempus Murm, BartBydg, Mącz, Vulg, PolAnt; hora Mącz (103): BartBydg 152b; BielŻyw 136; Stworzył Mieſiącz na rozdział cżaſow WróbŻołt 103/19; BibRadz I 1c marg; LeovPrzep F2; Oczko 29v, 30; KochPs 155; SkarŻyw 258; Tenże y niebo nátknął gwiazdámi ślicznémi/ Aby ludźióm znáczyły czáſy/ biegi twemi. KochPhaen 1; KochPieś 72; ArtKanc P14; ZawJeft 14; GrabowSet K3v; LatHar + +7v.

czas czego (2): Niektoreſmy też wyrozumieli ktorzi tym obycżaiem zwykli byli cżas dnia y nocy dzielić KwiatKsiąż P4v; GostGosp 84.

W charakterystycznych połączeniach: czas(y) dzielić, założyć, znaczyć; czasu (czasow) poezątek, rachunek, rozciągnienie, rozdział (3), znak.

Wyrażenia: »odmienność (a. odmiana) czasow« (3): Y czemuż ieden dzień ieſt zacnieyſzy niż drugi/ gdyż wſzythká świátłość dniow wroku od ſłoncá pochodźi? Rozdźielone ſą rozſądkiem Páńſkim/ ktory odmiány czáſow [immutavit tempora Vulg] y dni świętych rozrządźił. BibRadz Eccli 33/8 [9]; RejAp 99v [2 r.].

»pewne czasy« (4): LubPs X6; Niech będą świátłoſći ná rozpoſtrzeniu niebieſkim/ ku rozdźielániu dniá y nocy/ á niech będą ná znáki y ná pewne czáſy/ tákże ná dni y ná látá [sint in signa et tempora et dies et annos]. BibRadz Gen 1/14; BudBib Gen 1/14.

»tamten czas« (1): y ná COncilium Nicéńſkiém/ któré przed dwunaśćią ſet lat poſtánowili/ áby záwżdy Luna cztérnaſta bywáłá: miárkuiąc z támtego czáſu/ że dwunaſtégo Kwiétniá/ Aequinoctium záwżdy bywáć miáło Oczko 30.

»wypełnienie czasu« (1): Theſz yſz then kſyązycz yeſt uypelnyenye czaſu bo ſyą tam poczyna yeſyen PatKaz III 113v.

Szeregi: »czasy, (i) dni« = tempora et dies Vulg, PolAnt (5): Leop Gen 1/14; BibRadz Eccli 33/8; BudBib Gen 1/14, I 1b marg; Znáki dáne ná czáſy/ ná dni y látá: y biegi dźiwne dáne ná poznánie mocy y mądrośći Bozkiey: obroćili ſobie ná wieźdźby y czáry. SkarKaz 518a.

»czasy i lata (a. roki)« (4): Záchowywaćie dni/ y kſiężyce/ y cżáſy/ y latá [tempora et annos]. BibRadz Gal 4/10 [przeklad tego samego tekstu (3)] KuczbKat 295; BudNT Gal 4/10; WujNT Gal 4/10.

a. Lata (16): Leop Sap 4/13; Abowiem gdy zlicżymy cżáſy od w niebo wſtąpienia Páńſkiego áż do roku 1034 [...] tedy [...] naydziemy podobno onego Benediktá dziewiątego RejAp 165.

czas czego (1): Wiárą/ y ſámá Sará będąc niepłodną wźięłá moc ku przyięćiu naśienia/ y mimo czás wieku ſwego [praeter tempus aetatis] (marg) porodziłá. G. (–) WujNT Hebr 11/11.

czas czyj (2): RejPos 298v; Iákiego ſmętku y wielkiey żáłośći przez wiele cżáſow ſwych vżywał. RejZwierc 125v.

W połączeniu z liczebnikiem (3): panna Marya przeth tyſyącz tyſyączy czaſow wſzytko uprzedzyla PatKaz II 69; BudBib Dan 4/13, 20.

Wyrażenie: »wiele czasow« (5): RejWiz 22; BielKron 5; A byłá Anná Prorokini dzyewká Phánuelowá s pokolenya Aſſer/ tá iuż byłá przetrwáłá wyele cżáſow RejPos 28v, 298v; RejZwierc 125v.
Szeregi: »lata a(l)bo (a, i) czasy« [szyk 4 : 1] (5): BielŻyw 82; Bo więtſzyć dziw gdy młoda/ záwiła ſupryná/ Vmie ſwoy ſtan vważyć/ á niżli łysiná. Bo tey látá y cżáſy/ wiele pomagáią RejZwierz 70v; RejZwierc 125; BudBib I 197a marg; gdyby Zydowſcy Piſárze w opiſániu rzecży [...] licżby álbo cyfr/ w opiſaniu lat/ ábo cżáſu vżywáli CzechRozm 137.

»czas albo wiek« (1): Przed potopem wiele cżáſow álbo wiekow było BielKron 5.

b. Pora roku (17): ALe iż rozne ſą cżáſy w roku/ też ſą y rozne przypadki y w goſpodárſtwie RejZwierc 107; SkarŻyw 126; cżáſy rozmáićie dla ćiebie ſzáfuie/ wioſną/ látem/ ieśienią y zimą LatHar 674.

czas czego (5): Mymer1 I7; Pretho natura ſprawiła cżtyrzy rozdziały roku/ cżtyrzy też ſą cżęſći nieba od ktorich ty tho cżaſy roku biorą pocżątek KłosAlg A2v; Mącz 443a; SkarŻyw 207; LatHar ++7.

W charakterystycznych połączeniach: czas roku (3), zimy.

Frazy: »czas [jest] dobry« (1): á iż o thym częſta wzmianká bywa/ który czás w rok tym rzeczam nalepſzy/ ná prędce odpowiedź: iáko wſzyſtkim lekárſtwam którém źimá y kánikułá podeyźrzána/ ále Ieśień á Wióſná naprzyſtoynieyſza Oczko 29.

»czasy idą« (1): Widziſz iáko cżáſy idą káżdego roku/ Wioſná náſtawſzy/ ziemię ogrzawſzy [...] Láto zá ſobą przywodzi RejZwierc 171v.

»czas się przybliża« (1): GDy ſie iuż lato dokońcżawa á cżas ſie iuż ieſienny przybliża FalZioł V 72.

Wyrażenia: »czas jesienny« [szyk 1 : 1] (2): FalZioł V 72; Autumnitas, antiquum pro Autumno, Yeſienny czás. Mącz 22a.

»letni czas« (1): Aestivum tempus, Summer tzeit. Letni czás Murm 8.

»pogodny czas« (1): Temperatissimum anni tempus, Napogodnieyſzv czás roku. Mącz 443a.

»ten czas« (3): KochPieś 3, 15; bo ma ná to bacżyć/ iż Ieśień cżwarta cżęść roku: á ták nie ma tego cżáſu dármo puſzcżáć GostGosp 64.

»wesoły czas« (1): Teraz naweſelſzé czáſy/ Zielenią ſye pięknie láſy. KochPieś 34.

c. Doba (2):

czas do czego (1): Dies civilis, Cás do obrócenia słońcá/ to yeſt/ Cżtery y dwádziesćią godzin. Noc y dźień weſpołek Mącz 88a.

Ze zdaniem przydawkowym (1): Aequinoctium. Czás gdy dźień s nocą yednákiey długośći yeſt. Mącz 4c.

d. Godzina, pora dnia (35): KrowObr 195; Dies artificialis qui alias naturalis apud veteres, Cás od wſchodu áż do zachodu słóńcá. Mącz 88a; Antelucanum tempus Czás przede dniem niżli oſwitnie. Mącz 198a; WujJud 187.

czas czego (3): HistRzym 50v; WujJud 187; Pewne cżáſy modlitwy/ zdawná ſię chowáią. LatHar 302 marg.

czas do czego (1): O Modlitwie y cżáſach do niey ták mowi/ w tychże kśięgach de Virginitate: rozmyślay Pánno w piśmię [!] świętym [...]. Wſchodzące słońce niechay naydzie kśięgi wręku twoich. po trzećiey godzinie przy Mſzy będzieſz SkarŻyw 393.

czas ku czemu (1): A modlitwá vſtáwicżna inácżey od nas záchowaná być niemoże/ iedno gdy káżdego dniá pewne cżáſy áłbo [!] godźiny ku modlitwie mamy WujJud 187.

czas na co (1): á gdy cżás nocny ná odpocżynienie przy chodził: położyli ſię w polu y ſpali SkarŻyw 356.

Ze zdaniem przydawkowym [zawsze z odpowiednikiem: ten; gdy (1), ktorego (1)] (2): Crepusculum — Mrok, cżgſten [!] ktorego ſzie łaczy noc zedniem poſpoliczie nawieczor. Calep 269a, 447a.

W połączeniu z liczebnikiem (4): SienLek 120v; Dániel Prorok trzy cżáſy przez dźień ná modlitwę ſobie obierał. LatHar 302, 302; WujNT 439.

W charakterystycznych połączeniach: czas modlitwy (2), ku modlitwie.

Fraza: »czas przychodził« (1): SkarŻyw 356 cf czas na co.
Zwroty: »czasy rozmierzać« (1): ktorymi [naczyniami] godziny y czaſy rozmierzaią KwiatKsiąż L4v.

»czasy upatrować« (1): Iuż cżáſy vpátruie iuż licży godziny. S cżáſem ieść/ s cżáſem ſie kłáść RejWiz 91v.

Wyrażenia: »czas naznaczony« (2): Iáko w ſtárym zakonie były pewne czáſy modlitwom náznáczone WujNT 439, 525.

»czas nocny« [szyk 3 : 2] (5): Nocturnum tempus, Nocny czás. Mącz 252a; SkarŻyw 356; ArtKanc T5; GrabowSet V2v; SkarKaz 608a.

»pewny czas« (7): Mącz 510b; WujJud 187 [2 r.]; PEwne cżáſy mieć do modlitwy/ y w piſmie świętym/ y w Kośćiele Bożym/ nie nowiná. Siedmkroć przez dźień chwałę P. Bogu Dawid oddawał LatHar 302, 302 marg; WujNT 439, 525.

»poranny czas« (2): Matutinus ‒ Poranni iczas [!]. Calep 644a; LatHar 254.

»pułnocny czas« (1): CHyliło ſię dobrze s pułnocnego cżáſu/ Zwierz ſie wráćał z paſzey do gęſtego láſu. WisznTr 30.

»słuszny czas« (1): Po nim [po kogucie] ſluſſne czaſi znaią RejRozm 404.

»czas ten« (2): Gallicinium – Czas ten w nocy, gdi kurowie poczinaią piąc. Calep 447a, 269a.

»czas wieczorny« = vesper Mącz, Calep; serum Calep [szyk 2 : 1] (3): Vesper, etiam dicimus, unde cum vesperum dicimus neutro genere subadimus tempus, Wieczorny czás. Mącz 489d; Calep 974b, 1117a.

»zaranny czas« (1): Matutinum tempus. der morgen. Záránny czás Murm 13.

Szeregi: »dzień i czas« (1): chwały twey/ dźień będźie pełen/ y cżás nocny. GrabowSet V2v.

»czas(y) i (a(l)bo) godziny« [szyk 5 : 1] (6): KwiatKsiąż L4v; WujJud 187 [2 r.]; Godźiny kośćielne álbo Paćierze Kśiężey/ ktore zową horas Canonicas, to ieſt porządzone ná cżáſy y ná godźiny pewne Paćierze/ ktore Papieżnicy śpiewáią ſobie/ álbo mowią/ nie były znáiome onemu Kośćiołowi Bożemu pirwſzemu. WujJudConf 186v; WujNT 439; SkarKaz 608a.

6. Znak wróżbiarski; tempus PolAnt, Vulg (5): PatKaz III 97v; wżdyć przedſię Plánety moc máią/ Gdyż owi práktykarze cżáſy powiedáią. O niemocach/ o śmierciach/ o pewnych przygodach RejWiz 137; WujJud 35; Y przewodził ſyny ſwe przez ogień w dolinie ſynow Hinnomowych: cżáſow lepak przeſtrzegał báwiąc ſię praktykárſtwem y cżárámi/ rádził ſię pytonow y cżárnokſiężnikow BudBib 2.Par 33/6; WujNT Eph 1/10.
7. Termin gramatyczny odpowiadający dzisiejszemu terminowi „czas” (obejmuje też bezokolicznik) (12):
Zestawienia: »czas nieskończony« = bezokolicznik (3): Boby mym zdánim/ mowiąc o Bogu/ właśniey infinitiuum tempus, cżás nieſkońcżony Bogu ſłużyć mogł niż ábo praeſens ábo ktory inſzy. CzechEp 67, 68 [2 r.].

»czas niniejszy [= teraźniejszy]« (4): Gdyż nie ták w Hebreyſkim ſtoi: Bo też oni cżáſu ninieyſzego/ praeſens, nie máią CzechEp 67, 67 [2 r.], 68.

»czas przeszły« (2): Abowiem v Prorokow częſtokroć cżás przeſzły bywa położon zá przyſzły w cżym ſię nam znáczy wielką pewność tego co ſię ma ſtác ná potym iákoby ſię też tho iuż wykonác miáło. BibRadz I 303c marg; CzechEp 68.

»czas przyszły« (5): BibRadz I 303c marg; RejAp 122v; GrzegŚm 59; Dla cżego mędrſzy regułkę tę wynáleźli/ iż cżas przyſzły zámyka w ſobie/ y ninieyſzy y przeſzły y przyſzły cżás. CzechEp 68.

»terazniejszy czas« (1): Y nie rzekł; ktore zá was będzie wydáne: ále/ ktore dáią ábo dáię zá was/ w teráznieyſzym czáśie. WujNT 286.

8. Użycia błędne, wynikłe z różnic w tłumaczeniu oryginału (4):
a. Zamiast „skronie” (2): Leop Ps 131/5; Y damli odpocżynek cżáſom moiem rć. Oto widziſz na oko/ iako ſię ięzyki mſzczą krzywdy ſwey nad temi co nimi gardzą/ á bez nich do tłumáczenia piſmá świętego przyſtępuią. Słowo Laćinſkie Tempora/ acż dwie rzecży znacży/ to ieſt/ y cżaſy i ſkroni/ wſzákże tu niemoże/ iedno ſkronie znácżyć BudBib I b2.
b. Zamiast „pan” (2): Więc y ono ieſt znáczne mieyſce/ gdźie miáſto tego co my w Láćińſkim czytamy. Pánu ſłużący/ Grekowie czytáią: Czáſowi ſłużący; przez odmianę κυρίωͺ w καιρω̃ͺ. WujNT przedm 14, 565 marg.
9. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »siedm czasow« (1): Symmonianum vel symmoniacum trifolium, Nieyáki rodzay koniku trawy zwłaſzczá w łąkách roſtącey niektórzy máyą zá to ziele ktore ſiedḿ czáśów zową. Mącz 436c.
** Bez wystarczającego kontekstu (21): De Temporibus. Von den czeyten. O Czáſſyech. Murm 5, 5; Mymer1 3v, 4v, 5; Mącz 49b, 52b, 150a, 326c, 404c, 443c, d; BudBib I b2; Calag 581b; Calep [191]b, 1052b, 1053a, 1078a; miał bym nápiſáć czás, otóż wolałbym ie nápiſáć oto ták/ ċás/ álbo ták/ c̀ás. JanNKar E2v.
II. W funkcji przysłówka i przyimka [dla konsekwentnego przedstawienia procesów leksykalizacji przysłówka i przyimka zgromadzono tu nawet takie przykłady, które wykazują jeszcze ścisly związek ze wszystkimi znaczeniami I.] (13653):
»czasu, czasow« = in tempore, temporibus Mącz; sub horam, sub tempus Cn [zawsze z przydawką] (2322 : 534) (2856): GlabGad D7, K; Item zeznal yſch thu Wpoznanyv czapky noze waczky myeſchky wkramyech kradal czaſſu Jarmarkowego. LibMal 1546/121; LubPs cc5v; GroicPorz m3v; Leop Ex 13/21; BielKron 368, 381v, 394; Mącz 305d; SienLek 191; CzechRozm 54; Oczko 2; CzechEpPOrz **4; NiemObr 142; Cżáſow Nieſzpornych był z Krzyżá zdeymowan ArtKanc D10v; ActReg 51; GrabowSet E, O2; LatHar 438; WujNT 299; MY Ian Olbrácht/ rć. dáiemy znáć/ iż wysſzégo czáſu [superiori tempore JanStat 6] zá bozką pomocą [...] ná króleſtwo w tym zacnym króleſtwie náſzym Polſkim [...] ieſteſmy wźięći. SarnStat 9, 1087.

~ czasu czego (735): Widziſs téż ocży moię bytz weſolé/ iaſne ij niepokaloné/ ale cżaſu męki moié/ vzrzyſs ié od żydow zawiązané OpecŻyw [79]v, 73v, [79]v, 81, 98v, 151 (9); PatKaz I 16v, 17; PatKaz III 97v [2 r.], 99, 99v, 100, 100v (11); TarDuch B8v; Ieſt barzo dobre lekarzſtwo na ſercze cżaſu mdłoſci FalZioł III 6d, kt, I 69d, 71a, 73d, II 6a (36); BielŻyw nlb 3; GlabGad B5v [2 r.], K4v, L, Lv, L2 [3 r.], L2v; MiechGlab 77; WróbŻołt N2, S5v, S8 [2 r.], 70/9, gg (11); RejPs 24v, 42, 49, 56v, 103v, 212, Ff2; RejKup O; RejKupSekl a8; czaſu żniwa [tempore messis] rzekę żeńcám MurzNT Matth 13/30; LubPs A3, A3v, Dv, E3v, Fv (19); GroicPorz c2, h3, o3v, gg3, mm, mmv; áby Mnichy y Mniſſki tzáſu godziny ſmierći przyięłá KrowObr 155v, 36, 51v, 157v, 162, 163v, 168, 176; A cáſu cżwartego pokolenia [Generatione autem quarta]/ wrocą ſie tu Leop Gen 15/16; á cżáſu pomſty [tempore vindictae] zgłádzi ćie. Leop Eccli 5/9, Lev 25/9, Num 6/21, 3.Reg 18 arg, Ps 17 arg, 145/2 (18); BibRadz Deut 31/10, 3.Reg 15/24, Iob 20/28, I 281b marg, Iob 29/4 (29); OrzRozm F2, K; Cżáſu národzenia Páná Kryſtuſá Kolno było głową niſzſſey źiemie Niemieckiey BielKron 285; Kiedy tym Lápánom ſłońce záchodzi około świętego Lámpártego/ dniá áni świátłá żadnego v nich nie máſz iedno noc przez cáłe trzy mieſiące vſtáwicżnie tylko cżáſu godziny południá ták ſię trochę ćiemnośći obiáśni BielKron 295, 2v, 13v, 25v, 81, 84 (19); Mącz 78b, 163c, 358c, 491d; SienLekAndr a3v; LeovPrzep A2v, Bv, C2, D, Dv, D2, F2v; RejAp 9, 40, 59, 59v, 90v (15);GórnDworz R8v, Aa; HistRzym 37, 71v, 90, 98v; RejPos 2v, 29, 30 [2 r.], 41, 42 (70); BiałKat 78v, 190v, 266, 356; GrzegŚm 52; V ſkępcá cżáſu wſzytkiego żywotá/ Ná bárzo cienkiey nići wiśi cnotá. RejZwierc 217, 35v, 46v, 48, 56, 128v (10); WujJud 184v; WujJudConf 184v, 191; RejPosWstaw [213]v, [1102]v, [1103]v; BudBib Ruth 2/14, 2.Reg 23/20, I 192a marg, 2.Esdr 9/27, Iob 6/17 (25); Strum E3v, E4, E4v, G3v [3 r.], H3v (18); BiałKaz ktv, G3; BudNT Matth 22/30, 1.Petr 4/13; CzechRozm 196v, 197v; Wnętrzne walki vſmierza á cżáſu przygody/ Ták mu iecháć ná woynę iáko y ná gody. PaprPan Cc2, Aa4v; ModrzBaz 22, 34, 35v, 40v, 107 (15); Oczko 21; KochPs 8 [2 r.], 46 [2 r.], 55 [2 r.], 83, 151, 170, 193; raz y kielich złoty cżáſu głodu przedał/ á vbogie żywił. SkarŻyw 292, 103 [3 r.], 251, 252, 324, 413; MWilkHist A3, G; Ten Stopolk [...] czáſſu pánowánia ſwego wiele ſzkod poddánym bezwinnie poczynił StryjKron 185, 472; NiemObr 7; WerGoścPapr 202; WisznTr 28; KochPieś 32; ArtKanc D12v, K15, R16v; GórnRozm Nv; Phil D3, L3, M2, M4, N (8); OrzJan 66; LatHar 54, 290, 296, 465; KołakCath B2; RybGęśli D3; WujNT Matth 13/30, s. 116, Luc 1/10, 8/13, s. 256 (15); Biorący z Skárbu czáſu bezkrólowánia, winien ieſt kazni peculatus. SarnStat 5, 6, 78, 108, 133, 150 (33); SiebRozmyśl D4v, Ev, K, Kv; SkarKaz 552a marg; CzahTr B2v, I; GosłCast 57. Cf Wyrażenia, Szeregi.

czasu pod co a. pod czym (1): Czáſu pod Interregnum gránice króleſtwá máią bydz bronione. SarnStat 4.

czasu po kim, po czym (4): á to było tego cżáſu po Alexándrze kiedy Ptolomeus Ewergetes krolował w Egipcie. BielKron 129; bo był wielki mor w Rzymie tego cżáſu po záćmieniu ſłońcá y po powodzi. BielKron 166v, 322v, 385v.

czasu przed kim, przed czym (7): Alexander też Ceſarz widząc że máło co wyſzych cżáſow przed nim [superioribus ante se temporibus] wiele ludźi dla ledá podeźrzenia/ iákoby przećiw máieſtatowi wyſtępne karano ModrzBaz 81v; piſmo ś. iáwnie oznaymia [...] iż przyśćie Antychriſtá/ ma być oſtátecżnego práwie cżáſu/ przed ſkońcżeniem świátá CzechEp 349, 349 [3 r.], 351, 352.

czasu czyjego (443): ZapWar 1521 nr 2271; yze czaſſv niegdi Stephana woyewodi nyedawno vmarlego. mytho nyezwiczaynye, od krola yegomyloſczy poddanich bilo wybyerano MetrKor 40/825; BierRaj 21; OpecŻyw C; PatKaz I 2; yſz caſu conſtantina czeſarza y heleny matky yego nalezyon był nyktory grob wktorym lezal czlouyek PatKaz III 103, 101v [2 r.], 102, 103v, 104; Marzecz powiada, cżaſu niego krwie nie puſzcżay FalZioł V 46v, I 25d, IV 58d, V 47, 48; BielŻyw 25, 78, 129, 132, 140, 142, 168; MiechGlab 27, 44, 45, 46, 58, 73; KłosAlg. D3v; WróbŻołt 43/2, O5; RejPs 75v; RejKup ſ2; HistAl Dv, G4; MurzNT 108v; GliczKsiąż F2v; LubPs A4, A5, O5, R2; KrowObr 19, 21, 28v, 29, 30 (11); Leop 2.Mach 12/15; RejZwierz 35v; BibRadz Gen 6/9, I 378d marg; Był cżaſu náſzego mąż ieden mądry Iezus BielKron 139, 8v, 9v, 27, 38, 39 (51); KwiatKsiąż A2; Sub Alexandro, Pod Alexándrem/ to yeſt czáſu Alexándrowego. Mącz 424d, 190d; OrzQuin D; SienLek 18; LeovPrzep C; RejAp 168; GórnDworz O5; HistRzym 61; RejPos 10, 58v, 153, 198v, 276v, 313, 350v; RejPosWiecz3 97; RejZwierc 172; WujJud A5, 60v, 116v, 126v, 132, 214v; WujJudConf 191; KochList nlb 3; RejPosRozpr c4; BudBib Lev 25/31, Iudic 15/20; SkarJedn A2, 52, 312, 397 [2 r.]; Oczko 11, 19v, 29v, 30, 30v; SkarŻyw [197], 203, 460; StryjKron 245; CzechEp *2, [380]; NiemObr 72, 99, 160, 164; ReszPrz 12, 27, 30; WerGośc 260; Phil M2; KochCzJan A2v; KochFragJan 3; WujNT przedm 5, s. 4, 31, 98, 174 (10): SarnStat 35, 70, 181, 890, 938, 1060, 1189; Iże mnie w tym vgodźić złe ſzcżęśćie niechćiáło/ Zeby ſię moich cżáſow to było przydáło. WitosłLut A5v; PowodPr 20, 23, 38, 72; SkarKaz 419a. Cf Wyrażenia.

Ze zdaniem czasowym [w tym z odpowiudnikami: tego(ż) (60), jednego (32), onego (13), drugiego (3), innego (3), niektorego (3), takiego; gdy(ż) (88), kiedy(by) (18), ktorego (17), gdzie (2), poki (2), gdyby (1), w ktorych (1)] (129): ZapWar b. r. nr 2229, 1536 nr 2490; OpecŻyw 58v; iże na dziąſlach y na cżeluſtkach cżynią ſie v dzieci kroſtecżki/ á nawięczey tego cżaſu: kiedy zęby pocżną ſie vkazować FalZioł V 37v, I 151d, V 19d, 43; Innego lepak cżaſu gdyż ieden poeta rozlicżnimi chwałami wychwalował Allexendra przed Dyogeneſem, Dyogenes wziąwſzy chleb iadł BielŻyw 74, 14 [2 r.], 56, 63, 133; WróbŻołt 31/6, R3v, aa5, ee6; LibMal 1543/68, 72 [2 r.], 1546/111v, 1547/132, 136v, 1548/147, 1554/193; HistAl A, D5v; KromRozm III P7; GliczKsiąż C8, F8, O2v; LubPs D4v, Iv; BibRadz I *6v, 316a marg; Mocą Ceſárſką y krolow Koncylia máią być ſkłádáne/ zwłaſzcżá tego cżáſu/ ktorego wſzytko krześćiáńſtwo ſkárży ná Papieżá BielKron 216; Tedy iednego cżáſu przez ſen gdy o thym rozmyſlał Angioł mu powiedział BielKron 299v, 10v, 26v, 60v, 61v, 65v (30); Eo tempore quo corpus addictum atque operatum Reipub. esset, Tego czáſu gdy ná posługách Rzeczypoſpolitey był. Mącz 264c; GórnDworz B6, S5; Yprzygodźiło ſie cżáſu niekthorego/ gdyż on Ceſarz ſiedział v ſtołu/ przyſzedſzy ná zamek niektory kupiec y kołátał v wrot/ áby go puſzcżono. HistRzym 57v, 33v, 52, 54v, 72, 84v, 120v; RejPos 21v, 55, 76v, 153; BielŻyw 67v; RejPosRozpr cv; BudBib Ioel 3/1; Strum H2; BudNT Ii3v; PaprPan I2; ModrzBaz 26v, 63, 102; SkarJedn 126, 299, 345; SkarŻyw 58, 86, 107, 133, 202 (19); ZapKościer 1582/27; StryjKron 308, 552, 547; CzechEp *2, 237; NiemObr 164; ReszHoz 136, 137; ArtKanc H2; GostGosp 10, 104; Phil L3; GórnTroas 26; OrzJan 124; Napewnieyſza to/ y z náuką piſmá ś. bárzo zgodna rzecz ieſt/ tych czáſow ktorych z gośćińcá rozlicznie vſtąpiono/ ſtárych ſię drog trzymáć LatHar + 6; SarnStat 784, 796; SkarKaz 483b.

W polączeniu z bliższym umiejscowieniem w czasie (43): ZapWar 1532 nr 2414; MiechGlab 58; Theſz zeſznawa yſz panu Mokronowſkiemu vkradl czaſzu yednego wdzyen wyelkonoczny ſſtola wdomu podlye ſkoli ſzyedm groſchi LibMal 1551/159; KrowObr 21; Y pomośćie im áby ſię mogli pomśćić nád tymi ktorzy czyháli ná nie czáſu nieſzczęſcia ich to ieſt dniá trzynáſtego/ á mieſiącá dwunaſtego ktory ieſt Adár/ tegoż dniá. BibRadz Esth 16/20; CYmbrowie tego cżáſu/ látá od záłożenia Rzymá 652/ przyſzli z wielkimi ludźmi do Włoch BielKron 130; Gdy iuż był ſiodmy á dwudzieſthy dźień mieſiącá Sierpniá/ ktorego cżáſu śćięćie świętego Ianá obchodzi kośćioł/ Turek przyćiągnął pod Węgierſkie woyſko BielKron 307, 110v, 122, 123v, 137v, 145 (28); Diligenter naviges de mensae decembri, Czáſu mieſiącá grudniá. Mącz 78b; BudBib Ex 34/17; ModrzBaz 115v; SkarŻyw 290; StryjKron 300 [2 r.], 447; NiemObr 155; cżáſu ſzoſtey godźiny z krzyżem z miáſtá wiedźion ArtKanc D12v; SarnStat 726.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu i niekiedy miejsca (przeciwstawnymi, synonimicznymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (86): yſz za wolyam y roſkazanym Kxyądza Phyedora [...] y ony theraſſz chodzyly do Walach y ynny ynnich czaſſow theſz za roſkazanym thegoſz pana Stharoſthi czeſtho chodziwaya. LibLeg 11/134v, 11/54v; Zwłaſzcża cżaſu morowego/ potem też y inſzych cżaſow ku rozmagithim niemoczam/ Ku działaniu thego iako maſz działać FalZioł II 3a; BielŻyw 60; Cżemu iednego cżaſu więtſzą mamy chęć ku nie ktorim pokarmom á drugiego ku inſzim GlabGad G3; WróbŻołt 85/7; RejPs 112v, 174v; Potym tegoż cżáſu Alexander kazał ſpráwić w Babiloniey Máieſtat złoty HistAl M7v, E5v; á wyęcey trzebá było zgromádzáć koſcyoł niżli rządźić/ dáleko wyęcey teraz oſtátnich tych czáſow KromRozm III N4; GliczKsiąż H7v; LubPs hh5v; A chceſzże thedy wiedzieć? ſkąd ſię Mniſzy wſztzęłi/ y ktorego tzaſu? Słuchay. KrowObr 133v, 30, 137, Ss3v, Vuv; Cżáſu wiecżornego [in tempore vespere]/ álić oto záburzká: á ráno [in matutino]/ thedy ſie nieoſtoią. Leop Is 17/14; Skąd znáć iż Bog nie záraz iednego czáſu vczynił ſwiátá/ ále go dokończył w ſzesći dnioch BibRadz I 2a marg, Gen 14/1; Przedtym tá źiemiá byłá pod Moſkiewſkim kſiążęćiem [...]/ ále tych cżáſow ieſt pod krolem Szweckim BielKron 294; Thegoż cżáſu álbo máło przed tym Andrzey Bátory z niemáłym pocżtem ludu przyćiągnął. BielKron 306, 38v, 138, 266, 336; Olim adverbium temporis praeteritum et futurum tempus significat, Przed czáſy/ dawno przed tym/ też ná po tym czáſu ſwego. Mącz 262c; Przyſthoi theż cżłowiekowi/ áby cżáſu woiny/ ábo y záwdy/ miał wſzytki cnoty/ ktore ſie ku vcżćiwośći ſciągáią GórnDworz Hh2v, Iv, Hh; HistRzym 64; RejPos 124v, 204, 344v; Aby to tedy nie było vſtáwieni Ią Chorążowie z dawná y ninieyſzego cżáſu s Chorągwiámi BielSpr 6; PIſałem iuż poſtronnych Ludźi ſpráwy Rycerſkie/ dawnych y śrzednich cżaſow BielSpr 60v, 16v, 24v, 58; ktorzy pokármy od Bogá ſtworzone gánili/ y zá niecżyſte mieli/ przeto ich ſwoim nie tylko pewnych cżáſow/ ále záwſze bronili. WujJud 198; RejPosRozpr c2; RejPosWstaw [1432]v; Bo by też y to zátym iść muśiáło/ żeby też y BOg ſam mocy żadney nie miał/ iż iey też teraz/ iáko przeſzłych cżáſow niepokázuie CzechRozm 185; Nie będźiem ſie też o mieyſce y cżás ſprzecżáć: ále kędykolwiek y ktoregokolwiek cżáſu ránoli wiecżorli/ zgodnie y ſpolnie zſzedſzy ſie/ wſzyſtko to co nam roſkazano [...] vczynimy CzechRozm 268v, 54, 132v, 167v, 180v; ModrzBaz 91; Iuż dziś tych cżáſow náſzych twoię/ Stolico Rzymſka/ Vlice/ zá morze ſię puśćiły SkarJedn 397, 299; á nietylko tych czáſów/ ále dawnych/ bywáło to zacne lékárſtwo ná wnętrzné choroby Oczko 19, 15v; SkarŻyw 284; iáko kiedy cżáſu ktorego Páná nimi przećiw ſobie wzruſzył CzechEp 368, 266, 375; Iáko tedy onych cżáſow Piotrowemu rządowi wſzyſcy wierni żywi podlegli/ tákże też y teraz/ ktoby ſię chćiał zwáć owcą páná Chriſtuſową/ muśi we zborze vpátrowáć/ iednego zwierzchniego/ y przednieyſzego páſtyrzá NiemObr 28; A náoſtátek teraz nie dawnych cżáſow/ nátworzywſzy ſobie Papieżowie Rzymſcy/ iákichśi Kárdynałow/ [...] tym Kardynałom tylko/ tę moc dáli/ áby oni ſámi/ Papieża obierali NiemObr 66, 29 [2 r.], 99 [2 r.], 171; WerGośc 260; GórnRozm Kv; Ták ſkromnie ná ón czás Królowie Polſczy żyli/ żeby tych czáſów y podły ziemiánin wſtydźił ſye ták żyć KochWr 28; Calep 885b, [892]a; ActReg 115; OrzJan 77; Tę zá fortunne rzecży potocżnych poſtępki Pánu Bogu dawno y ſwieżo przeminęłych cżáſow ofiárowano LatHar 76; Modlćie ſię wſzyścy zá námi grzeſznymi/ teraz/ y cżáſu śmierći náſzey. LatHar 465, 18; WujNT 174, 744; WysKaz 34; iżby iuż ex nunc żadnégo Cłá nie bráno ná potym wiecznych czáſów od Duchownych od Swietckich ludźi Szlácheckiégo ſtanu SarnStat 1022 [idem 1013]; Miſtrzowi y Zakonowi iego [...] żadna trudność/ queſtia/ y rzecz z práwá álbo okrom práwá nigdy żadnégo czáſu [nullo unquam tempore JanStat 855] niech nie będźie zádána. SarnStat 1078, 18, 499, 890, 1013; SkarKaz 39a; Ták ſię dziśieyſzych cżáſow dźieie/ ták y záwżdy. KlonWor 34.

W charakterystycznych połączeniach: czasu (czasow) jarmarkowego, mięsopustnego, nieszpornych, obojego, postnego (2), rozlicznych, rozmaitych, roznych (4), trojańskich, wielkonocnych, wyższego (3); czasu adwentu (2), bezkrolowania (2), bitwy (2), choroby (2), chrztu (2), ciągnienia, czujności (2), dnia (3), dnia ostatecznego, drogości, głodu (9), gniewu (rozgniewania) (9), godziny (2), godziny śmierci (5), interregnum (7), jarmarku, jedzenia (2), kaźni, koronacyjej (2), kwitnienia, łaski (3), męki (16), młodości (2), modlitwy, najazdu, nauki, nawałności, nawiedzenia (9), nędze, niemocy (2), nowego zakonu, objawienia (2), oblężenia (5), odpoczynienia (2), panowania (10), picia, pielgrzymstwa, płaczu, poczęcia (2), pokusy (kuszenia) (5), pomsty (5), porażki, porodzenia (narodzenia) (18), pospolitego ruszenia (6), potopu (4), powodzi (3), prace, prze(na)śladowania (7), przygody (19), przyścia (8), radości, rokow (3), rozkoszy (3), roztyrkow, sądu (40), spania (4), starcia, starości (7), stworzenia (3), śmierci (7), śniegu, świąt(ek) (2), trwogi, ucisku (uciśnienia) (8), udręczenia, upadku (4), upragnienia (4), (u)trapienia (19), walki (4), więzienia, wniebowzięcia, wybawienia (2), wygnania, zaćmienia, zakonu (2), zarażenia (2), zbierania wina (2), zmartwychwstania (10), zwycięstwa, żałości, żniwa (18), żywota (9).

Wyrażenia: »czasu apostolskiego (a. czasow apostolskich), apostołow« (2 : 2): tedyć pierwſzy krześćijánie/ ktorzy byli tzáſu Apoſtołow/ y pierwſzych ſwiętych mętzennikow/ obrony żadney w Kośćiele krześćijáńſkim nie mieli? KrowObr 89v; OrzQuin X [2 r.]; á nie tylko ſię to dźiáło cżáſow Apoſtolſkich/ ále do kilku ſet lat potym/ wierni Chriſtyánie/ domow ná chwałę Bogu/ oſobliwych nie budowáli NiemObr 23.

»chmurnego czasu« (1): Gdy theż Skowronek ſpiewa, tedy dźień pogodny bywa/ bo chmurnego cżaſu zawſze milcży. FalZioł IV 24a.

»ciężkich czasow« (1): tedy téż Rzeczpoſpolita poko ſie godźi/ ma záżywáć zdrowia y dźielnośći iego [Tarnowskiego]: y w tym ſámym nádźieię ſczęſnégo powodu rzeczy położyć/ który inſzych ćiężſzych y trudniéyſzych króleſtwá tego czáſów/ [...] wiele dokázował. OrzJan 66.

»długiego czasu« = ad longa tempora JanStat (2): Czći oycá twego y mátkę twoię [...] ábyć ſię dobrze dźiało/ y ábyś był długiego czáſu na źiemi [sis longaevus super terram]. WujNT Eph 6/3; SarnStat 1121.

»czasu dobrego« (1): Cżáſu dobrego bądź weſoł BielKron 80v.

»drugiego czasu« [szyk 8 : 3] (11): PatKaz II 60v; BielŻyw 36, 60; GlabGad G3; BielKron 266; Drugiego cżáſu/ oćiec ieden vmárłego ſynacżká do iego klaſztoru przynioſł SkarŻyw 252, 497, 498, 527, 596; NiemObr 171.

»dzisiejszych czasow (a. dzisiejszego czasu)« = hodie Modrz; modernis temporibus JanStat [szyk 66 : 17] (83): LibLeg 11/80v; ForCnR A2; FalZioł I 24b, 45d, 101a; SeklKat A2v, E2; MurzNT 31, 108v marg; IŻ dziſieyſfych cżáſow ludzie wdáli ſie ná bárzo zbytnye a vbezmyerne zbyeránye á nábycye pyenyędzy GliczKsiąż Mv, I2, O6v; LubPs A4, A5; GroicPorz ddv, kk3, kk3v; OrzRozm P3v; BielKron 5, 5v, 260v, 267v, 273 (9); SienLek a4, V2; GórnDworz B6, Ee2v, Ee3v, Ee6v, Hh5; RejPos 79, 209v marg, 275, 276v, 288, 313; BiałKat 93v, 383v; RejZwierc 183; RejPosRozpr b3, cv, c3v, c4 [3 r.]; RejPosWstaw [412], [414]v, 42 [2 r.], 44, [1103]v, [1432]v; Strum G3; Ia też widząc potrzebę cżáſu dziſieyſzego/ Przyſzedłem s tym orſzakiem ludu ſpiſánego. PaprPan A4v, Z2, Ccv; ModrzBaz 59v, 60v, 90v, 98, 118v; SkarJedn 382; SkarŻyw A4; NiemObr 99, 159; ReszList 148; WerGośc 203; ArtKanc N14, N16, P8v; Phil F2, M, O3; SarnStat 384, 408, 924; SkarKaz 119b; SkarKazSej 687b; KlonWor 34.

»czasu fortunnego« (1): Iákoż wprawdzie ſerce náſze [...] w thych [rzeczach] ſie kocha/ ktore były przy nas/ cżáſu fortunnego. GórnDworz H7.

»czasu godnego (a. czasow godnych)« (3): FalZioł IV 3a; MiechGlab 65; á przykázał áby thych dárow máthká iego ſtrzegłá/ á cżáſu godnego áby mu ie dáłá. HistRzym 61.

»czasu gorącego« (1): ROwnie iák buyna Láni cżáſu gorącego/ Z wieliką chućią żąda źrzodłá chłodzącego; Tymże kſztałtem wielice prágnie duſzá moiá ku tobie Pánie. ArtKanc Q8.

»inszego czasu (a. inszych czasow)« = alias Mącz, Calep, JanStat [szyk 42 : 9] (51): LibLeg 11/134v; FalZioł II 3a, V 52v; BielŻyw 14 [2 r.], 74; GlabGad D7; SeklKat V2v; HistAl E5v; Co ſye inſſego czáſu dali Bog dowodnyey pokaże. KromRozm I F; KromRozm III K8; GroicPorz d3; UstPraw A3; BielKron 353v, 390, 465; Mącz 6d; GórnDworz K7v; GrzepGeom O4; KuczbKat 205; BielSpr 16v; WujJud 193; BudBib c2; BudNT Ff8v; CzechRozm 132v, 204v, 261v; Przez cáły wielki poſt nigdy ſię nieprzewłocżyłá/ ácż y innych cżáſow rzadko SkarŻyw 160, 304; Calep 52b; GostGosp 106; OrzJan 69, 73, 108; LatHar 198, 212, 302, 680; WujNT 323; WysKaz 34; SarnStat 171, 225, 528, 796, 890 (10); GrabPospR M2v.

»jednego czasu« = kiedyś, niegdyś; uno tempore Mącz; aliguando, quondam Modrz [szyk 132 : 69] (201): Liſzká cżáſu iednego/ Szłá do domu Gędźcowego BierEz I, L3, O4v, R; OpecŻyw 55v, 56, 58; ForCnR C4v; PatKaz II 63v, 78 [2 r.]; FalZioł IV 56a; BielŻyw 1, 16, 25, 46, 47 (23); GlabGad G3; MiechGlab 71; LibMal 1544/81, 1548/140, 1551/159, 160v, 1554/190v; HistAl A; MurzNT 103v; GliczKsiąż A3v, C2, C6v, C8, F8, H7v; GroicPorz kk3, pp2; OrzRozm I4, N4, Rv; BielKron 10v, 28 [2 r.], 28v, 51v, 62v (47); Mącz 504a; SienLek 95; GórnDworz P6, P7v, Qv, S5, Y7v, Z4, Z5; Y ſtáło ſie iednego cżáſu/ że był zápalon wielką miłośćią ku ſwey ſieſtrze HistRzym 31, 11, 13v, 18v, 33v, 36 (24); RejPos 76v, 330v, 347v; HistLan D4; RejZwierc 80; BielSpr 43v, 44, 47, 67v; Strum Q2; ModrzBaz 29v, 47 [2 r.]; SkarŻyw 35, 58, 70, 86, 98 (41); NiemObr 9, 41, 148; Phil G, L3, Q; LatHar 128, 661, 703; SkarKaz 44b; CzahTr D4v, K3v, K4.

»jednego czasu« = równocześnie; eodem intervallo Mącz [szyk 14 : 1] (15): PatKaz III 95v; FalZioł I 93c; Synchronus, Rowiennik/ yednych lat. Latine coetaneus, vel contemporaneus. Synchroni, Którzy yednego czaſu żyli. Mącz 52c, 199b, 437a, 443d, 475a; GórnDworz B5v; Tymi też ſłowy ſpołem tho wyznawamy/ iż iednáż Páná Chriſtuſowá perſoná/ iednego cżáſu/ y w Piekle byłá/ y w grobie leżáłá. KuczbKat 45; WujJud 132v; CzechEp 375; NiemObr 178; ReszPrz 76; Calep 209a; WujNT 563.

»jednego czasu« = w krótkim czasie, nie zawsze [szyk 2 : 1] (3): iże ſpráwá Woienna/ álbo zwyćięſtwo nád nieprzyiaćielem otrzymáne/ czáſu iednego tylko bywa pożyteczne GroicPorz B; BibRadz I 2a marg; NiemObr 171.

»czasu jesiennego, jesieni« (2 : 2): cżaſu Ieſiennego korzenie ma być kopano ku lekarſtwam FalZioł I 54a, V 54v; BielKron 418; StryjKron 120.

»czasu każdego« = (in) omni tempore Modrz, JanStat [szyk 29 : 23] (52): FalZioł III 23d; RejPs 214; A ya wyznam ſławnye Páná vſty beſpyecżnymi/ Chwaląc go cżáſu káżdego tu myędzy wſſytkimi LubPs Z2, Bv, D2v, E4, L2, M3 (26); BibRadz Ex 18/26, I 133c marg; ieſt krainá ich weſoła/ roſkoſzna/ owocow/ źwierzá/ laſow doſyć/ ktore záwżdy źielone ſą y kwitną káżdego cżáſu. BielKron 447, 32, 44, 81v; GórnDworz Ee8; RejPos 60; KuczbKat 285; BielSpr 16v; WujJud 195; ModrzBaz 22v; SkarJedn 265; ReszPrz 16, 27; GostGosp 130; Phil B; LatHar 2, 18, 637; WujNT 322, Yyyyyv; SarnStat 178, 922.

»ktorego, ktorego(ż)kolwiek czasu (a. ktorych czasow)« = kiedy, kiedykolwiek; wtedy; quo(quo) tempore Mącz; quando, quum Calep [szyk 51 : I] (48 : 4): LibLeg 7/41, 67v, 68, 8/160v, 11/80v; PatKaz I 17; FalZioł V 72; GliczKsiąż 15; W wtorey położyłem o roznoſći Sądow Mieyſkich [...] y ktorych czáſow Sądy ſpráwowáne być máią. GroicPorz C, nn2v; KrowObr 133v, 137, Ss3v, Vuv; dzyáło ſie pod namioti Ceſárſkimi v Wenlonu látá 1543. Ktorego cżáſu krwáwy deſzcż ſzedł wkráinie Monáſterieńſkiey. BielKron 192v, 54, 114v, 132v, 200v, 205 (15); Mącz 341d, 344b, 375b; OrzQuin X4; RejAp 11; GórnDworz I6, N8v, O8v, Hh4v; HistRzym 104; tedy tákim wſzytkim obiecuie rowną zapłátę káżdemu/ ktoregożkolwiek cżáſu przydzie do winnice oney. RejPos 58v, 35v, 60; BielSpr 58; BudBib Ier 2/17; CzechRozm 70, 167v, 260v, 268v; Calep 885b, [892]b; GostGosp 74; SarnStat 916 marg.

»czasu letniego (a. czasow letnich), lata« [szyk 4 : 2] (5 : 1): LEtniego cżaſu puſzcżay z prawey ręki krew FalZioł V 59v, V 54, 54v, 64v; Goski *2; RejPos 183.

»czasu morowego powietrza itp., powietrznego« (21 : 1): DEbową wodkhę gdy ią ktho pije rano cżaſu morowego powietrza/ broni tego cżłowieka od iadowithego powietrza FalZioł II 6a, kt, I 69b, 71a, II 3a, III 2d (16); A drugi cżáſu powietrza/ Doktorowi [...] rádził/ áby s Krákowá nie wyieżdzał GórnDworz R8v; SkarŻyw 413; ArtKanc R16v żp; LatHar 622, Aaa5v.

»czasu namienionego (a. czasow namienionycb)« (3): FalZioł V 66; Wſzakoż iż cżaſow namienionych ony [niewiasty] bywaią zimnieyſze y iadowitſze, przeto [...] dobrze cżynią takich rib ſie chroniącz. GlabGad Iv; GroicPorz q4.

»nastającego czasu« (1): In continenti subaudi: tempore, Náſtáyącego czáſu. Mącz 447a.

»czasu naznaczonego (a. oznaczonego, a. czasow naznaczonych)« = temporibus statutis JanStat [szyk 19 : 2] (21): LibLeg 6/157v; SeklWyzn a2; A ieſli go nie ſtáwi czáſu s Práwá náznáczonego/ rzecz tráći y winę Sędźiemu przepada. GroicPorz ee, zv; BibRadz I 311a marg; CzechRozm 24v, 145; ReszPrz 20, 76; ReszHoz 118; SarnStat 558, 612, 729, 735, 853 (11).

»czasu niebezpieczeństwa, (nie)bezpiecznego (a. czasow niebezpiecznych)« = temporibus periculosissimis Modrz [szyk 12 : 1] (7 : 6): LibLeg 11/80v; RejPs 87v; ZOzymus Papież rodem z Grecyey/ then był tego cżáſu niebeſpiecżnego w Rzymie/ kiedy ſie walki dzyały BielKron 159v, 81v; LeovPrzep C2; RejPos 124; RejZwierc 169v; ModrzBaz 25; Ták y ten zaſługuie mierźiącżkę/ y s ſpołecżnośći ludzkiey wyobcowánia godzien/ ktory cżáſu niebeſpiecżeńſtwá R. Poſpolitey/ pirwey o ſwoim dobrym/ niż o poſpolitym/ obmyſlawa y rádzi. Phil B2, C4; OrzJan 62; VotSzl B4, D2.

»(nie)dawnycb czasow (a. (nie)dawnego czasu)« = a diebus antiquis PolAnt [szyk 34 : 7] (41): LibLeg 11/164v; MiechGlab 76; WróbŻołt 43/2; Kłádźże im tu przed ocży/ ſpráwy krolow ſławnych/ Iáko ſie ſpráwowáli/ onych cżáſow dawnych. RejZwierz A5v; W tey Vlmie kośćioł y wieżá przy nim známienićie á koſztownie nie dawnego cżaſu zbudowan ieſth BielKron 287v, 217v, 263, 269v, 290v, 427, 445, 459v; GórnDworz Bb; BielSpr c, 60v; WujJud 1v, 116; BudBib Mich 7/20; BiałKaz C3; Ieſzcżeć to onych ſwiętych zacnych ludzi plemię/ Ktorzy cżáſu dawnego zdobili tę zyemię PaprPan D3v, E3v, Ggv; Oczko 19; StryjKron 355; NiemObr 62, 66, 99, 141, 178; GórnRozm Dv, D3v, F2, F2v, M, M3v; ActReg 115; Phil O2; OrzJan 28, 77; VotSzl C4v; PaxLiz C3.

»(nie)ktorego, ktoregokolwiek czasu (a. niektorych, ktorychkolwiek czasow)« = kiedyś, niegdyś, kiedy bądź; nequando, uno tempore Mącz; aliquibus temporibus, quocunque tempore JanStat [szyk 22 : 5] (22 : 5): BierEz K2; OpecŻyw 122; ForCnR C2; PatKaz II 35; PatKaz III 95v, 152; BielŻyw 6, 56, 104; LibMal 1543/68v; Mącz 245d, 443c; ſzuka pod cżás pogody/ áby mu z rzecży przyſzło powiedzieć/ iáko niektorego cżáſu w Poznániu wziął okrutnie kijem/ od cudzey żony. GórnDworz N4v; HistRzym 2v, 46v, 57v, 61v, 72; ModrzBaz 91; CzechEp 368; WerGośc 216; Calep 1137a; ieſli ſie którégokolwiek czáſu Nam y potomkóm náſzym przyda przez Króleſtwo iecháć/ zſtępowánia żadnégo do Pánów/ Szláchty/ Rycérztwá/ y ich ludu y Kmieći nie będźiemy cżynić/ przećiwko ich woléy SarnStat 884 [idem] 64, 580, 1172, 1228.

»czasu niemałego« (1): Y był myeſſkáyąc w zyemi Chám cżáſu nyemáłego LubPs Y.

»czasu (nie)pogodnego« = w (nie)odpowiedniej, trudnej porze [szyk 5 : 1] (6): LubPs S4v; LatHar 160, 705; Y ſzukał iákoby go czáſu pogodnego wydał [quomodo illum opportune traderet]. WujNT Mar 14/11, Hebr 4/16; SarnStat 730.

»czasu (nie)słusznego (a. czasow słusznych)« = opportuno tempore Mącz; tempore congruo JanStat [szyk 17 : 4] (21): LibLeg 11/71 v; á k themu też ieſtli ſie dzieciąthko nieruſza w żywocie cżaſu ſluſznego. Znak ieſt mdłego płodu. FalZioł V 17d, V 16d; WróbŻołt 31/6, K6v, 103/27; RejPs 108v; Leop Ps 144/15; Też Sądy áby niebyły przes nie omieſzkáne/ ále by były ſądzone czáſow ſłuſznych UstPraw A2; RejZwierz 143; Mącz 3b, 266b; SienLek 108v, 110; RejPos 158 [2 r.]; ArtKanc K5v; SarnStat 745, 748, 1000 [2 r.].

»czasu (nie)szczęścia, (nie)szczęśliwego (a. szczęsnego, a. nieszczęśliwych, a. nieszczęsnych czasow)« = temporibus infelicitatis Vulg; in die mala PolAnt [szyk 17 : 2] (11 : 8): OpecŻyw [27]v; Ci go teſz iedzą nieſtoiąc/ ktorzy Kryſtuſá wyznawáią tzáſu ſſtzeſliwego/ á przą ſie go tzáſu nieſztzeſliwego KrowObr 186v; Leop 2.Mach 12/30; BibRadz Ps 40/2, Eccle 7/15, I 376b marg, Eccli 51/16, Esth 16/20; GórnDworz L3; BiałKat 48v; RejZwierc 262 marg, Aaa3v; RejPosWstaw 44; To też ná zwierzchnego Páná przynależy/ niepodnośić śię cżáſu ſzcżęśliwego powodzenia/ á cżáſu nieſzcżęśćia nie truchleć [rebus secundis non efferi, adversis non succumbere]. ModrzBaz 22; KochPs 209; ArtKanc I20v; GrabowSet K2; VotSzl B2.

»niniejszego czasu (a. niniejszych czasow)« = in nunc tempore PolAnt [szyk 16 : 4] (20): PatKaz III 138v; ſkąd wiele złego powſtáło w tey Ziemi ninieyſzych cżáſow BielKron 437v, 231, 290v, 334v, 476; RejPosWiecz2 94v; Zá ſłuſzną thedy przycżyną zdáłoby mi ſie też tu ná tym mieyſcu nieco nápiſáć o náſzych ſpráwách ninieyſzego cżáſu BielSpr b4v, 6, 11, 16, 50, 60v [2 r.] (12); BudNT Rom 11/5.

»czasu nocnego« [szyk 12 : 4] (16): Iakom ya wdomw iego na vielkiem sokolowie czasszw nocznego nyevkradlem pol pyatha polczia myassza [...] tak my bog pomosszy ZapWar 1545 nr 2630, 1508 nr 2045, 2053, 2054, 2055, 2056 (11); RejPs 206; KochPhaen 6; WisznTr 30; LatHar 304, 316.

»czasu omylnego« (1): Iż żadcn nic nie bacży cżáſu omylnego/ A iáko co ma przypáść ná tę nędzę iego, RejWiz 144.

»onego(ż) czasu (a. onych(że) czasow)« = wtedy; niegdyś; in illo tempore Vulg, PolAni; in die illa, in die ipsa, (in) tempore illo PolAnt; illis temporibus Modrz [szyk 78 : 40] (118): OpecŻyw 114v; FalZiołUng V 119; GlabGad D5; MiechGlab *4; WróbŻołt 43/2, R3v, S6, aa5; LibMal 1543/12; MurzNT 28v; KromRozm III I7v, P7; LubPs Mv, gg6v; Leop Ios 11/21, AAA4v; RejZwierz A5v; BibRadz Gen 6/4, 11/1, 14/1, Deut 31/17, 18 (15); Pan náſz vcżynił známi vmowę ná gorze Oreb [...]/ á byłem pośrzodkiem miedzy im á wámi onego cżáſu BielKron 43v, 24, 138, 267v, 284, 396v; GórnDworz Iv; RejPos 21v, 55, 100, 287 [2 r.], 307v, 328v, 331; BiałKat 136; RejZwierc 172; BielSpr 1; KochMon 25; WujJud 71v; Onych cżáſow Stárſzym/ iáko to rozmáitym doſwiádſzeniem/ y przez długi cżás rzecży vżywániem wyćwicżonym/ bywáłá Rzecżpoſpolita zlecaná. RejPosRozpr [c2]v, c3v; RejPosWstaw [412]; BudBib Deut 1/16, Ios 5/2, 4.Reg 16/6, 2.Par 16/7, 2.Esdr 13/15 (9); WierKróc Bv; CzechRozm 39, 132v, 142 [2 r.], 196v; ModrzBaz [16]v; SkarJedn 299; Oczko 17v; CZAſow onych w Luce mieśćie Włoſkim/ Wáleryanus Chrześćiány zroſkazánia Dyoklecyaná Ceſarzá/ gubił SkarŻyw 552, 566, 573; ZapKościer 1582/27; StryjKron 365; CzechEp *2, 237, 285, 360, [393] marg; NiemObr 16, 27, 28 [2 r.], 29, 31 (24); ReszPrz 35; ReszList 141; Phil R4; LatHar 688, 728; WujNT 103; PowodPr 74; SkarKaz 483b, 607b; SkarKazSej 689b.

»ostatecznych (a. ostatnich) czasow« = ostatnio, niedawno; novissimis temporibus Vulg [szyk 6 : 4] (10): KromRozm III N4; RejPosRozpr cv; A iżbyśćie też vmieli vchodźić chytrych ſámołowek ſzátáńſkich: ktorych on bárzo wiele [...] ná wſze ſtrony/ przez nacżynie y pomocniki ſwe nábudował. A vcżynił to iśćie cżáſow tych oſtátecżnych/ z więtſzą pilnośćią y ſtáránim CzechRozm A7, A2v; SkarŻyw 203; Nie Papież tedy ieſt Antychriſtem [...] ále ći/ ktorzy tych oſtátnich cżáſow/ odſtępuią od wiáry powſzechney NiemObr 163; ReszList 149; WujNT 174, 1.Petr 1/20; VotSzl B2.

»czasow ostatecznych (a. ostatnich, a. czasu ostatecznego, a. ostatniego)« = według Biblii przy końcu jednego z okresów w historii ludzkości, zwłaszcza przed końcem świata; in novissimis diebus, in tempore novissimo PolAnt [szyk 22 : 22] (44): A iż zákázowáć małżeńſtwá ſą náuki Dijabelſkie/ ktore miáły oſtátetznych tzáſow náſtáć. KrowObr 231v, 225; BibRadz 2.Tim 3/1, 1.Petr 1/5; LeovPrzep D2, K2v; RejPos 163v; BiałKat 113v; Potrzebá ieſt áby Kriſtus niebo ośięgnął/ áż do cżáſu nápráwienia wſzyſtkich rzecży/ á z niebá tenże záśię przyść ma ná ſąd oſtátnich cżáſow. WujJudConf 71v, 3v, 23v; CzechRozm 54, 54v, 72v, 97, 118v (8); SkarŻyw 172; CzechEp 266, 315, 349 [5 r.], 351, 352; NiemObr 73, 119, 151, 163; ReszPrz 13; ArtKanc H2, K17v, K18v, L4v; KołakSzczęśl B4; WujNT 174, 270, 688, 2.Tim 3 arg, 1.Petr 1/5.

»owego czasu« = kiedy indziej (2): Gdym potym pátrzał/ widziałem iſz to tego to owego cżáſu [in tempore Vulg] drugie pierza podnośiły ſię po práwey ſtronie BudBib 4.Esdr 11/20; CzechEp 262.

»pewnych czasow (a. pewnego czasu)« = w określonym, wyznaczonym czasie; regularnie; in statuto tempore PolAnt; rato tempore Mącz; statutis temporibus Modrz; secundum tempus Vulg; certis temporibus JanStat [szyk 36 : 16] (52): LibLeg 6/157v; iż może przyſzłe rzecży przepowiadać pewnych cżaſow/ to ieſt od ſlończa wſchodu ażdo ſzoſtej godziny przed pełnią poki mieſiącz roſcie. FalZioł IV 50d; GroicPorz 1v, 11v; BibRadz Lev 23/4; Periodicus, Co pewnego czáſu w yednę miárę przichodźi y odchodźi yáko febry. Mącz 291b, 347c, 496a; KuczbKat 85, 370; WujJud 190v, 196, 198; BudBib Ex 34/17, Esth 9/27; CzechRozm 34v, 37, 65, 222; ModrzBaz 20v [2 r.], 32v, 46v, 54, 91 (9); Oczko 9v; CzechEp 217 [3 r.], 292, 310; ReszHoz 119; GostGosp 162; KochFrag 18; LatHar 420; WujNT 64, Ioann 5/4, s. 322, 398, 728, 744; SarnStat 106, 785, 920 [2 r.]; GrabPospR M2v; SkarKaz 39a, 41á; PudłDydo B4v.

»pi(e)rwszego czasu (a. pirwszych czasow)« = dawniej, dawno temu; primo tempore Vulg [szyk 6 : 1] (7): LibLeg 11/44; BielŻyw nlb 4; RejWiz 144v; Leop Is 9/1; PIerwſzego cżáſu v Grekow y Láćinnikow wiele było tych/ kthorzy piſali ſpráwy rycyrſkie potomkom ſwoim BielSpr 28; á ktemu iż onych pierwſzych cżáſow kośćioł/ y nowy TEſtáment żadnego zgołá ſlubu nie znał ReszPrz 35; GórnRozm Kv.

»czasu podobnego« (1): Piſze Silwius/ iż w Szkociey ſą drzewá máiąc owoc ná wyobráżenie pthaká/ nád wodą roſtą/ kthorykolwiek z drzewá w wodę wpádnie cżáſu podobnego/ ożywa/ y w ptaká ſie obraca żywego BielKron 277.

»czasu pogodnego (a. czasow pogodnych), niepogody« [szyk 2 : 1] (2 : 1): muſilij wniſtz pod ſſopę poſpolitą/ w ktorą ſie ludzie ſchodzili cżaſu pluty ij niepogody. OpecŻyw 15; FalZioł IV 27d; Takież zimie noci bywaią barzo wielkie y ciemne tak iż pogodnego cżaſu ledwy iednę godzinę trochę ſłoncza widaią MiechGlab *4.

»czasu pokoju, spokojnego« = tempore pacis Modrz, JanStat, JanPrzyw; tempore sedatiore Mącz; in pace, per tempus pacis Modrz; pace JanStat [szyk 57 : 1] (54 : 4): Diar 66; UstPraw G4 [2 r.]; Nie wdawáy ſie w wſzetecżność/ á cżáſu pokoiu/ Ták iákoć to należy/ pomyſlay o boiu. RejZwierz 109v, A5; OrzRozm Pv; Mącz 380d, 457a; SienLekAndr a2; GórnDworz H2, Ee2v, Hh [2 r.], Hh2 [2 r.], Hh2v (11); HistRzym 59v; KuczbKat 150; RejZwierc [283]v, 85v, 171, 262 [2 r.]; BielSpr 75v; Káżdy zá Liakoná ſtoi nam mężnego/ Chociaż ták w domu żywą cżáſu ſpokoynego PaprPan K4v; ModrzBaz 22, 43v marg, 63, 102, 102v (11); SkarŻyw 90; GórnRozm I4v; OrzJan 59, 69; SarnStat 126, 499, 777, 778 [2 r.], 883 (9); PowodPr 62; VotSzl Cv, D2, D4; CzahTr Gv.

»czasu południa« (1): niech też słyſzy wołánie ráno/ y płácż cżáſu południá [in tempore meridiano]. BudBib Ier 20/16.

»czasu pośledniejszego« = później (1): Bo o nim ieſt dekret ábo kanon Apoſtolſki 63. y 68. cżyni o tymże zmiánkę vcżeń S. Ianá Apoſtołá Ignácyus [...] y inſzy cżáſu poślednieyſzego/ iáko Baſil. Chryſost. Epiph. August. Hier. LatHar 123.

»poślednich czasow« = przed sądem ostatecznym (1): LEcz Duch iáwnie powieda iż w oſtáteczne czáſy (marg) poſlednich ábo przyſzłych cżáſow. G. (–) odſtąpią niektorzy od wiáry WujNT 1.Tim 4/1.

»potemnego czasu« (1): Rato tempore, Pewnego á potemnego czáſu. Mącz 347c.

»potomnych czasow« (1): obierał teſz y ty/ przez ktoreby iáko poſłáńce y porucżniki ſwoie/ nas potomnych cżáſow/ rodzone ſłowo prawdy/ żywot wiecżny dáiące/ dochodziło. SkarŻyw 383.

»czasu potrzeby (a. czasow potrzeb), potrzebnego« = tempore necessitatis Modrz [szyk 81 : 1] (73 : 9): FalZioł V 19b; GlabGad E5v; A gdy inſzych Tatarow cżaſu potrzeby ku pomoci wzową, bywa ich o trzidzidſci [!] tſięci. MiechGlab 75; MurzNT 58v; GliczKsiąż N8v; LubPs H3v, ff, gg5v; Athene miáſto mądre [...] czáſow nágłych/ y oſtátnich potrzeb woiennych ſwoich/ wiele było między ludźie záſłużone dochodow mieſckich y wolnośći od poſług poſpolitych rozdano OrzRozm Pv; BielKron 97, 99v, 267v, 286v, 401 (8); KwiatKsiąż N3; OrzQuin T4v; SienLek Aaaa; SienLekAndr a3; GórnDworz D6v, L3, Q6v; RejPos 314; BiałKat 136; RejZwierc 15, 35v, 76v, 88v, 166; BielSpr 5, 5v, 13v, 28v, 52v, 72; Cżaſu potrzeby/ to ieſt/ gdyby dźiećiątko chore bárzo było/ y niewiáſtá okrzćić może WujJud 169v, 166, 168; WujJudConf 156v; BiałKaz K4v; CzechRozm 192, 196v, 200v, 201; PaprPan C2v, I, I4v, K2, K2v (13); KarnNap E3v; ModrzBaz 99, 108v, 110v; Oczko 2v, 32v; KochPs 169; KochWr 36; ActReg 40; LatHar 115, 429; KołakSzczęśl B; WujNT Hebr 4/16; SarnStat 134, 303, 936; GrabPospR K2v; VotSzl C3, E2; Bom opuśćił oycżyznę wolność przyiaćioły. Vfáiąc obietnicom Páná nie wdźięcżnego/ Ktore hoyne bywáły cżáſu potrzebnego. CzahTr B4, L4; GosłCast 54; KlonFlis A3v.

»czasu powolnego« (1): Nie inego nie żądam zá to wybáwienie/ thylko iżeby mię poiął zá żonę cżáſu powolnego. HistRzym 5.

»czasu poznego« (1): ZAdayćie v Iehowy deżdżu czáſu poznego [in tempore serotino] BudBib Zach 10/1.

»czasow proznych, czasu proznowania« [szyk 3 : 1] (3 : 1): Kędy wodá dáleko/ ſtudnią lepiey mieć blizu [...] kthoreto ſtudnie cżáſow proznych przelewáć/ áby ſie wodá nie pſowáłá. GostGosp 106, 84, 96; nápiſałem dwie kſiążecżce nie Poetickim/ ále proſtym Zołnierſkim wierſzem mym/ Rycerſkim ludźiom cżáſu proznowánia dla zábáwy ná przykład CzahTr A3v.

»czasu przeciwnego« (1): A dlá tego anij ſie podnos w pychę przeciw bogu cżaſu ſſcżęſnégo/ anij vſtáwáy od dobrych vcżynkow cżaſu przeciwnégo OpecŻyw [27]v.

»przednich czasow« (1): Wielebną eſſencia Wynalazła Venecia Aqua vite zwali ią Przednich cżaſow. LudWieś B4.

»(prze)minęłych czasow« (2): yakosz tich przeſlich a mynelich czaſſow pyſal do nas pana swego y do naſzego ſzczeſlywego y wiſſokiego panowania Sędzia Zamkv naschego Oczakowſkiego LibLeg 11/62v; LatHar 76.

»przeszłych czasow (a. przeszłego czasu)« = praelabentis temporibus Mącz; anteactis temporibus JanStat [szyk 27 : 4] (31): LibLeg 11/62v, 140v, 162; KromRozm II t2v; Iużći to było przeſzłych czáſow kthore były przed námi [in seculis quod fuit ante nos]. BibRadz Eccle 1/10; Mącz 10d, 180d; RejPosWiecz2 94v; RejPosWstaw [213]v; MycPrz I B2v, B3, B3v, C3 [3 r.], II A4; WierKróc Av, A4v; CzechRozm 185; CzechEp 285; ZawJeft 22; ActReg 121; GostGosp 96; Phil R4; GrabowSet Bv; Abowiem doſyć wam, iżeśćie przeſzłego czáſu [sufficit enim praeteritum tempus] żywotá pełnili wolą Pogáńſką/ chodząc w niepowśćiągliwośćiách WujNT 1.Petr 4/3; SarnStat 386, 906, 908, 1053; CzahTr Kv.

»czasu przyjemnego« = tempore accepto Vulg (3): Wſſákożem ſie tobye modlił Pánie w ſwey możnośći/ A záwżdym do cyebye wołał cżáſu przyyemnego LubPs Q; Leop 2.Cor 6/2; WujNT 2.Cor 6/2.

»czasu przystojnego« [szyk 3 : 1] (4): GórnDworz Kk7; Pan Iehowá dał mi ięzyk ćwicżony ábych vmiał cżáſu przyſtoynego [tempore suo sitibundo] (marg) wł: Sprácowánego álbo vprágnionego. (‒) (mowić) słowo BudBib Is 50/4; WujNT 16, 35.

»przyszłego czasu (a. przyszłych czasow)« = in futuro Vulg [szyk 5 : 2] (7): LibLeg 11/165v; Leop 1.Petr 5/1; BielKron 70v; á obiecał z námi cżáſu przyſzłego w dziwnych roſkoſzach krolowáć RejAp 97v; RejPosWiecz2 94v; LatHar +3v; WujNT 727 marg.

»ranego czasu« (1): I ſtały ſie wſzytkie [owce] ktore były pozne Lábánowe: á kthore ránego cżáſu [primi temporis] Iákobowe. Leop Gen 30/42.

»czasu skończonego« (1): że ten obiecány potomek Dawidow [...] vrodziwſzy ſie cżáſu ſwego náznácżonego y ſkońcżonego/ śmierćią ſwą śmierć zgładził CzechRozm 24v.

»czasu smutku (a. zasmucenia), smętnego« = in tempore tribulationis Vulg (8 : 1): Pocżyna ſie modlithwa Druga wielkiey moczy/ ktora ieſtli będzie mowiona cżaſu zaſmuczenia z pſalmy idączemi/ ważi ku dziwno otrzymaniu zwicieſtwa TarDuch D6v; WróbŻołt 76/3, aa2v, 85/7; SeklKat S; KrowObr 165v; Leop Eccli 35/26; RejPos 328v; BudBib I 341c marg.

»czasu srogiego« (1): cżáſu ſrogiego opátrz ſie. BielKron 80v.

»starodawnych czasow« = priscis temporibus Modrz (3): ModrzBaz 104v; gdyż wprawdźie ſtárodawnych czáſów deſtilláciy ták ſubtylnych nie bywáło/ áni przez Alchimijéy ſpráwę/ rzeczy doświadczáli/ przedśię iednák ták ſye ná wſzyſtkim dobrze ználi Oczko 11v; StryjKron 245.

»starych czasow« (1): bo ſtárych cżáſow byli ludzie łáſkáwſzy niż dziś HistRzym 51.

»czasu suszej (a. suchości)« = tempore siccitatis Vulg (3): Leop Eccli 35/26; áboẃiem ieſt właſność potokow czáſu ſuſzey iż wyſycháią BibRadz I 276a marg, Iob 6/17.

»czasu sw(oj)ego (a. czasow swoich, a. swych)« = we właściwym czasie; kiedyś w bliżej nie określonej przeszłości lub przyszłości; in tempore Vulg, Mącz; in tempore suo Vulg, PolAnt; temporibus suis Vulg, Modrz; olim, suo tempore Mącz, Modrz; per tempus Mącz; temporibus propriis PolAnt; aliquando Modrz [szyk 226 : 27] (253): LibLeg 7/33, 10/152v, 11/49v; Sluſzećiem to ná mądrego/ Dziáłáć wſzyſtko cżáſu ſwego BierEz I2, K2v, Lv; TarDuch B7; FalZioł I 124a, IV 11d; GlabGad Fv, L2v; WróbŻołt 1/3; RejPs 16, 24v, 48v, 79, 96 (18); Ci też drudzy nie myſlą o ſwey przeſzłey złoſći Ktorą oni nademną ſwych cżaſow ſtroili RejJóz O2v; RejKup 15 [2 r.]; MurzNT Matth 21/41; KromRozm II 13; GliczKsiąż O2v; LubPs Bv, R, V3v, X6, bb2v; GroicPorz kk2v; KrowObr B2; RejWiz 21, 31, 116, 141v; Leop Iob 38/32, Ps 1/3, Sap 3/6, Eccli 20/22, Ier 33/20, Luc 1/20, 1.Tim 2/6; O czym ſzerzey czáſu ſwego/ ku W. M. piſáć będę. OrzList f3v; BibRadz Lev 26/4, Deut 28/12, Esth 9/31, Ez 34/26, Hab 2 arg (10); BielKron 26, 35, 105, 112 [2 r.], 192v (10); KochSat B4v, C3; KwiatKsiąż F3, G4, Iv, K4; Video te olim ad summas dignitates emersurum, Widzę że czáſu ſwego przidźieſz ku wyſokiemu ſtanu. Mącz 218c, 166d, 262c [3 r.], 290b, 343c, 496b; RejAp 1v, 59, 121; GórnDworz Dd8; RejPos 59v, 62, 66v, 74, 76v(27); GrzegŚm 46, 66 [2 r.]; KuczbKat 295; RejZwierc 187v, 236, 270, 271v; BielSpr 60; WujJud 182v, 184v, 198v; WujJudConf 189v; RejPosRozpr cv, c2; RejPosWstaw [1102], [1102]v; BudBib Esth 9/31, Eccli 39/20, 21, 37, 38, 50/6; BudNT Gal 6/11 [9], Tit 1/3, 1.Tim 6/15; CzechRozm 24, 24v, 26v, 28v, 29 (20); PaprPan H2v; ModrzBaz 13v, 33v, 49v, 105; Oczko 5v, 11v, 15v, 18, 30v; KochPs 52, 112; SkarŻyw 260, 263, 482; Iákoż to dobrze y właśnie wyráźił/ cżáſow ſwych ten/ co ty wierſzyki naprzod złożył. CzechEp 335, 26, 50, 81, 158, 259, 294, 354; NiemObr 155; KochFr 110; ReszPrz 20, 100, 113 [2 r.]; ReszHoz 128, 135; WerGośc 214; ArtKanc P20; KochWr 41; Calep 513a; GostGosp 6, 32, 36, 68, 76, 82, 84; GostGospSieb +2; GrochKal 12; Phil P; GrabowSet K4; KochFrag 51; LatHar 12, 51, 237, 351, 640, 738; WujNT Matth 21/41, 24/45, Luc 1/20, 12/42, 20/10 (14); WysKaz 3, 13; SarnStat 18, 349, 386, 721, 928, 1042; Nárzekał cżáſu ſwego Chryzoſtom ś. ná ſwoie krześćiány PowodPr 48, 40, 72; SkarKaz 208a, b, 210a, 609a [2 r.]; PaxLiz E4v; SkarKazSej 665a, 678a, 700b.

»czasow swych« = prawdopodobnie w okresie menstruacji (1): Cżemu białe głowy cżaſow ſwych chronią ſie rib łuſki nie maiącich. GlabGad I.

»śrzednich czasow« (2): Azażeś iuż nie przetrwał onego roſkoſznego látá y ieſieni? s ktoremi wſzytki żywnośći przypadáią/ onych weſołych á wdzyęcżnych śrzednich cżáſow twoich? RejZwierc 172; BielSpr 60v.

»takiego (a. takowego) czasu (a. takich czasow)« [szyk 2 : 1] (3): Przetoż takowego cżaſu kolericżni á młodzi ludzie: zle ſie maią. FalZioł V 54; LeovPrzep C2; PaprPan I2.

»tego(ż) czasu (a. tych(że) czasow)« = wtedy; teraz; w niektórych połączeniach z „tegoż” : równocześnie; eo tempore Vulg, Mącz, JanStat; in tempore illo Vulg, PolAnt; eodem tempore Vulg, JanStat; hoc tempore, in hoc tempore, in illo tempore, secundum hoc tempus Vulg; eadem hora, in die illa, in tempore ipso, in tempore isto, nunc temporis, per illud tempus, secundum tempus illud PolAnt; ea tempestate, eodem intervallo, illorum temporum, sub (idem) tempus, tum Mącz; hac (nostra) tempestate, his temporibus JanStat [szyk 691 : 40] (731): przithim wam przyaczielowy naschemv dawami znacz ysch Tych czaſſow woyewoda walasky vmarl LibLeg 10/65, 10/57, 67v, 11/44, 54v, 62v (13); ZapWar b. r. nr 2229, 1528 nr 2457, 1536 nr 2490; BierEz Dv; OpecŻyw 33, 58v, 90v, 163v; OpecŻywList C, C2v; ForCnR A3v; PatKaz III 99v, 114; HistJóz C3v; FalZioł I 151d, IV 3c, V 20a, 32, 37v (29); Iać ſie Adrianie ciebie nieboię, acżes Ceſarzem tego cżaſu vſthanowion, mnie gardła zbawić możeſz, ale abych zſtobą mowił tej moci niemaſz BielŻyw 134, 25, 30, 112, 115 [2 r.], 133 (10); GlabGad B6, B6v, H5, K3, K5v; MiechGlab 27, 35, 47, 57, 75, [88]; WróbŻołt aa5v, ee6, gg, rr5; WróbŻołtGlab A4v; LibMal 1543/68, 72, 75 [2 r.], 1544/88, 1546/111v (17); SeklKat A2v; HistAl A6v, A8, B4, C3, C8v (11); KromRozm I Av; Iakiego okazaniá iſz teſz była i ieſt wielká potrzeba i tych opłakanych czaſow MurzHist B2; MurzNT 88v; KromRozm III F8v, N4; LubPs A4, D4v, Iv, bb3; GroicPorz B, o3v; O Krzyżu bądz pozdrowion iedyna nádzieio/ thego męki tzáſu KrowObr 162, 135v; Leop Gen 21/22, 3.Reg 14/1, 4.Reg 20/12, 1.Par 18/3, Tob 3/24, Ez 16/57, Act 12/1; UstPraw G2v, G3v, Hv; BibRadz I *6v [2 r.], Gen 7/1, I 9d, Gen 21/22, Deut 9/20 (14); Látá przed národzeniem Páńskim 1240. DEdálus cieſlá miſterny/ napirwſzy ná ſwiecie/ tego cżáſu był BielKron 23v, 3v, 6, 9, 10 [2 r.], 11v (362); Commodum Adverbialiter, W ten czás. Práwie tego czáſu. Mącz 61c, 6c, 10d, 31d, 42a, 57b (12); Iáko ſą Pánowie/ pánie/ kápłani/ zwłaſzczá tych czáſow bárzo pieſzczonych: áczkolwiekby dáleko lepiey/ áby nieco prácowáli SienLek 3v, 41v, 42; LeovPrzep C3, Dv, D2; A ieſli ſie thych cżáſow nie rodzą one wielkie krolowe GórnDworz Z6v, B6, Y7v; HistRzym 36, 42v, 54v, 70, 80, 106v; RejPos 276v, 313; BiałKat 113v, 361; BielSat [14]; RejZwierc 183, 223, 266v; BielSpr 24v, 51v, 62; P. Kryſtus ktory ſiedźi ná niebie tegoż cżáſu ieſt w rękách kápłáńſkich na Ziemi. WujJud 71v marg [idem L17], 132, L17; WujJudConf 3v, 69v, 80v, 175v, 207v, 208v; RejPosRozpr b3; BudBib 2.Par 16/10, 2.Esdr 6/17, 4.Esdr 11/20, 1.Mach 9/55, 56; MycPrz I B2v, B3, B3v, C3, II A2v, A4, C3v; Strum H2; WierKróc A4v; BudNT Ii3v; CzechRozm A2v, A7, 54, 54v, 72v (15); PaprPan X4; ModrzBaz 26v; SkarJedn A2, 126, 218, 299, 312 (9); Oczko A4v, 15v, 19, 19v; Cżáſu tego ten okrutnik y dziatkom á niemowlętom Chrześćiáńſkim nie przepuścił SkarŻyw 46, A4v, 203, 211, 230, 249 (16); Niegodzi ſię też milczenim opuśćić trzećiego dziwu/ ktory ſię tegoż czáſfu przy iáwnym y oczywiſtym ſwiádectwie wiela ludzi tráfił. StryjKron 350, 175, 285, 300 [2 r.], 305 [2 r.], 308 [2 r.] (31): CzechEp *2, 50, 262, 266, [380]; NiemObr 29, 64, 65, 70, 73 (12); ReszPrz 12, 13; ReszHoz 136, 137; ReszList 148, 149; Státek tych czáſów niepłáći: Pracą człowiek próżno tráci. KochFr 4; WerGośc 260; BielSen 12; BielSjem 13, 24; PudłFr kt, 74; ArtKanc K2, S20v; GórnRozm C4v, L3; KochWr 28; Calep 513b; GostGosp 86, 104; GostGospSieb +3v; GórnTroas 26; OrzJan 62, 96; LatHar +6, 196, 512, 601, 717; WujNT 174, 396, Act 7/20, s. 452, 461 (12); Ku dowodowi pożyczku trzebá iest, álbo świádków, álbo zapiſów, zwłaſczá tych zepſowánych czáſów SarnStat 1272, 8, 18, 123, 178, 199 (15); GrabPospR K2v; PowodPr 51 marg, 72, 83; SkarKaz 119b; VotSzl B2; SkarKazSej 701b.

»terazniejszych czasow (a. terazniejszego czasu)« = in praesenti Vulg (7): Diar 30; MycPrz II C3v; Podobieńſtwo że niektore rzecży o ktorych tu piſzę zdádzą ſię być takie/ ktoreby teráznieyſzych cżáſow [hoc rerum statu] ledwie mieyſce mieć mogły ModrzBaz 1v; Oczko 19v; ReszPrz 27; PudłFr 74; WujNT Hebr 12/11.

»czasu trudnego (a. czasow trudnych), trudności« = temporibus difficillimis Modrz [szyk 5 : 2] (5 : 2): LibLeg 11/80v; ModrzBaz 119v; Wyſłucha ćię (da Bóg) pan czáſu trudnośći KochPs 28, 113; OrzJan 66; SarnStat 730; SkarKaz 483b.

»ustawionych czasow« (1): Chodźiły Compánije Rzymſkie [...] ktorzy ná ſię dobrowolnie niektore powinnośći prziymuią/ [...] ſzpitalom ſłużyć/ ná nie żebráć/ y inſze dobre vcżynki á chrześćijáńſkie vſtáwionych cżáſow ſpráwowáć ReszList 158.

»czasu wesela, wesołego (a. wesołych czasow)« = in die bono, in die laetitiae PolAnt [szyk 5 : 1] (3 : 3): Przeto cżaſu weſſela albo krotochwile iż ſiła przyrodzona rozchodzi ſie po cżłonkach dla tego nie dopuſzcża w głowę wſtępować dymom z ktorich ſpanie pochodzi GlabGad K5; BibRadz Eccle 7/15; RejZwierc 169v, 172; BudBib Num 10/10, I 341c marg.

»wiecznych czasow (a, wiecznego czasu)« = secundum dies seculi PolAnt [szyk 4 : 1] (5): RejPosWiecz2 94v; BudBib Mal 3/4; Niechay zaſłoną nieomylną wſzędźie W káżdey mey trwodze/ wiecżnych cżáſow będźie Kreẃ twoiá droga: ná ſrogim wylaná Krzyżu GrabowSet O4v; SarnStat 1013, 1022.

»czasu wieczornego (a. wieczerznego), wieczerze(j)« = in tempore vesperae Vulg (2 : 2): Iakom ya nyeprzyszethl czaszv wyeczerznego naymyenye yego regulj anym vsyal yemv valacha gnyadego gvalthem [...] Thako my pomoszy bog etc. ZapWar 1507 nr 1981; OpecŻyw 151; Leop Is 17/14; Phil F3.

»czasu wiosny, wiosennego« = in diebus vernis Vulg (8 : 2): korzeń [fijołkowy] ma być wzięti j ſkraiany/ á ſuſzyć gi cżaſu wioſennego FalZioł I 69c, I 68d, V 54v, 61v, 94; HistAl F; BielKron 16, 293v, 295; BudBib Eccli 50/8.

»czasu wojny, walki, wojennego« = inter arma Mącz, Modrz; bello Mącz; belli tempore, expeditionis tempore, in bello, per tempus belli, sub tempus belli Modrz; guerra durante, tempore guerrarum JanStat (47 : 1 : 2): Diar 77; LubPs T5v; BibRadz I 431b marg; OrzRozm Pv; Silent leges inter arma, Cicer. Milczą/ przeſtáyą/ nie ważą nic práwá czáſu woyennego. Mącz 393a, 86d, 364b, 457a; GórnDworz H2, Ee2v, Hh, Hh2, Hh2v [4 r.] (11); MycPrz I [C2]v; ModrzBaz 43v marg, 101v, 103v, 114 [2 r.], 115v (11); StryjKron 41; Maſz przed ocżymá domowe przykłády/ Iákiey potrzebá cżáſu woyny rády. KochSz A2; GórnRozm I4v; Phil N2; OrzJan 39, 59, 124; LatHar 621, Aaa5v; JanNKar B3; SarnStat 125, 132 [2 r.], 425, 778, 903 marg, 1119, 1204; VotSzl C2v.

»woln(iejsz)ego czasu« [szyk 3 : 1] (4): KarnNap A2; O czym wolnieyszego czasu abo wypiszę wḿ abo [...] wḿ vstnie powiem ActReg 131; GostGosp 10; SarnStat 1019.

»czasu wszel(a)kiego (a. wszelakich czasow)« [szyk 9 : 7] (16): FalZioł V 61v, 62, 63; LubPs G2v, Iv, gg2v; GroicPorz m3v; Omni memoria vel in omni memoria, pro in omni tenipore, Wſzelakiego czáſu. Mącz 215b; GórnDworz Ee3, Kk7; WujJud 184v; ReszHoz 118; ArtKanc A18v, M4v, T9; KochFrag 17.

»wszystkich (a. wszech) czasow« (2): Rozkaż ſwym Anyołom niechay ich ſtraż cżuię/ Wſzech cżáſow GrabowSet H; WujNT 393.

»czasu wypełnionego« (1): Dwanaſne bog narodzenye panny maryey obyauyl czaſu uypelnyonego PatKaz III 106.

»czasu wziętego« (2): To mowi Pan/ Cżáſu wzięthego á vpodobánego wyſluchałem cię [In tempore placito exaudivi te] Leop Is 49/8, ZZ.

»czasu zamierzonego (a. czasow zamierzonych)« [szyk 3 : 1] (4): GroicPorz c3v, k4v; Pokarm ten ktorego vżywáć będźieſz/ będźie pod wagą dwádźieściá Syklow ná káżdy dźień/ á zámierzonych czáſow [A tempore usque ad tempus] ieść gi będźieſz. BibRadz Ez 4/10; CzechEp 245.

»zamieszałych czasow« (1): abowiem yeſt tego nam potrzeba wyelka dzyſſyeyſchich trvdnich [[a zamieſſalich]] czaſſow a niebeſpiecznich abiſmi wyedziely yako sye kto spoddanich naschich na granyczi zachowiwa LibLeg 11/80v.

»zeszłych czasow« (1): ktorą [wiarę] wſpomina [...] on Kárdynał HOSIVS mocny on ſłup tych náſzych zeſzłych cżáſow ReszPrz 12.

»czasu zimnego, zimy« [szyk 9 : 1] (7 : 3): OpecŻyw 36v; Przi tym cżaſu zimnego: w ciepłą wolno izbę ma być w wiedziona ku rodzeniu niewiaſta. FalZioł V 24, I 123c, V 53v, 54v, 63, 70; Tá rzeká [...] cżáſu zimy iteż wioſny przez wſzyſtkę noc zámárzła ſtoi HistAl F; BibRadz I 276a marg; Mącz 512c.

»czasu złego (a. złych czasow)« = in tempore malo Vulg, PolAnt; in tempore mali PolAnt [szyk 8 : 5] (13): KrowObr 14v; Leop 2.Mach 1/5; RejPosRozpr cv, c4; RejPosWstaw [412], 42; BudBib Ps 36/19, Ier 2/27, 28, 15/11; ReszHoz 137; Cżłowiek niewie końcá ſwego/ ále iáko ryby wędą y ptaki śidłem/ ták ludźie cżáſu złego łowieni bywaią. WysKaz 12; VotSzl B2.

»żadnego czasu (a. żadnych czasow)« = nullis temporibus, nullo unquam tempore, ullo unquam tempore JanStat [szyk 11 : 3] (14): RejPs 174v; GliczKsiąż K3; Abowiem ták vtwierdził okrąg ſwiátá tego/ Iż wzruſzon być nie może tu cżáſu żadnego. LubPs V2v, D3v, Q3; BibRadz Eccli 22/19; RejPos 344v; RejPosWstaw [1432]v; Oczko 15v; SarnStat 885, 938, 999, 1054, 1078.

»czasu żałosnego (a, czasow żałosnych)« (2): RejWiz 105v; Ten poſpolity álbo ſpołecżny [post] cżyniono y cżynią teraz w Zborzech Bożych náſzych cżáſow żáłoſnych WujJudConf 191.

Szeregi: »[jakiego] czasu, (i, abo) dnia« = in diebus et in tempore Vulg [szyk 5 : 3] (8): ZapWar 1532 nr 2414; Ouaczyem drugyego dnya abo czaſu ſymeon yąl czczycz onyſz to kſyągy PatKaz II 60v; RejKupSekl a8; Iednego cżáſu dniá niektorego/ gdi mu powiedziano iże Artaxerxes krol Perski z mocną ręką nieprzyacielską przećiw iemu przyciągnął/ on dla tego nie poruſzał rycerſtwá ſwego HistAl A; BudBib Ioel 3/1; SarnStat 853, 867; PowodPr 74.

»[jakiego] czasu, (i, albo) [jakiej] godziny« = diebus et horis, temporibus sive horis JanStat [szyk 3 : 1] (4): ReszHoz 118; Dla tego ſkazáliſmy/ y chcemy: áby pewnych czáſów álbo godźin/ y ſłuſznym vważeniém vmyſłu ſądy były odpráwowáné SarnStat 785, 386, 928.

»jakim kstałtem i ktorego czasu« (1): iżby Dworzánin wiedział ktore trefnowánie iemu ieſt przyſtoyne/ á ktore nie: á iákim kſtałtem/ y ktorego cżáſu vżywáć go ma. GórnDworz N8v.

»na [jakim] miejscu, (i) [jakiego] czasu itp.« = loco et tempore JanStat [szyk 17 : 14] (31): GroicPorz zv, llv; A iż niekthorym ludziom ieſt rzecz potrzebna bráć wypiſy z kſiąg/ dla tego Sędzya ma kázáć Woźnemu wołáć/ iż tego czáſu y ná tym mieyſcu będą kſięgi leżáły. UstPraw G2v; GórnDworz I6, K7v, O8v, Ee8, Kk7; BielSpr 51v; WujJud 35v; RejPosRozpr [c2]; CzechRozm 70; CzechEp 262, 310; ReszPrz 16; GrabowSet H; WujNT Yyyyyv; SarnStat 31, 349, 528, 721 [2 r.], 863 (13); SkarKaz 39a.

»tym obyczajem, (i) tego czasu« (2): iż mu tym obyczáiem y tego czáſu liſty zginęły UstPraw Hv; BielKron 199.

»inych czasow i inszym osobam« (1): Ale gdy też ták y o inych rzecżach tenże Prorok mowiąc/ ták mowi iákoby onemu cżáſu y oſobam ſłużyły á przedſię ſie áż inych cżáſow y inſzym też oſobam potym nie rychło rzecży one ſkutkiem ziśćiły/ co też ná to Zydowie rzeką? CzechRozm 132v.

»[jakiego] roku, (i) czasu itp.« [szyk 3 : 1] (4): BibRadz I 9c marg; GórnDworz Kk7; Tegoż roku y czáſſu ktorego Krolowie zwykli ná woynę ieźdźić Witenus z wielką wielkością Litwy wciągnął do zięmie Liflandſkiey StryjKron 308; Calep 209a.

»[jakiego] czasu, (i) [jakim] sposobem« (3): FalZioł V 16d; Oczko 19v; y przerzeczoné Pány [...] [obiecujemy] żadnych czáſów nieopuſczáć żadnym ſpoſobem [nullis temporibus deserere quoquomodo JanStat 757] SarnStat 999.

»każdego czasu i (a) (w każdym) wieku itp.« [szyk 2 : 2] (4): Iż go káżdego cżáſu á w káżdym wieku ten ſwięty á miłośćiwy Pan námawiáć miłośćiwie racży RejPos 60; ReszPrz 16; WujNT 393; WitosłLut A2. ~

»bez, krom, przez czasu« = w nieodpowiednią porę, za wcześnie (16 : 3 : 3) (22): PatKaz III 95, 112; á thak thego ma pani pożywać ktora cieſzka chodzi á ktora ieſt zdrowa/ ale gdyby iaka niemocz przypadła/ tedy przez cżaſu płod wygania. FalZioł I 155b, I 1v; RejPs 135; Boię ſie iż wilká z láſu Wyſſczekaſz ná ſie bez czáſu RejRozpr E4, G4; RejJóz D, F7v; RejWiz 112, 127v, 190v, 192v; RejZwierc 133; BielKron 44v; RejPos 234, 323 marg; RejZwierc 232v; GórnTroas 23.

~ bez czasu czyjego (1): BielKron 81 cf »krom swego czasu«.

Wyrażenia: »bez naznaczonego czasu« (1): iż włos z głowy nie zginie żadnemu bez woley á bez náznácżonego cżáſu iego RejPos 323.

»bez czasu słusznego« (1): A bez cżáſu ſłuſznego żaden cżłek nie zginie. RejWiz 109v.

»krom swego czasu« (1): Nie bądź okrutny áni ſzalony/ ábyś nie vmárł krom ſwego cżáſu. BielKron 81. ~

»bez czasu« = bezzwłocznie (1): Lecz P. Bog ſpołwieczne ma ſłowo ſwoie. záraz iáko promień od ſłońcá/ bez czáſu y czekánia/ rozumienie y mądrość z niego wynika/ y rodźi ſię. SkarKaz 484b.
»do czasu, do czasow« = do określonego momentu [zawsze z przydawką] (518 : 145) (663): KromRozm II 1; BielKron 204; BudBib Dan 7/12, 25, 12/7 [2 r.]; aby przytych wolnoſczach do czaſzu wyſzy opiſzanego bely zachowanyZapKościer 1582/33v, 1580/15v, 1582/33, 1584/48; CzechEp [380] [2 r.]; NiemObr 168.

~ do czasu czego (20): a by volno pvsczily yego krolewskiey mylosczi wsisthko tho hymyenye korvny polskiey ktore przerzeczona pany anna voyevodzina podolska do czaschv w malzenstwosczia [!] zlasky iego k. mylosczi pozvala ZapWar 1536 nr 2492; RejPs 203v; BibRadz Iudic 18/30, Hebr 9/10; BielKron 3, 227v, 379; RejPos 296v; WujJudConf 71v; BudBib I 445a marg, Dan 12/9; CzechRozm 33, 94v, 234v; aż Włádiſław Xiążę Opolſkie miedzy Sigmuntem á Semowitem do czáſu wobyczay ziednánia roziął StryjKron 472; CzechEp 33; WujNT Act 3/21, Hebr 9/10; SarnStat 9, 121.

do czasu czyjego (41): MiechGlab 46; KromRozm III Ov; Ten Prorok był żyw áż do czáſow Cyruſá Krolá Perſkiego BibRadz I 446, I 146a marg, Dan 11 arg; Sáráceni á Maurowie áż do náſzych cżáſow w Gránaćie trwáli BielKron 279, 174, 277v, 279, 290v; RejPos 330v; BiałKat 123v marg; WujJudConf 8; RejPosRozpr cv; ModrzBaz 132; SkarJedn 34, 401; My z tákowego poſtępku Grzegorzowego/ to vważáć mamy/ iż do iego cżáſu/ y zá niego/ tey zwierzchnośći Biſkupá Rzymſkiego [...] nie było NiemObr 61, 15; ReszPrz 34, 102; WujNT [405], Hebr 11 arg, s. 795; SkarKaz 456b; SkarKazSej 689b; KlonWor 7. Cf »do czasu swego«.

Ze zdaniem czasowym [w tym z odpowiednikami: tego (33), onego (8); aż(e) (ażby) (22), poki(by) (13), gdy (7), kiedy (6), ktorego (2), niż(li) (2), aż kiedy (1), gdyby (1), jako (1), nim (1), w ktory (1)] (57): A mnie thich ſlothich darowacz niechczieli thedi zatho proſche abiſczie my ych do thego czaſſv poziczily asch ſſye wpanſtwye mim zaſſye zamoge LibLeg 10/62v, 10/61 v; ZapWar [1534] nr 2524, 1550 nr 2666; OpecŻyw 171; RejPs 37; ComCrac 17v; RejJóz N2; Diar 86; GroicPorz mm2v; BibRadz Gen 27/44, 4.Esdr 12/21; Bolonią mu wroćił do cżáſu/ poki mu ſummy nieda BielKron 226, 99, 270, 379, 379v, 466; á ták iuż będzie záwżdy áż do onego cżáſu gdy Pan przydzie mśćić ſie tey nieznoſney krzywdy twoiey. RejAp 94v, 24v, 60, 146; [białogłowa] zániecha s tobą onego beſpiecżeńſtwá/ ktorego do thych cżáſow vżywáłá/ niżeś ſie z miłoſcią odkrył. GórnDworz Cc3v, D6v; RejPos 34v, 135v, 159, 232, 295v; BudBib I 154d marg, Eccli 40/1; BiałKaz D2v; Nie vſtáną Krolowie z domu Iudzinego [...] áſz do tego cżáſu ktorego Przyidźie Krol Meſyaſz CzechRozm 167v; ModrzBaz 85; SkarJedn 22, 234, 238; SkarŻyw 2, 324; ZapKościer 1582/33, 1596/85v; StryjKron 215, 472, 473; NiemObr 16, 128; WerGośc 269; Calep 554a; ActReg 143, 169; KochCz A4v; SarnStat 109, 387, 1122, 1125, 1183; SkarKaz 41a.

W połączenia z bliższym umiejscowieniem w czasie (7): Ieſt do tego cżáſu 1564. lat 2264. BielKron A6v; A od pocżątku ſwiátá do tego cżáſu wieku cżwartego/ było lat według wykłádácżow Bibliey 4126. BielKron 68v, A6v, 179v, 379; iáko do tego cżáſu to ieſt aż do roku páńſkiego 858 Pátryárchá żaden Cárogrocki krom Papieſkiego poćwierdzenia/ być nie mógł SkarJedn 214, 222.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (synonimicznymi, przeciwstawnymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (23): a on bil Tvrczin thelko wnaſze schathy obleczon, y donynyeyſzego czaſv y daley bychmy yego nyepoznaly LibLeg 6/190v; ia na tym doſić mam/ że tak trzymam/ yako pan Chriſtus vſtawił [...] y iako koſcioł chrzeſciańſki prawdziwy/ aż do tych cżaſow trzyma/ y będzie trzymał aż do kończa ſwiata. SeklWyzn e3, g4v; DiarDop 118; MOgliby ſnadź Slężacy/ narodowi ſwemu [...] Dawáć dań/ z iego ſławy/ ktorą ſpráwy iego/ Záwżdy mu iuż nieść muſzą/ do cżáſu wiecżnego. RejZwierz 78v; yż nietrzebá nam odmiány w wierze/ ktora nam zdawná ieſt przez ſwięte męże poſtánowioná/ y do tego cżáſu od wſzytkich trzymaná. BielKron 219v; RejAp 94v, 158v; HistRzym 29v; Te przed pánowánim wáſzym byli y trfali (chwałá Bogu) do tego cżáſu/ nie wzruſzone y po was/ y ták długo poki Chrześćiáńſtwá z ſtáie/ trfáć nie vłomnie będą. SkarJedn 400, 121; bo tám w tych ſtronách teraz y do tych czáſow práwie o Bogu máło wiedzą. StryjKron 160; tákże y chwały Chriſtuſowey nie vważa/ ktorą mu oćiec dał/ nie do cżáſu iákiego/ ále ná cżáſy wiekuiſte NiemObr 111; ArtKanc T19; A Kośćieńſkié y Wſchowſkié [...] któré tám máią bydź ſądzoné/ gdźie do tego czáſu zdawná ſądzoné były. SarnStat 723; Miáſteczká/ Powiáty przerzeczoné do tego czáſu y ná potym [exnunc et de caetero JanStat 869] mocą ninieyſzégo ziednoczenia y ſprzymiérzenia do práwá/ włáſnośći/ y Tytułu króleſtwá Polſkiégo będą należéć SarnStat 1091, 950, 987, 1021, 1061, 1074 (10).

W charakterystycznych połączeniach: do czasu jego (ich) (3), naszego (9), opisanego, pozwolonego (zezwolonego)(2), swego (2); do czasu żywota (2); (do)trwać (trwający) do czasu (29).

Połączenia: »aż(e) do czasu« (202): LibLeg 3/33v, 10/61v; ZapWar 1525 nr 2345, [1534] nr 2524; BierEz G3; BielŻyw 128; MiechGlab 13, 46; RejPs 154v; ComCrac 17v; LibMal 1549/149v, 1551/161; SeklWyzn e3, e4v; RejJóz N2; HistAl Cv; KromRozm I L4; KromRozm III Ov; Diar 47, 48 [2 r.]; DiarDop 118; GliczKsiąż Q3; LubPs eev; KrowObr 236v; Też podobny ku oney niebieſkiey ſwiátłośći/ Ktorey tu áż do cżáſu w rádoſciach cżekamy RejWiz 180; Leop Gen 15/16, Iudic 19/30, 2.Reg 24/15, 4.Esdr 8/11, 1.Cor 8/7; BibRadz I *4v, Gen 46/34, Num 22/30, Ios 9/27, ludic 6/24 (20); BielKron 18, 47, 88v, 95v, 96 (32); Mącz 108d, 126b, 151d, 215b, 431a (8); OrzQuin E2; SarnUzn G5 marg; á tám byłá karmioná [niewiasta] áż do cżáſu/ á do przyſcia tego wdzięcżnego ſyná á oblubieńcá ſwego. RejAp 100v, 18v, 94v, 105v, 108 [2 r.], 146, 160v, 192v; GórnDworz D6v, K5; HistRzym 25v, 29v; RejPos 5v, 31v, 34v, 41v, 135v (13); BiałKat 123v; KuczbKat a2; RejZwierc 11v, 44v, 133, 255; WujJud 126, 148; WujJudConf 8, 71v; RejPosRozpr cv; BudBib I 154d marg, 2.Par 10/19, 20/26, Dan 7/12, 25 (10); BiałKaz E4v; CzechRozm 33, 94v, 167v; PaprPan T; ModrzBaz 17, 79v, 132; ModrzBazBud ¶6v; SkarJedn A8, 22, 34, 81, 121 [2 r.] (12); SkarŻyw 142, 399, 485; ZapKościer 1581/22v; StryjKron 115, 390, 617, 692 [2 r.]; CzechEp 33; NiemObr 168; ReszPrz 34, 102; ArtKanc T19; ActReg 59, 70, 88, 96; GostGosp 14; KochFrag 44; OrzJan 65, 87; WujNT 102, Ioann 2/10, s. [405], Act 3/21, s. 556 (10); WysKaz 16; SarnStat 607, 971 [2 r.]; SiebRozmyśl K; KmitaSpit C2v; SkarKaz 456b; CzahTr E4; SkarKazSej 689b.

»od czasu (a. od czasow) ... do czasu« (6): á prorokował y kazał ſześćdzieſiąt y cżtery látá/ począwſzy od czáſu Ozyaſzá krolá/ áż do cżáſu y kroleſtwá Ioátáná BibRadz I 353v; BielKron 170, 230v; á będzie cżás vćiſku iáki nie był od cżáſu iáko ieſt narod (ten) áż do tego cżáſu [ex eo tempore quo fuit gens usque ad tempus hoc] BudBib Dan 12/1; SarnStat 607, 997.

»od ... do czasu (a. do czasow)« (33): yakom ya był wposesiey thego pulwloczka spokoyney oth dathy opysachaney [!] zasthavy dothego czaschv thako my bog. ZapWar [1534] nr 2525, 1528 nr 2459; KromRozm I L4, M; Nigdy ſie tákowa rzecż nie ſtháłá miedzy ludem Iſráelſkim/ od onego dnia ktorego wyſſli oycowie náſſy z Egyptu/ áż do tego cżáſu [ex eo die quo ascenderunt patres nostri de Aegypto usque in praesens tempus] Leop Iudic 19/30, 2.Reg 24/15; BibRadz Gen 46/34, 1.Reg 12/2, Ez 4/14; Wiele ſie od niego Krześćian sſtáło/ y sſtáwáć do tego cżáſu nie przeſtawa. BielKron 139, A6v, 68v, 116, 284v, 305; Od S. Marćiná do tego czáſu/ to ieſt/ do Zapuſtu tego ninieyſzégo/ Seym Wálny Wárſzáwſki/ nie Pogáńſki/ ále Krześćijáńſki/ w Polſzce ſtoi OrzQuin Z3; RejAp 108; RejPos 258v, 288, [290]; KuczbKat a2; BudBib 3.Esdr 8/74, Eccli 40/1; gdyż iem [księgom] podobne nie mowię od tyśiącá lat [...] ale práwie od ſtworzenia świátá/ ile o tey máterij/ żadne iáko od dawnych ták y od nowotnych piſárzow nie ſą do tego cżáſu wypuſzcżone ModrzBazBud ¶6v; SkarJedn A8, 121; SkarŻyw 399; StryjKron 115, 390; ActReg 59; WujNT Hebr 11 arg; SiebRozmyśl K; SkarKazSej 689b.

»z ... do czasu (a. do czasow)« (9): BielKron 109, 363v; OrzQuin E2; Ięzyká ſię Zydowſkiego náucżyłá/ ktoregom ſię ia zmłodośći/ aſz do tego cżáſu z pracą wielką pocżęśći náucżył SkarŻyw 142; ActReg 70; Ku temu téż obiecuiemy/ y powinni będźiemy wſzech przerzeczonych Kśiążąt [...] w ich ſtárádawnéy czći y doſtoynośći/ iáko z przodkow ſwoich y do tego czáſu byli záchowáć SarnStat 1062 [idem 115, 1192], 115, 971, 1192.

Zwrot: »do czasu czekać« [szyk zmienny] (7): LibLeg 7/36; RejWiz 180; BielKron 306v, 435v; O nie zámieſzka then ſrogi miecż ná zátrácenie káżdego tákiego/ ácż Pan cżeka do cżáſu/ [...] áż ſie licżbá wypełni wiernych á przbránych iego. RejAp 24v; ReszPrz 98; GostGosp 14.
Wyrażenia: »do dzisiejszego czasu (a. do dzisiejszych czasow)« = usque ad diem hanc PolAnt [szyk 13 : 2] (15): MiechGlab 13; RejPs 154v; HistAl Cv; LubPs eev; KrowObr 100; BibRadz Gen 19/38; gdzye tám [w Hiszpanii] wiele narodu Gotſkiego poſiádło y oſtáło y ſą do dziſieyſzego cżáſu BielKron 159, 305; RejAp 105v, 192v; RejPos [290]; RejZwierc 44v; BudNT Hh4; StryjKron 390, 617.

»do inszego czasu« (1): áby żadny vrząd niebył dożywotny/ ále álbo dorocżny/ álbo do ktorego inſzego pewnego á zámierzonego cżáſu trwáiący [ad aliud certum et definitum tempus durans] ModrzBaz 44v.

»do czasu każdego« (1): im [wiernym] folgowáć záwżdy muśi/ áż do cżáſu káżdego. RejPos 279.

»do ktorego czasu« = jak długo; quousque Modrz; quanto tempore Vulg; quam diu JanStat (3): ModrzBaz 99v; WujNT Gal 4/1; Stádá, bydłá, do ktorégo czáſu máią bydz páśioné. SarnStat 674.

»do czasu małego« (1): powiedziano im/ áby ieſzcże s pokoiem byli do cżáſu máłego/ áż będą wypełnieni poſpołu z nimi ſłużący RejAp 60.

»do czasu naznaczonego« = ad tempus constitutum Vulg (9): Leop 2.Reg 24/15; BielKron 371v, 463; RejPos 58; BudBib I 445a marg; CzechRozm 86; Tákże też ſubláciią ſtronie wolno będźie wźiąć/ y czynić o zły przewód práwá do czáſu náznáczonégo/ wedle práwá Koronnégo/ to ieſt ad ſpatium ſex menſium. SarnStat 875, 121, 136.

»do czasow niedokończonych« (1): krolowacz będzie nad nami przez wſſytki wieki doczaſow nigdy niedokonczonych. RejPs 121.

»do (nie)ktorego czasu« = do jakiegoś (pewnego) czasu; in a. ad aliquod tempus Vulg, Mącz [szyk 4 : 3] (7): Leop 4.Esdr 8/11; Pax sequestra, Przimiérze/ to yeſt/ podnieſienie woyny do niektorego czáſu. Mącz 384c, 123b; CzechRozm 46v [2 r.]; ModrzBaz 44v; Calep 528b.

»do niniejszego czasu (a. do niniejszych czasow)« = usque ad praesens tempus Vulg [szyk 2 : 1] (3): LibLeg 6/190v; ktore [pieśni] ieſzcże j do cżaſow ninieyſzych na nieſzporzych bywaią ſpiewany. BielŻyw 171; Leop Gen 15/16.

»do onego czasu (a. do onych czasow)« = usque ad diem hanc a. dies illos PolAnt [szyk 12 : 3] (15): BibRadz 2.Reg 4/3, 4.Reg 18/4; RejAp 94v; RejPos 34v, 135v, 159; BiałKaz D2v; SkarJedn 222, 243; Bo do onego cżáſu żaden nieśmiał Grekom to ieſt pogáńſtwu pereł Ewánieliey wieprzom/ y chlebá ſynowſkiego pſom miotáć SkarŻyw 536, 324; StryjKron 407; ActReg 169; SarnStat 109; SkarKazSej 689b.

»do ostatecznego (a. ostatniego) czasu« = do końca; usque ad tempus finis PolAnt [szyk 4 : 1] (5): GliczKsiąż Q3; Gdyſz ie [przymierze] Turek ſam złamał przodkiem/ przyrzekáiąc że ſnim będą Weneći záwżdy w káżdey potrzebie nielituiąc nakłádu y ludu ſwego do oſtátniego cżáſu BielKron 253v, 3, 363v; BudBib Dan 12/4.

»do pewnego czasu (a. do pewnych czasow)« = ad certum tempus Modrz, JanStat [szyk 10 : 6] (16): Abowiem do czáſu pewnego widzenie to trwáć będźie [Quia adhuc visio in statutum tempus ... fiet] BibRadz Hab 2/3, I 138b marg; Mącz 126b; RejPos 5v; CzechRozm 159, 171v; ModrzBaz 44v, 89v; GórnRozm L; WujNT 452; SarnStat 86, 760, 945, 1271; SkarKaz 634b; VotSzl D4.

»do czasu podobnego« [szyk 1 : 1] (2): Iż v Ligurgá wypożycżał. Sto tyśiąc złotá Rábſkiego/ Aż do cżáſu podobnego: Ná ktory ie dáć ślubuie BierEz G3; SienLek 25.

»do czasu pogodnego« (1): Turek nigdy pokoiu ztobą nie ſtánowił/ ále tylko vczyniwſzy ztobą przymiérze/ zwlokł wáſzę kro: M. áż do tego czáſu ſobie pogodnégo. OrzJan 87.

»do czasu przyszłego« (2): Gdy iuż poććiwy cżłowiek rozważy powinność ſmierći/ iáko iey ma cżekáć y iákiego żywotá do cżáſu ſwego przyſzłego vżywáć ma. RejZwierc 171 [idem] B2v.

»do słusznego czasu« [szyk 6 : 5] (11): LibLeg 7/36; Niewiaſta iżby dziecię donoſiła do cżaſu ſluſznego, prochu z iemioły ma pożywać z dębową wodą FalZioł I 155b, V 29; LubPs I; UstPraw F4v; BielKron 75v, 246, 417; RejAp 158v; RejPos 222; GostGosp 14.

»do czasu swego (a. swojego)« = secundum tempus suum Vulg [szyk 9 : 5] (14): Brwi cżyrwone cżłowieka nie wſtydliwego vkazuią zawiſnego [...] ktory też pomſtę zachowawa do cżaſu ſwego. GlabGad N5; GliczKsiąż O2v; Leop Eccli 6/8; BielKron 112, 125v; Mącz 237c, 431a; RejAp 18v; RejZwierc B2v, 133, 171; BielSpr 14v; KochEpit A3v; SarnStat 39.

»do tego czasu (a. do tych czasow), dotychczas« = usque adhuc PolAnt, Mącz, Vulg; hactenus Mącz, Modrz, JanStat; usque nunc Vulg, PolAnt; usque ad diem hanc, usque hodie PolAnt; ad hoc aevi, ad id tempus, etiamnum, tantisper, usque, usque ad hanc memoriam Mącz; adhuc, ad hunc diem, ad hoc tempus, exitum Modrz; hac tempestate, hucusque, usque in praesens istud JanStat [szyk 470 : 9] (478 : 1): BierEz F3v; OpecŻyw 2, 88, 171; ZapWar 1525 nr 2345, 1528 nr 2459, [1534] nr 2524, 2525, 1549 nr 2657(13); BielŻyw 128; KlerWes A; ysch my do tich czaſſow pewnoſczy tich granycz wiedziecz niemozemi poſlalysmi bili pyſſarza naschego LibLeg 10/68, 10/61v, 62v, 125, 11/46, 46v (17); RejPs 121; ComCrac 14, 17v; SeklWyzn c3v, e3, e4v; RejJóz N2; LibMal 1549/149v, 1551/160v [2 r.], 161; HistAl B5, D2; KromRozm I Fv, L4, M; MurzHist M3v, M4; KromRozm III Q3; Diar 47, 48 [2 r.], 52, 57 [2 r.], 84; DiarDop 113, 114, 116, 117, 118; BielKom nlb 4, E3v; LubPs ee3v; GroicPorz B3v, 12v, mm2v; KrowObr 19, 24, 79v, 149, 196, 236v; RejWiz A3v, 47, 127v, 177v, 178; Leop Iudic 19/30, 1.Cor 8/7; UstPraw K3; RejFig Dd3; RejZwierz 54v; BibRadz I *4v, Gen 19/37, 46/34, Num 22/30, Ios 9/27 (15); BielKron A6v [2 r.], 11v, 17v, 18, 45v (65); Mącz 3b, 5c, 48a, 108d, 151d (13); OrzQuin E2, I4v, K3v [2 r.], N3v, Z3; SarnUzn G5 marg; RejAp 59v, 108 [2 r.], 146, 160v; GórnDworz B8, Cv, D6v, E4v, F8v (10); HistRzym 25v, 29v; Iuż moy miły Pánie chociay w więzyeniu ábo w iákim táráſie rácż dochowáć do cżáſu tego RejPos 266, 41v, 112, 132, 141, 156 (13); BiałKat 111; KuczbKat a2; RejZwierc 11v, 255; BielSpr 11, 11v, 41, 57, 69; WujJud 15v, 126, 134, 148v, 169v (8); WujJudConf 8; BudBib I 154d marg, 2.Par 10/19, 20/26, Dan 12/1, 3.Esdr 6/20, 8/74, Eccli 40/1; MycPrz II C3v; Strum L; BiałKaz E4v, H3v; Iam do tych cżáſow inácżey tego nierozumiał tylko iż przymierza wiecżnego: y o żywoćie wiecżnym vcżynionego. CzechRozm 74, 167v; PaprPan T; KarnNap A2v; ModrzBaz [16]v, 17, 32v, 79v, 91, 119v, 121v; ModrzBazBud ¶6v [2 r.]; SkarJedn A8, 22, 81, 121 [2 r.], 143 (20); Do tego tám cżáſu Rowni ſobie być muśim KochOdpr Cv; SkarŻyw 70, 71, 100 [2 r.], 142, 201 (18); ZapKościer 1581/22v, 1582/32v, 33, 1595/85v; StryjKron 115, 150, 160, 245, 295 (8); CzechEp 98, 215, 282, 346, 360, 375, [414]; NiemObr 15, 16, 20 [3 r.], 47, 57 (13); ReszPrz 5, 33, 42, 74, 98 (8); WerGośc 269; PudłFr 43; Calep 554a; tylkosz tę iednę wolnosć mąm ze Zęnie y dzieciom dotych czas domnie wolno ActReg 162, 46, 59, 70, 71, 83 (14); KochCz A4v; KochFrag 44; OrzJan 65, 87; LatHar +3v, [+12]v, 27, 30, 32 (10); WujNT 102, Ioann 2/10, s. 556, 830; WysKaz 16; SarnStat 21, 55, 56, 115, 157 (84); SiebRozmyśl E3v, K; KmitaSpit C2v; SkarKaz 275b, 515b, 517b, 550a [2 r.]; VotSzl Bv; CzahTr A4, E4, Kv; SkarKazSej 665b, 666a, 667a, 681b, 687b, 700b [2 r.].

»do ułożonego czasu« (1): poki dzyedzic málucżki ieſth/ nic nie ieſt rozny od ſługi chocia ieſt pánem wſzyſtkiego/ ále ieſt záwżdy pod ſprawcámi á pod opyekálniki/ áż do vłożonego cżáſu od oycá. RejPos 31v.

»do czasu wiecznego« (3): RejZwierz 78v; ArtKanc T19; Rząd záś będźie y páńſtwo/ do czáſu wiecznégo. SiebRozmyśl F3.

»do wolniejszego czasu« (1): abyś temu zabieżeć raczył, nas tu w tym zamieszaniu nie odjeżdżał a do wolniejszego sobie czasu, ażbyś WKM concilium to nationale złożyć mógł, pokoj nam postanowił. Diar 86.

»do czasu zamierzonego« = ad definitum tempus Modrz; usque ad praeſinitum tempus Vulg [szyk 5 : 3] (8): GliczKsiąż O2v; BielKron 217; to ieſt Koſcioł wierny Páńſki/ będą deptáć/ tho ieſt zwodzić á niſzcżyć/ do cżáſu zamierzonego á do woley Páńſkiey RejAp 90; BudBib I 445a marg; ModrzBaz 44v; WujNT Gal 4/2; SarnStat 86, 1167.

Szeregi: »do dnia i (a do) czasu« [szyk 2 : 1] (3): Przyſzyagamy [...] yſz pokoy y przyaczyelſzthwo bądzyemy chovacz. [-...] aſch do dnya y czaſzv LibLeg 3/33v; GliczKsiąż Q3; RejPos 287v.

»do czasu albo (a) kresu« (2): GliczKsiąż O2v; Téż to iest ſpecies kupienia y przedánia, vżywánia pożytków rerum mobilium máiętnośći, do czáſu tylko álbo kréſu pewnégo SarnStat 1271. ~

»do czasu, do czasow« = nie na zawsze, na razie, tymczasem; ad tempus Mącz, Cn; temporarie Calep; pro tempore Cn (290 : 1) (291): LibLeg 10/151v; Y owſſem ći obfituiący wrzadkiey ſtroży bywáią od páná chowani/ á ktory ſnich ginie iuż ginie nie doczáſu RejPs 73, 194v, 204v, 218; ComCrac 21v; RejJóz C, N2, Q4; RejKup D; HistAl C5; MurzNT Luc 4/13; KromRozm II ſv, v2; Diar 68 [2 r.]; BielKom D5; GliczKsiąż O2v [2 r.]; LubPs Rv [2 r.], R6v, S4v, Vv, V5v, Y5 marg, Z3v; KrowObr Av; Złym do ich myſli pomaga dyabeł do cżáſu. RejWiz 139 marg, 64v, 72, 92v, 105, 110v (9); RejFig Dd6; RejZwierz 26v, 67; BibRadz Gen 12/10, I 9c marg, Iob 20 arg, Is 54 arg, I 451b marg (13); Przeto Láćinnicy y drudzy nieprzyiaciele dobrowolnie żądáli z Rzymiány pokoiá do cżáſu. BielKron 106v; Potym rychło Weneccy poſłowie przyiechali [...] takież Tureccy poſłowie/ s kthorymi do cżaſu wzyął przymierze. BielKron 398, 106v, 107, 129v, 147, 155v (25); Mącz 3b, 206b; Prot D4v; SarnUzn F5; Rozdział Iedennaſty. O Záchfyceniu/ álbo zátchnieniu do czáſu/ ktore niegdy zá śmierć bywa policzáne, SienLek 60v; RejAp 24, 40 [2 r.], 63v, 70v, 78v (14); RejPos 7, 24v, 26v [2 r.], 39v, 67 (35); GrzegŚm 15, 24, 60; HistLan B4; Lekce ſobie poważj y ſzcżęſcie y wſzytki odmiennośći iego/ wiedząc że tho do cżáſu ſtoi iáko zielone drzewko przy drodze. RejZwierc 21v, 4v, 5, 7v, 18v, 36v (23); BielSpr 44v; WujJud 20v [2 r.], 123v, 199, 225; żebyſmy od kośćiołá odgániáć mieli y poſędzáć tákowe/ [...] ktorzy niedoſtátki y vpadki krewkośći ludzkiey do cżáſu ćierpią. WujJudConf 137v, 137v; RejPosRozpr c3; RejPosWstaw [414]v; BudBib Tob 14/6 [2 r.], 2.Mach 7/16; CzechRozm 50, 72, 77v, 94v, 235; ModrzBaz 25 [2 r.], 36v, 76v, 142; SkarJedn 27, 62, 303; SkarŻyw 15, 242, 456, 528; CzechEp 6, 46, 62, 290, [401]; NiemObr 111; BielSen 14; KochSob 60; Calep 223b, 1053a [2 r.]; ActReg 98, 158; GostGosp 36; OrzJan 8, 9, 37, 131, 132; LatHar 201; KołakCath C3; WujNT 121 marg, 194, 208 [3 r.], Luc 8/13, s. 227 (24); SarnStat 1179, 1271, 1315; WitosłLut A2; á nawet/ y napotężnieyſzego nieprzyiacielá woyſká mogliby ná ſobie do cżáſu zádźierżeć GrabPospR N2; PowodPr 15 marg, 37, 38, 41 [2 r.]; SkarKaz 7b; Kot bacży że oſzukan od ptaſzká ná oko. [...] Vyźrzy ſkowronká tego co mu vmknął ſkory. A on ſiedzac [!] ná dáchu ſkubie ſię z niewcżáſu/ Do ktorego kot rzecże potrway pry do cżáſu. CzahTr L, Iv; SkarKazSej 684b, 701b.

~ W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (synonimicznymi, przeciwstawnymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (19): chwala boſtwa twoiego nie do czaſu ale na wieczne wieki iuż będzie ſſeroce wyſlawowana. RejPs 205v; UstPraw H2; RejAp 123, 178; RejPos 81v, 293; y zaſz nie widzi iż pyſzny tylko chodzi do cżáſu iáko kur vpſtrzony s poſtáwámi ſwemi/ álić pochwili ábo go iáſtrząb do láſá wlecże/ ábo gi ſzpetnie w kotle ſkubą. RejZwierc 53v, 171, 177; On tylko do cżáſu przycżyniał ſie zá lud Izráelſki: á ten ſie vſtáwicżnie okázuie przed oblicżnośćią Bożą zá námi. CzechRozm 106v; Ktory [Bóg] tu ſwym do cżáſu/ tám wiecżnie żyć dawa. GrabowSet Dv; A ták nie diabelſka náuká/ ále dobra y święta rzecz ieſt [...] wſtrzymáć ſię od pewnych potraw/ ábo od winá/ lub do czáſu/ lub też y do śmierći. WujNT 730, 195; WysKaz 28; dla tego y z téy przyczyny żadnému Kśiążęćiu [...] żadnégo/ Zamku [...] ku rządzeniu do czáſu álbo ná wieczność [pro tempore vel in aevum JanPrzyw 14] nie damy SarnStat 891; iż tákowé dobrá ich przez nas innym którymkolwiek oſobam do żywotá/ álbo do czáſu/ álbo ná wieki [ad vitam, aut ad tempus, vel in perpetuum JanStat 882] były záſtáwioné/ dárowáné/ álbo zápiſáné SarnStat 1102, 369, 979, 1271.

W charakterystycznych połączeniach: do czasu cierpieć (odcierpieć, przycierpieć) (10), chować (zachow(yw)ać, pochować, (za)chowany) (8), folgować (3), pożyczać (pożyczyć, pożyczon, pożyczany) (5), tolerować (się) (2), trwać (potrwać, wytrwać, trwający) (11), zgodzić się, zjednać się, znosić (3), zostać (4); do czasu jednanie, pokoj (5), przymierze (9), zgoda (ugoda) (4).

Połączenie: »aż do czasu« = usque ad tempus Vulg (6): Leop Luc 4/13; Podobno nas ták Pan mieć áż do cżáſu racży/ Cżekáiąc miłey Polſki áza ſie obacży. RejZwierc 252v; WujNT Luc 4/13, s. 208, 417, Act 13/11.

Zwrot: »czekać do czasu« [szyk zmienny] (3): RejAp 24v; GórnDworz T6; iedno iż Pan cżeka z exekucią do cżáſu z łáſki á z miłoſierdzya ſwego. RejPos 335v.
Wyrażenia: »do dalszego czasu« = dłużej (2): Diar 47; pieniędzy do dálſzego cżáſu cżekáć obiecał. GórnDworz T6.

»do czasu długiego« [szyk 1 : 1] (2): Przeto dla tákowégo nieporządku/ odwlokło ſye do ták długiégo czáſu/ iż ich niechćiano imprymowáć SienLek a4; PaprPan Y2.

»do kilka czasow« = na jakiś czas (1): poſlimy k niemu áby ná ſlub przyiechał/ á nam z Greki ziednał przymierze do kilká cżáſow. BielKron 59.

»do czasu krotkiego« = krótko (1): [posłowie] szli zasię do Krola [...] dziękując z a to, iż w pokoju je, choć do czasu krotkiego, bo tylko do sejmu drugiego zachowywał Diar 57.

»do (nie)małego czasu« = (nie)krótko; adhuc modicum Vulg [szyk 7 : 2] (9): LubPs N2v; iż tego ſzátánowi dopuſzcża do máłego czáſu/ ábyś był pokuſzon. RejAp 22v, BB5; RejPos 62v, 260v; RejZwierc 178; WujNT Ioann 12/35, s. 358; SarnStat 88. ~

»od czasu, od czasow« = usque Mącz [zawsze z przydawką] (390 : 119) (509):

~ od czasu czego (15): PatKaz III 113v; SeklWyzn f4; BudBib Dan 12/11; Iż Pan od cżáſu ſwego wćielenia/ národzenia/ pełny záraz łáſki wſzelákiey nie był ReszPrz 81; A rok pozwu ku wykupiéniu dóbr [...] ma bydź ſześć niedźiel od czáſu położenia pozwu [a tempore positionis ipsius citationis JanStat 100]. SarnStat 98, 156, 176, 242, 345, 605, 607, 1071. Cf »od czasu pokoju«.

od czasu czyjego (13): MetrKor 40/812; Wſſák powyedáyą Luthrowye/ iż od kilká ſet lat dopiro/ á nadáley od czáſow Grzegorzá S. papyeżowye náſtáli. KromRozm III N5; Od czáſow Ioáſowych przez dwieśćie dwádźieſćiá y cżtery lathá/ Zadney popráwy nie było około Koſciołá BibRadz I 216b marg, 2.Par 35/18, I 353v; BielKron 170; Mącz 509b; CzechRozm 166v; ReszPrz 102, 144; ReszList 149; SkarKaz 637a. Cf »od swoich czasow«.

Ze zdaniem czasowym i przydawkowym [w tym z odpowiednikami: tego (33), onego (20); jako(ż) (25), gdy (18), ktorego (8), kiedy (4), jakże (1), od ktorego (1), w ktory (1)] (58): A Thatharzy Przekopſci od tego cżaſu iako on wyſep poſiedli po polu mieſzkaią według ſwego zwycżaiu MiechGlab 72; LibLeg 10/60v; KromRozm I Mv; GliczKsiąż B6v; LubPs hh5v; DZiedźic powinien vczynić Inwentarz [...] trzydźieſtego dniá od tego czáſu kthorego by ſye poznał być dźiedźicem GroicPorz ee3v, 1; Leop Lev 25/27, 1.Par 6/31, Ier 44/18; TEnći ieſt poczet narodow Adámowych od onego czáſu/ w kthory Bog człowieká ſthworzył BibRadz Gen 5/1, Ex 5/23, 10/6, Num 15/23, Ios 14/10, 2.Reg 13/32 (10); Od thego cżáſu Amázones woiowáć przeſtáły/ kiedy im rogow mężowie vtárli. BielKron 297v, 36, 265v, 289v [2 r.], 410v; LeovPrzep Gv; RejPos 287v; BiałKat 138v; BudBib Ps 4/7 [8], Ier 20/8, Dan 12/1, Esth 14/17; BiałKaz K3v; CzechRozm 1, 24, 132, 141v [2 r.], 142, 168; ModrzBaz 106; SkarJedn 132; Bo od tego cżáſu gdy iuſz ono odſzcżepieńſtwo Piotrá Leoná vſtáło/ pocżęło ſię ono Tyrráńſkie á okrutne iego ſerce kruſzyć SkarŻyw 165, 90, 120, 225, 324, 393; WujNT przedm 34 marg, 36 marg; WysKaz 42; SarnStat 283, 779, 987, 995,1181; PowodPr 24.

W połączeniu z datą (3): A od tego cżáſu látá Páńſkiego 1250. Lubuſki powiát odłącżon ieſt od Polſki nieſpráwiedliwie BielKron 362; StryjKron 330; SarnStat 1167.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (synonimicznymi, przeciwstawnymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (63): gdiz ta ziemya Pokuczka zawzdi od wiecznich czaſow koronie polskie wlaſna y dziedziczna bila, ieſt, y ma bicz nawieki LibLeg 6/78v [idem] 6/159; CHwalćie wy wſſyſcy ſludzy [...] páná ſwego y ſwięte imię iego ktore niechay będzie miedzy wámi chwálebne iuż od tego czáſu áż ná wiek wiekom. RejPs 168, 193; KromRozm I F3v; KromRozm III G6, K7; LubPs Z5v, dd2, hh5v; [Sassabasar] záłożył fundámenty kośćiołá Bożego w Ieruzálem/ á od onego cżáſu áż do tąd [ex eo tempore usque nunc] buduie ſie ten kośćioł Leop 1.Esdr 5/16, 3.Esdr 6/20, Is 9/7; A będą tákie iákich nigdy nie widáli oycowie y dźiádowie twoi/ od tego czáſu iáko byli ná ſwiećie/ áż oto do dniá tego [a die qua fuerunt super terram usque ad diem hanc] BibRadz Ex 10/6, Num 15/23, Iob 20/4, 1.Reg 30/25, Ps 113/18; Od tegoż cżáſu áż do dziſiá/ piątą cżęść płácą Krolowi w Egipcie zboża ná káżdy rok. BielKron 18; Od tego cżáſu mowił/ á przed tym nie mowił. BielKron 112, 184v; Mącz 10c; Bo ácż przed tym potroſze ſie táił iáko wąż pod trawą/ ále od tego cżáſu práwie ſie odkrył/ á práwie od tego cżáſu wyiáwiłá ſie moc y ſrogość iego RejAp 170v, 170v; HistRzym 37, 108; RejPos 15; BiałKat 138v; GrzegŚm 2; HistLan C4v; WujJud 239v; CzechRozm 141v; Od onego cżáſu aſz do tego roku/ przez dwádzieśćiá y ośm lat/ co rok ták pośćił w wielki poſt nie iedząc áni pijąc przez dni cżterdzieśći. SkarŻyw 29, 225; Z ktorych Herbow [...] Boiárowie Zieḿ Litewſkich od tego czáſſu y ná potym niechay ſię weſelą StryjKron 542; NiemObr 65, 174; LatHar 334, 342, 691; WujNT Rom 16/25; Dla tego od tego czáſu ná wieki [a modo in perpetuum JanStat 654] przerzeczeni Stároſtowie [...] płace álbo dárów/ od w więzowánia od poddánych náſzych wyćięgáć y wyćiſkáć nie máią. SarnStat 547 [idem 937], 66, 219, 491, 558, 573 (22).

W charakterystycznych połączeniach: od [jakich] czasow począwszy (4), poczynać się, trwać (trwający) (2), zachow(aw)ać (się) ((za)chowany) (5); od czasu koronowania (koronacyjej) (2), objawienia, narodzenia, wcielenia, zapłaty, zgody; od czasu opisanego, pana Chrystusowego.

Połączenia: »od czasu (a. od czasow) ... do« (28): MetrKor 40/812; LubPs hh5v; Leop 1.Esdr 5/16, 3.Esdr 6/20; BibRadz Ex 10/6; A od tego cżáſu byli w dzierżeniu pod mocą Rzymſką áż do Konſtántiná wielkiego. BielKron 296, 18, 39, 184v; Mącz 10c; Pothym Melánkolia pánuie od onego czáſu/ áż do Czternaſtego dniá Grudniá SienLek 41v, 42; HistRzym 37, 108; BiałKat 138v; WujJud 239v; CzechRozm 166v; SkarŻyw 29, 225; LatHar 691; Niech nam pokażą originały ſwych kośćiołow/ ták porządnie od czáſow Apoſtolſkich áż do nas przez ſucceſſią poſtępuiące/ iáko my ſwe pokázuiemy. WujNT 676, 140, 439, 857; SarnStat 73, 218, 458, 1257.

»od czasu ... do czasu« (6): BibRadz I 353v; Od iego [Karola Wielkiego] cżáſu krolom Fráncuſkim piſzą Chriſtianiſsimi do tego cżáſu. BielKron 170, 230v; BudBib Dan 12/1; SarnStat 607, 997.

»dopiero od czasu« (1): A iakoſz to mogło być/ gdy go ieſzcże/ według wyznánia twego/ nie było/ áż dopiero od cżáſu tego gdy ſie z Máryey Pánny národził? CzechRozm 24.

Wyrażenia: »od czasow apostolskich« [szyk 26 : 6] (32): Abowyem ſą ſpráwy á obrzędy nyektore od czáſow Apoſtolſkich po wſſyſtkim krzeſciyáńſtwye trwáyące KromRozm II h2; KromRozm III E2v, E5, G6, I4, K7, L4v, N4v; BiałKat 41; WujJud 167v, 229; CzechRozm A2v; SkarŻyw 298; ReszPrz 34, 68; ReszList 191; LatHar 102 marg, 123, 124, 125, 190, 302, 375; WujNT 9, 35, 140, 396, 429 (9).

»od ktorego czasu« = od wtedy (3): ábowiem go thák hániebnie Zołdan Alkáirſki poraźił/ áż wſzytcy iáncżárowie ná mieyſcu zoſtáli/ od ktorego cżáſu nigdy ták Turka nieporáżono. BielKron 258v; StryjKron 330; WujNT [405].

»od ktorego czasu« = od kiedy (2): od którégo czáſu/ y iáko długo ſłużyli/ áby ſie pewna wiádomość wźiąć mogłá SarnStat 417, 30.

»od czasu naznaczonego« (1): Aby káżdy Poborcá był powinien káżdégo/ który Poboru nie oddał nadáléy do dniá trzech Królów/ w Roku 1591. bliſko przyſzłégo/ od czáſu zapłáty w Vniwerſale náznáczonégo/ dáć Stárośćie ná reláciiéy. SarnStat 345.

»od (nie)dawnego czasu (a. od (nie)dawnych czasow)« = longis intervallis Mącz, Modrz; ab antiquis a. a primis diebus, (ex) multo tempore Vulg; ab exordio, ex co tempore PolAnt; ab antiquis temporibus JanPrzyw [szyk 45 : 2] (47): LibLeg 6/159, 7/41v, 10/65v, 11/20, 141; PatKaz II 59v, 75; a yuſch od dawnych czaſſow nyebill wpinſku LibMal 1548/142v; RejKupSekl a3; HistAl L4v; KromRozm I F3v; MurzHist M3v; KromRozm III N8; GroicPorz C2v, e, r3v; Leop Luc 23/8; Vkázuie przecż Pan nápominał Zydy z tego co ná nie przydź miáło od dawnego cżáſu/ niż przyſzło. BibRadz Is 48 arg, Is 48/5; BielKron 211v, 337v, 427 [2 r.]; Mącz 361b; RejZwierc B3, 194 [2 r.], Bbb; WujJud 39, 92, 157v; RejPosRozpr c3; BudBib 2.Esdr 12/46, 1.Mach 3/29; CzechRozm 183v; ModrzBaz 94v; Ták Długoſus/ Vapouius [...] w ſwych Kronikach Litewskiego narodu leśnego [...] pierwſze obiáśnienie y oznáczenie opiſuią/ Roku od zbáwiennego národzenia Chriſtuſá Páná 1205. Nie iżby ſię Litwá od tego czáſu niedawnego począć miáłá/ ktory narod ſtárodawnych lat w tych mieyſcách gdzie y dźiś mieſzkał StryjKron 244; NiemObr 65, 99, 174; ReszHoz 125; WujNT Act 8/11, 15/7; SarnStat 890, 997, 1002, 1154.

»od niemałego czasu (a. odniemałych czasow)« = a non exiguo tempore JanPrzyw [szyk 9 : 1] (10): Diar 86; BibRadz I *2v; Powiedzże mi ieſli ſie co dobrego poſtánowiło ábo ſpráwiło w Koronie od niemáłego cżáſu? RejZwierc 194, 119; Strum A2v; SkarŻyw 134; CzechEp 12; SarnStat 13, 1058, 1187.

»od niniejszego czasu« (1): Błogoſláwionemu Sylweſtrowi [...] od ninieyſzego tzáſu/ dawamy páłac pánowánia naſzego pobożny KrowObr 27.

»od onego czasu (a. od onych czasow)« = exinde, ex tempore antequam Vulg; a die illa, a tempore illo PolAnt; deinceps Modrz [szyk 39 : 1] (40): LibLeg 10/62; LubPs hh5v; GroicPorz 1; Leop Lev 25/27, 1.Esdr 5/16, 3.Esdr 6/20, Is 48/16, Ier 44/18; BibRadz Gen 5/1, Ios 14/10, 1.Reg 18/9, 2.Reg 13/32, 1.Par 17/10 (8); SienLek 42; HistRzym 29; RejPos 195, 287v; BiałKat 138v; WujJud 239v; BudBib Ps 4/7 [8], Ier 20/8; CzechRozm 141v, 142; ModrzBaz 139v; SkarŻyw 29, 225, 271, 309, 324, 481; A oni poſtánowili dáć mu trzydźieśći śrebrnikow. y od onego cżáſu pogody ſzukał na wydánie iego. LatHar 690; WujNT Matth 26/16, Act 13/21; SarnStat 283, 779; PowodPr 24, 53.

»od czasu pirwszego« (1): Należy tedy na tym bárzo/ áby oycowye prágnąc dzyathek/ w małżeńſtwo ſluſſne á pochwálne wſtępowáli/ dawáyąc wtem myeyſce woley Bożey/ według ktorey małżeńſtwá ſye pocżeły/ pocżąwſſy od cżáſu pirwſſego/ gdy Adámá pan bog z Ewą w ſtadło małżeńſkye wpráwił GliczKsiąż B6v.

»od czasu pokoju« = a tempore concordiae JanStat (3): y oné wſzyſtki rzeczy/ któré od nich od czáſu onégo pokoiu vczynionégo [a tempore quo praesens pax perpetua est firmata JanStat 894] względem tákowégo wyćiągánia ſą wyięté/ wcále niech będą wróconé przez Zakon SarnStat 1111 [idem] 1074, 1075.

»od (staro)wiecżnych (a. wiekuistych) czasow« = temporibus aeternis Vulg [szyk 5 :1] (6): LibLeg 6/78v; Leop Rom 16/25; TYś Pánie był náſzą vćieczką/ od wiekuiſthych cżáſow [in generatione et generatione]. BibRadz Ps 89/1; Ná przywileie y nawyżſze Páſterſtwo y Biſkupſtwo Piotrá S. w kośćiele Chryſtuſowym/ wſtąpili práwem Bożym Biſkupowie Rzymſcy/ y zá to ie wſzyſtek kośćioł Kátholicki od ſtarowiecznych cżáſow miał y ma SkarJedn A8 [idem] 101; WujNT Rom 16/25.

»od swoich czasow« (1): WYłożony Sąd [...] idźie ſwoim poſthępkiem záwżdy przes dwie niedźieli/ począwſzy od ſwoich czáſow s Práwá álbo też z zwyczáiu ktorego Miáſtá vłożonych. GroicPorz 1.

»od czasu tamtego« (2): tákowy zapis ninieyſzym Przywileiem od tego czáſu iáko od tám tego [exnunc prout extunc JanStat 797] pſuiemy SarnStat 1054, 882.

»od tego(ż) czasu (a. od tych czasow)« = a modo Vulg, Mącz, JanStat, JanPrzyw; ex tunc Vulg, Mącz, JanStat; exinde Vulg, Mącz; ex hoc Vulg; ab hoc PolAnt; ab (a, ex) illo tempore, postea, post illa Mącz; deinceps Modrz; inde Calag; abhinc, abusque, iam Calep; ab hoc tempore, exnunc JanStat; abinde JαnPrzyw [szyk 319 : 5] (324): LibLeg 10/58, 60v, 61v, 65v, 67v, 11/61v, 142; ZapWar 1548 nr 2667, 1549 nr 2662, 1550 nr 2676; MetrKor 34/133v; PatKaz III 100; MiechGlab 60, 72; WróbŻołt mm3v; RejPs 46v, 168, 193, 206v; LibMal 1553/176v; HistAl B6; KromRozm I Mv; MurzHist N4v; Diar 50; LubPs Z5v, aav, dd2; GroicPorz ee3v; KrowObr 32; Leop 1.Par 6/31, Ps 75/8, Is 9/7, Ioann 19/12; BibRadz Ex 5/23, 10/6, Num 15/23, 1.Reg 30/25, I 218v (8); Śiedḿ lat walkę wiodł s Sáráceny/ ktorych poráźił trzy ſtá tyſięcy/ á od tego cżáſu pocżęły ich mocy mdleć BielKron 166v, 18, 24, 36, 39, 49v (89); KwiatKsiąż N3v; Mącz 112c, 168c, 217c, 227d [2 r.], 315b (9); SienLek 42; LeovPrzep E4v, Gv; RejAp 114, 123, 170v [7 r.]; Słyſząc tho ow kthory przegrał/ y rozumieiąc po ſmiechu/ iż krol wie o wſzytkim/ bárzo ſie ſromáć muſiał/ á od tych cżáſow cżárnokſięſtwu dał pokoy GórnDworz T5v, R4; HistRzym 37, 50, 108; RejPos 15, 29, 32v, 33v, 156 (9); BiałKat 163v; GrzegŚm 2; HistLan C4, C4v; BielSpr 41v, 70; RejPosWstaw [213]v; BudBib Esth 14/17; BiałKaz K3v, K4 [2 r.]; CzechRozm 1, 24, 132, 141v, 168; Y Wołochom dał ſie znáć á od cżáſu tego/ Nie ſmieli ſie przećiwić narodowi iego. PaprPan Ee2v; KarnNap B4, B4v, C2v; ModrzBaz 48, 93, 106, 134; SkarJedn 132, 199, 253; Calag 546a; SkarŻyw 87, 90, 120, 159, 165 (17); StryjKron 244, 542, 547; CzechEp 190; NiemObr 64; KochFr 30; KochWz 141; WerGośc 224; WisznTr 10; Calep 4b, 10b, 497b; GostGosp 80; Phil K2; GrabowSet B2v; LatHar 65, 334, 342, 691, 695; WujNT Ioann 6/66, 14/7; WysKaz 42; SarnStat 54, 66, 73, 118, 163 (88); GrabPospR K3; CiekPotr 63.

»od wiela czasow« = multis temporibus PolAnt, Vulg; ex temporibus multis PolAnt [szyk 9 : 1] (10): MurzNT Luc 8/27; Diar 27; DiarDop 105; BibRadz Luc 8/27; RejPos 209, 233v; BudNT Luc 8/29; WujNT Luc 8/27, 29; Iuż dźierżę/ iuż ſpórniká/ iuż nieprzyiaćielá Mam/ którégom prágnęłá/ y od czáſów wielá Prágnę ćię/ byś iedno chćiał GosłCast 58.

»od wszytkich czasow« (1): bo to ieſt od wſzytkich cżáſow poſtánowiono/ iſz śmierćią vmrzeſz. BudBib Eccli 14/18.

»od czasu zamierzonego« (1): sſtáliſmy śię ćiáło z ciáłá/ y członki z członków iego/ od czáſu od Bogá zámierzónégo BiałKat 21. ~

»od czasu do czasu« = niekiedy; a tempore usque ad tempus PolAnt (4): tákież wodę będzyeſz pił pod wagą/ od cżáſu do cżáſu. BielKron 96; BudBib Ez 4/10, 11; ActReg 21.
»około czasu, około czasow« (7 : 1) (8):

~ W połączeniu z bliższym umiejscowieniem w czasie (1): OKoło tegoż cżaſu to ieſt roku od národzenia Páńſkiego 870. wyżſzey y pozniey [...] Słowieńſkie národy [...] wiárę Chrześćáńſką [!] przyimowáć [...] pocżęli. SkarJedn 223.

Wyrażenia: »około onego czasu« (1): Bo około onego cżaſu będą zabijac y wypędzac godne kapłany y zakonniki WróbŻołt S6.

»około tego(ż) czasu (a. około tych czasow)« = circa haec tempora Mącz (7): Cżemuż tedi cżłowiekowi zębi padaią około ſiedmi lat. (‒) Bowiem około tego cżaſu iuż ſie przyrodzenie mieni w ſiłę mocznieyſzą GlabGad C3, D6v; MiechGlab 34; Mącz 54b; SkarJedn 223, 283; LatHar 55. ~

»(o)krom czasu« = kiedy indziej (2):

~ krom czasu czego (1): Ale krom tego czáſu wywołánia wielkiego Sądu/ gdy kto kogo ráni/ bądź Mężczyznę/ bądź też Białą głowę. Woyt bierze/ groſzy dwádźieſćiá y pięć ſzeląg. GroicPorz k3.

Wyrażenie: »okrom tego czasu« (2): GroicPorz k3; Thákież też w turnieiu/ w gonithwie/ w máſzkárach/ſwietne á dobrze złącżone bárwy/ máią w ſobie grácią [...]. Ale okrom tego cżáſu/ nie zdami ſie/ áby dworzanin miał ſie pſtrzić zbytnie GórnDworz L7v. ~
»z czasow, z czasu« [zawsze z przydawką] (21 : 2) (23):

~ W rożnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi) (3): Papieſz niedopierko teras/ ále zdawnych tzáſow/ zoſtał w kośćiele ſwiętym [...] Antykryſtem KrowObr 33v; Bo y tá wolnośći ſwey pod zwierzchnośćią Krolow Polſkich z dawnych cżáſow vżywáłá/ y po dźiśieyſze cżáſy vżywa CzechEp 12; ActReg 43.

Wyrażenia: »z dawnych czasow (a. z dawnego cza)« = od dawna (22): ony też prziyachawſchi tam mayą sye pitacz tich livdzy ſtarich ktorzi tam Zdawnich czaſſow ossyadloſczy swoye mayą LibLeg 11/83v, 11/20, 91; OpecŻyw 121; March3 T7v; Egzekucyji z dawnego czasu domawiali się i przodkowie naszy u ojca WKM Diar 65; LubPs R5v, T4; KrowObr 33v; RejWiz 69v; RejPos 135, 153, 187; RejZwierc 119; CzechEp 12; ReszPrz 105; ActReg 43; LatHar 648; SarnStat 1021, 1057, 1146 [2 r.].

»z tych czasow« = od tego czasu (1): ledwie ſię iey [żonie] chćiał prżypátrzyć/ áli Znowu mu ią iż práwá nie ſtrzymał porwáli. Z tych cżáſow w iego ocżu płácż nigdy nie ginie WitosłLut A4v. ~

»za czasu, za czasow« = podczas, współcześnie z; tempore Vulg, Modrz, JanStat; in diebus PolAnt, Vulg; apud Mącz, Modrz; in temporibus Vulg [zawsze z przydawką] (217 : 214) (431):

~ za czasu czego (50): Diar 20; A Iop záſię zá cżáſu vćiśnienia ſwego/ Też powiedał RejWiz 147; BibRadz Eccle 7/16; BielKron 82, [3322]v; RejAp 89v, 91 [2 r.], 184; ábychmy ſie o tym ſtáráli zá cżáſu żywotow ſwoich RejPos 178, 163v, 177v, 222, 222v, 231 (9); BiałKat 18v; RejZwierc 115v, 172v, 173, 261v; CzechRozm 167v; iż zá cżáſow iego pánowániá/ Pan Bog táki ſkárb vkazał. SkarŻyw 538, 211, 317, 601; StryjKron A6; LatHar 299; Y pomnię zá czáſu pámięći S. Królá Polſkiégo Zygmuntá Auguſtá [...], żem to widźiał v wielu ich bydź rzecz bárzo drogą. JanNKar D2; SarnStat 15, 111, 135, 193, 351 (15). Cf »za czasu pogody«, »za czasu pokoju«.

za czasu czyjego (293): MetrKor 40/818; May. Za cżaſu mego vżytecżno ieſt z they żyły krew puſcić, czo ią zową Medijana FalZioł V 7, I 155b, V 45v, 46v, 48v; BielŻyw 9, 11, 16, 17, 28(15); RejPs 104, 147v, 209v; RejRozpr K2v; RejJóz H2; MurzHist B2v; MurzNT 126; KromRozm II x3; Pánowáłá myędzy Korynthczyki yeſſcze zá czáſu S. Páwłá nyezgodá y ſpor KromRozm III D5v, Cv, C4, C6v, Ev, H6 (11); LubPs A3, Q2v, S2v, S6, hh5; KrowObr 135; IPokrátes on Mędrzec á Philozoph dawny/ Ktori był w ſwych zacnoſciach zá ſwych cżáſow ſławny. Ten cżłowiecżą náturę właſnie rozeznawał RejWiz 1v, 91, 163v, 181; Leop Iudic 5/6 [2 r.], 2.Par 14/1, 6, 3.Esdr 2/16, 5/73, Luc 4/25; RejZwierz 42, 43, 44v; BibRadz I *2, *4v, 3c marg, Gen 10/25, I 136b marg (27); OrzRozm E2, T2v; Też y miáſtecżko Káźimierz y cżternáście wſi dzierżeli to ći mniſzy ták długo/ áż ie zá náſzego cżáſu wykupił Kryſztoff z Szydłowcá Woiewodá Krákowſki z Opátowá. BielKron 360, 8v [3 r.], 10v [2 r.], 27, 75 [2 r.], 82v (34); KwiatKsiąż O2v; Patrum nostrorum memoria, Zá czáſow náſzych ſtárſzych Mącz 283c, 13b; MączLub nlb 14; RejAp 30, 30v, 58v, 76v, 91v, 172v; RejPos 21v, 35, 61v, 68, 260 (11); RejPosWiecz2 94; RejPosWiecz3 97; Czytayże záſye v S. Cypryaná męczenniká: iáko zá iego czáſow chrzczono BiałKat 243v, 298, 338v, 358v; RejZwierc 13, 172v, 184, 185, 257v; WujJud 186v, 225; WujJudConf 180v, 193v; BudBib Iudic 5/6 [2 r.], 3.Reg 11/12, 1.Par 4/41, 2.Esdr 9/32, 12/46 (15); HistHel Av; BiałKaz Dv; BudNT przedm b8v; CzechRozm 107v; ModrzBaz 3v, 45, 55, 81v, 113, 130, 130v; Drugi raz záſię ſzedł do Rzymu Piotr S. zá czáſu Neroná SkarJedn 98, 14, 33, 47, 70, 81 (15); KochOdpr C; SkarŻyw 13, 20, 25 [2 r.], 40, 50 (30); StryjKron 542 marg, 547; CzechEp [378]; Opuſzcżam wiele rzecży inſzych/ z tego Cyprianá/ y z drugich piſárzow/ ktorzy zá cżáſow Cyprianowych/ y po nim áż do Niceńſkiego Synodu żyli NiemObr 57, 56, 125, 127, 158, 168, 179; ReszPrz 29, 98 [2 r.]; ReszHoz 138; ArtKanc K10v, Lv; KochWr 40; LatHar [+10]v, 126, 172, 685; WujNT 5 marg, 60, Matth 23/30, Luc 17 arg, s. 463 (10); SarnStat 4, 181, 353 [2 r.], 370, 371 (23); SkarKaz 80a; CiekPotr 29, 50; SkarKazSej 666b, 688b, 706b. Cf »za czasu apostołow«.

Ze zdaniem czasowym i przydawkowym [w tym z odpowiednikami: tego (5), onych (3); gdy (10), kiedy (3), ktory (1), za ktorych (1)] (15): gdyż za oto tych náſzych cżaſow dźiſieyſzych/ zá ktorych ſię y vmieiętność ięzykow z poznániem prawdy zacnie roſkwitnęłá/ zaden tak głupi y ſproſny nie ieſt BibRadz I *4v, Iudic 19/1, Ruth 1/1, Mar 8/1; BielKron 80v, 135; V Rzymian zá dawnych czáſów kiedy pánowáli świátu/ byłá thá miárá GrzepGeom N; RejPos 296; BudBib 2.Mach 9/23, 14/38; CzechRozm 72v; DOpir Polſká ożyłá thu zá cżáſu tego/ Gdy doſtáłá zá Krolá Zygmuntá zacnego. PaprPan Ee2v; SkarŻyw [407], 600; WujNT 1.Petr 3/20.

W połączeniu z datą (10): Były te ſekty v Żydow zá cżáſu Ianá Hirkana ſyná Symonowego/ przed národzeniem Páná Kryſtuſá lat 125. BielKron 119, 133, 134; SkarJedn 124, 138, 142, 256; aſz Pan Bog zá cżáſow Zenoná Ceſarzá/ około roku Páńſkiego 490. ſkarb on obiáwić racżył SkarŻyw 537, 150; ReszPrz 29.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (synonimicznymi, przeciwstawnymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (10): Nád to/ ácz tego w piſmye nyemáſz/ ále náyduye ſye z piſmá ſwyętych ludźi/ ktorzy zá czáſow ápoſtolſkich y wnet Potym byli KromRozm III I4, Cv, H8v; Abowyem imyę twoye ná wyeki trwáć będzye/ Zá tych cżáſow dziſieyſſych y ná potym wſſędzye. LubPs ee6v; BibRadz 2.Esdr 9/32; RejPos 260; ktora rozność poſtow/ powiáda/ nie zá cżáſu náſzego zácżęłá ſie/ ále dawno przed tym WujJudConf 193v; BudBib 2.Esdr 9/32; LatHar 219; Zaden nie ieſt ktoryby opuśćił dom/ [...] żeby nie miał wźiąć tyle ſtokroć teraz/ zá tego czáſu [nunc, in tempore hoc] WujNT Mar 10/30.

W charakterystycznych połączeniach: czasu dni, krolowania, młodości (młodszych lat) (3), niewolej, pamięci [czyjej] (2), panowania (14), papiestwa, ruszenia pospolitego, starości, szczęścia, uciśnienia, żywota (13); za czasu (czasow) jego (ich, jej) (32), m(oj)ego (6), naszych (36), sw(oj)ego (23), tw(oj)ego (3), waszych.

Wyrażenia: »za czasow (a. za czasu) apostolskich, apostołow« [szyk 29 : 3] (30 : 2): KromRozm I Kv; KromRozm II ſ2; KromRozm III H8v, I4, I8v; Oto wnet ieſzcże zá cżáſu Apoſołow ſwiętych wzburzał ná nie rozlicżne przeſládowniki RejAp 103v; WujJud 45v marg, 46, 49v, 128 marg, 226, Mm7, Mm7v; WujJudConf 128, 138v; SkarJedn 81; NiemObr 132, 164; ReszPrz 37; LatHar 122, 219, 252, 509; WujNT 411 marg, 419, 453, 463, 808, 857, Cccccc4v; WysKaz 38; Ieſzcze zá czáſow Apoſtolſkich do ćieniá Piotrá ś. z dáleká chore noſzono. SkarKaz 41b.

»za dawnych czasow« = olim Modrz [szyk 16 : 1] (17): BibRadz I 274, 451a marg; V Grekow zá dawnych cżáſow/ był ten obycżay/ iż białegłowy nágo z męſzcżyznámi chodziły zápáſy GórnDworz X3; GrzepGeom A4v, N [2 r.]; RejPosWstaw [414]; ModrzBaz 18, 42v, 91v, 95v, 109, 112v, 118v; ReszList 148; GórnRozm C3v; Zá przodkow y rodzicow náſzych, y zá náſzych Iuſz teſz dawnieyſzych czáſow, bogáta ſzláchcianká, Doſyć miáłá gdy wźięłá od rodźicow ſwoich Parę pektoralikow CiekPotr 29.

»za dzisiejszych czasow« [szyk 3 : 2] (5): FalZioł I 155b; LubPs ee6v; BibRadz I *4v; toćbyś podobno máło tych ſług miáł zá dziſieyſzych cżáſow RejPos 218, 197.

»za krotkiego czasu« (1): iż doſycieś nędzniku roſkoſzował zá krotkiego cżáſu żywothá twoiego RejPos 265v.

»za młodszych czasow« (1): Ten znák y zá ſtárych y zá młodſzych náſzych cżáſow zámknione wrotá otworzył SkarŻyw 92.

»za onych czasow (a. za onego czasu)« = wtedy; niegdyś; in diebus (ipsis) PolAnt; olim, temporis illius Modrz [szyk 16 : 3] (19): LubPs gg6v; RejWiz 44v; Tákći Pan opátrznoſcią ſwoią záchowywa w koſciele pracą ſług ſwych/ y náukę ktora zá onych cżaſow od niego poſtánowiona byłá w vſćiech prorokow iego. BibRadz I 353v, Iudic 19/1, Ruth 1/1, Ier 3/6, Dan 11/6, 1.Mach 14/13, Luc 2/1; BielKron 83; RejAp 30v; RejPos 304; BudBib 2.Mach 9/23; Przemyſł ábo Leſzko pirwſzy. BYł tho práwy Krol Polſki zá cżáſu onego PaprPan Dd2; ModrzBaz 18, 54, 97v; NiemObr 4; ReszList 148.

»za pierwszych czasow« = dawniej, przedtem [szyk 2 : 1] (3): RejZwierc 178; BudBib 2.Mach 14/38; A to co ſie dźiáło/ zá onych pierwſzych cżáſow/ y dźiś ſię pokázuie/ gdy z łáſki przeyrzenia Bogá Oycá náſzego/ Ewángelium Páná Chriſtuſowe obiáśniáć ſię pocżynáło NiemObr 4.

»za czasu pogody« (2): Szcżęſliwy: kto to widząc zá cżáſu pogody Wynośi śię s tych puſtek/ vchodząc przygody. GrzegŚm Av; KlonFlis E3v.

»za czasu pokoju« (2): Nadobne Miáſto y Zamek [...]. Należy Krolowi iego M. Polſkiemu/ ále go zá czáſu pokoiu/ y przyiáźni s Krolem I. M. Polſkim [...] Szwed nieodpowiednie pośiadł. KwiatOpis Bv; RejZwierc 246.

»za czasow potrzebnych« (1): A ták pięć ſmyſłow maiąc od Bogá nádánych/ Vżywaymy ich teras żá [!] czáſow potrzebnych. MycPrz I C3v.

»za czasu przeszłego« (1): Niech znam ia nędznik kiedy/ gdy iuż wieku mego Mnieyſzy kres/ niż go było/ zá cżáſu przeſzłego. GrabowSet E4v.

»za czasu słusznego« [szyk 1 : 1] (2): ieſli thák długo będzyeſz trwał w tym zátwárdzeniu twoim/ [ ] nienaydzyeſz ſobie zá cżáſu ſłuſznego tu w tym żywocie vznánia ſwego RejPos 197; BielSpr b3.

»za starych, starodawnych czasow« = in diebus antiquis PolAnt; priscis temporibus Modrz [szyk 3 : 1] (2 : 2): BibRadz Ez 38/17; RejAp 68; Kwitnęło zá ſtárodawnych cżáſow w mowieniu rzecży ćwicżenie wſzkołách ModrzBaz 130; SkarŻyw 92.

»za tych czasow (a. za tego czasu)« = wtedy; teraz; in illis diebus PolAnt; in tempore hoc Vulg [szyk 10 : 3] (13): MurzHist B2v; LubPs ee6v; ZA tych tám czáſow gdy zebránie ludźi bárzo wielkie było/ a nie mieli coby iedli/ wezwał Iezus zwolennikow ſwych y rzekł im. BibRadz Mar 8/1, I *4v; cżemuż ſie dziś thego zá tych nędznych cżáſow nie lękamy RejPos 251, 197, 260, 296; CzechRozm 72v; PaprPan Ee2v; KochWr 40; WujNT Mar 10/30; PaxLiz A3.

»za wiele czasow« = długo (2): [Solon] Atenſkim panom wyborne vſtanowił prawa [...] á tak za wiele cżaſow ie rządził BielŻyw 5, 40.

»za czasu wolnego (a. za czasow wolnych)« [szyk 2 : 1] (3): Poſel mu powieda iż zawolnego czaſu trzeba otym myſlyċ. RejKup F; RejPos 244, 252.

»za wszytkich czasow« = omnibus diebus Vulg (2): BibRadz 1.Mach 14/4; A záchowáli ſie w ſpráwiedliwośći á ſwiąthobliwośći przed oblicżnoſcią iego/ zá wſzythkich cżáſow náſzych. RejPos 296.

Szeregi: »za czasow i dni« (2): Stharzy lekarze o moczy tego Iemioła nie barzo grunthownie wypiſali/ Ale za cżaſow y dniow dziſieyſzych naſzich wielką chwałę ma z doſwiadcżenia preſtich [!] bab FalZioł I 155a; SkarKazSej 706b.

»za czasow a pamięci« (1): Co ſie to okazáło [...] iuż y zá cżáſow á pámięći náſzey. RejAp 58v. ~

»za czasu, za czasow« = wcześniej, o odpowiedniej porze; per tempus, tempestive, tempori Cn (21 : 1) (22): RejPs 103v; A ták trzebá zá cżáſu myſlić o przygodzie RejFig Bb6; RejZwierz A5v; BielKron 234; SienLek 63; RejPos 244; BielSat Gv; RejZwierc 182v, 261v marg, Bbb3v; KochOdpr Cv; Oczko 23; á dokądeś młody/ Vżiy świátá zá czáſu y pięknéy ſwobody. KochFr 52, 85; GórnRozm M3; GrabowSet D4v; KochFrag 16; WysKaz 12, 39; SarnStat 975; Gdy owo owce ſtrzygą co więc myśli báran/ Rozumie to że y on z nimi będźie karan. [...] ſtrześćieſz y wy rádzę ſwoiey wełny/ Zá cżáſow poki maćie páńſtwá ſwoie pełny. CzahTr E4v, F2.

~ W charakterystycznych połączeniach: za czasu hamować, myślić, opatrzyć, pomagać, radzić, starać się (3), strzec, szukać (4), zabiegać. ~

»za czasu« = za życia (2): Iedenći ieſt Kriſtus iedná perſoná iego/ ále dwie formie álbo dwoiáki ſtan iego. Ieden wiecżny ſtan/ drugi zá cżáſu SarnUzn F4v, G3v.
»k(u) czasu« = w czasie [zawsze z przydawką] (5):

~ ku czasu czego (1): wracáiąc ſię wroce ſię do ciebie wedle cżáſu żywotá (marg) To mieyſce rozmáićie przekłádáią y rozumieią/ niektorzy ták. wrocę ſię do ćiebie roku przyſzłego/ drudzy będęli żyw. inſzy ſpełnienie ku cżáſu porodzenia żony twey. (‒) BudBib Gen 18/10.

Wyrażenia: »ku jutrzennemu czasu« = ad matutinum Vulg (1): ku wiecżorowi będzie trwał płácż: á ku iutrzennemu cżáſu weſele. Leop Ps 29/6.

»k(u) temu czasu« = wtedy (3): A thak yego Krolyewſka myloſcz raczil roſkazacz. aby, wſzyſzczy sluzebny ku themu czaſzv dlya popyſchv welwowye byly pod szadzanyem do wyeze MetrKor 38/286; LibLeg 11/182; Diar 29. ~

»czas, czasy« = przez czas [przeważnie z przydawką] (135 : 3) (138): KochPs 57; Ná tym rozdawaniu Epimetheus czás trwáiąc nie obaczył ſię [...] iż wſzyſtko niemym źwierżętom rozdał GórnRozm Nv.

~ W charakterystycznych połączeniach: [jakiś] czas chować się, chowany (2), (wy)trwać (7), (z)ci(e)rpieć (5).

Zwrot: »czekać (a. oczekawać) [jakiś] czas« [szyk zmienny] (4): PatKaz II 63; StryjKron 652; Pan Chycki odnioſł to X. P. y cżekáliſmy ná to cżás niektory/ ále o tym milcżenie było. NiemObr 23; KochFrag 28.
Wyrażenia: »dalszy czas« = dłużej (1): Aby dalszy czas cirpieć chciał Był ci bych nieco powiedział. BierRozm 27.

»czas dawny« = długo (1): Tákżeć ią teſknię [...] Czekáiąc twégo Pſałtérzá czás dawny. KochFrag 28.

»długi czas (a. długie czasy)« = długo; tantum tempus PolAnt; diu Calep; ampliori tempore, multum tempus Vulg [szyk 42 : 16] (58): aboczyem bylo zdawna dawnego zamknyono myloſyerdzye boſkye yſz ſyą dlugy czaſz nyechczyal bog ſmylouacz nath ſwem ſtworzenyem PatKaz II 50, 46, 54v, 59 [2 r.], 63, 74, 83v; FalZioł V 94; LubPs ff3; RejWiz 131; LeszczRzecz A2, A5v, A6v; BielKron 16v, 165v; Mącz 334b, 369a; GórnDworz Mv, Bb2v; RejPos 200, 291v; MycPrz I C; BudNT Ioann 14/9; PaprPan D2, O2, Ffv; Oczko 27; SkarŻyw 294, 310, 593; StryjKron 497, 557, 562, 652, 657; CzechEp 55; Y ſam iuż báczyć możeſz/ że moię poſługi V téy pániéy nie ważné/ któré zna czáś długi Y ſtáteczné/ y wierné KochFr 64; KochSz A2v; KochPieś 26; KochSob 65; PudłFr 17; PaprUp A3; Calep 335a; Phil H2; GórnTroas 32; GrabowSet D2; WujNT Ioann 5/6, Act 18/20; SarnStat 168; WitosłLut A2v; PowodPr 38; GosłCast 18; SkarKazSej 659b; A ták on Arcyzłodźiey chodził długie cżáſy Ná oney ſwey wierzchnicy z wiátrámi zá páſy. KlonWor 17, 16, 24, 40.

»długi czas [przed czym]« = dawno (2): Otho tą fygurą rozumyal y uykladal moyzeſz onaſzwyątſzey pannye maryey O yeſzcze dlugy czaſz przed począczyem y narodzenyem yey myloſzczy PatKaz II 56v, 59.

»czas iny« (1): muśiáłyby na Seymie nie bywáć ſądy/ ále wſzytek czás iny/ żeby Krol ſądźił ná pewnem mieyſcu z radą poſpołu GórnRozm M4.

»kilka (a. kilko) czasow« (2): Y gdy tam kilka cżáſow zmieſzkáli [facientes autem tempus]/ odeſłáni ſą z pokoiem od bráćiey do Apoſtolow. BibRadz Act 15/33; BielKron 105v.

»każdy czas« = zawsze [szyk 2 : 1] (3): wybierz męże mądre [...]/ ći miaſto ciebie niechay ſądzą lud poſpolity káżdy czás BielKron 32; ArtKanc Q9; GrabowSet B3.

»krotki czas« = pauco tempore JanStat (2): Cżłowiek národzony z niewiáſty krotky cżáz żywiąc/ ieſt nápełnion wielą nędze BiałKaz B4; SarnStat 188.

»mały (a. maluczki) czas« = krótko [szyk 5 : 1] (6): Ieſſeżem maly cżas s wami/ ale poydę rychlo ku temu ktory mię poſlál OpecŻyw 75v, 96v; RejZwierc [782]v; Oczko A2v; KochPieś 25; GórnRozm I4.

»niedługi czas« = krótko (1): bo tháki cżłowiek nie długi cżás ma ná ſwiecie żyć BielKron 80v.

»czas niejaki« = trochę, niedługo; aliquanto tempore Vulg [szyk 2 : 1] (3): Mącz 233a; A zmieſzkawſzy cżás (nie iáki) [Facientes autem tempus] odpuſzcżeni ſą ſpokoiem od bráćiey ku ápoſtołom. BudNT Act 15/33; WujNT Act 15/33.

»czas niemały« = długo; tempus non modicum Vulg [szyk 27 : 9] (36): LibLeg 10/63v; RejKup ſ4v; KromRozm III L6; Diar 56 [2 r.]; LubPs F2v; moy pánie bychći miał powiedzyeć Swe przygody/ trzebáby niemáły cżás ſiedzyeć. RejWiz 46v, 94v; A gdy tám pobył cżas niemáły/ názwał tę kráinę Fenicią od ſwego imieniá. BielKron 49, 134v, 170v, 248, 257, 316v, 336v, 415v; GórnDworz H3v, Aa4v, Ff4v; PaprPan Dd, Ee4v; SkarŻyw 283; CzechEp 176, 373; NiemObr 25, 137; ArtKanc Q9; GórnRozm H [2 r.]; PaprUp G2v; ActReg 69; GrabowSet A2; WyprPl A2v; WujNT Act 14/27; CzahTr D4; PaxLiz Bv.

»pewny czas« (1): niechby záwſze ieden z nich pewny czás przy tym ſkárbie vſtáwicznie mieſzkał VotSzl E.

»(po)niektory czas« = trochę, niedługo; aliquantulum temporis Vulg [szyk 6 : 4] (10): PatKaz I 4v; In aliquo loco consistere, Pomieſzkáć niektóry czás ná niektórim mieyſcu. Mącz 396c, 397b; HistRzym 18v; SkarŻyw 167 [2 r.], 364; NiemObr 23, 63; WujNT 1.Cor 16/7.

»czas słuszny« (1): Zárnów máćiczna krá ieſt ze krwie która czás ſłuſzny nie wyſzłá SienLek T2v.

»ten czas« = wtedy (4): RejKup z8v; Powieda też Apoſtoł Iż ten cżás ludzie rádziby pomárli á nie będą mogli. RejAp 78v; GórnDworz I7v, O4.

»czas wielki« = długo; diutissime Calep [szyk 1 : 1] (2): Niethak nieboze/ wiedziecz máſz Acż był wthym bledzie wielky cżaſz Wſytek Swiath athak tho mnima RejKup Q; Calep 322a.

»wszytek czas« = zawsze [szyk 3 : 2] (5): RejKup dd7; niebożątko białagłowá byłá ten cżás wſzytek/ iáko ná ſkrzipcu/ boiącz ſie áby iey też ták nie zábił/ iáko ktorego z onyeh/ o ktorych iey powiedał. GórnDworz I7v, O4, Ee5; GórnRozm M4. ~

»na czas, na czasy« = do określonego momentu [zawsze z przydawką] (62 : 2) (64):

~ na czas czego (3): że ſię ták tym niezbednym obżárſtwem tucżym? przez co nie tylko doſtáiemy Kánkrow [...]: ále tráćimy łáſkę Bożą/ ſkárbimy ſobie gniew ná cżás gniewu WerGośc 262; GostGospSieb +3v; SkarKaz 352b.

Ze zdaniem czasowym (1): przełożył Pan Bog Anyoły nád Sędźmi y nád Krolmi zyemſkimi/ [...] ktorzyby thego mogli zábronić/ máiąc moc nád nimi/ ále to záchowawáią ná oſtátni cżás kiedy ſie zboże doſtoi BielKron 80.

Zwroty: »na [jakiś] czas odłożyć (a. odkładać), odłożon(y) (a. przekładany); odkład na [jakiś] czas« = differre Mącz; in aliud tempus transponere JanStat [szyk zmienny] (34 : 6; 1); Kto nie ma dobrey woley dáć/ náuczył ſie ná dálſſy czás odkłádáć. March1 A4v; LibLeg 11/20v; KromRozm I E4; KromRozm III H6v, K7, L5, Q4; Diar 28, 29 [2 r.], 66, 84; DiarDop 105, 118; áby Prokuratorowie zá ſwą pracą/ zámierzoną zapłátę mieli/ to ieſt [...] od odkłádu ſpráwy ná inny czás/ po iednym tylko groſzu. GroicPorz e4v, c3, t3v, v4v, aa3v; BielKron 216, 219, 222v, 225v, 240; Mącz 62b, 123b; GórnDworz K8; CzechRozm 8, 81 v; żeby ktora ſpráwá ábo dla nieumieiętnośći ſędźiow chrámáć miáłá/ ábo będąc ná inſzy cżás odłożona [tempore exclusa] tocżyć ſię niemogłá. ModrzBaz 90v; Oczko 28v; StryjKron 697; BielSenJoach 4; ActReg 20; OrzJan 68, 70, 87; WujNT 310, Act 24 arg; WysKaz 47; SarnStat 718.

»na [jakiś] czas (za)chować (się) (a. schować), (za)chowan« = in aliud tempus reservare Mącz [szyk zmienny] (9 : 2): Przeto na inſzy cżas to będzie zachowano, Ten raz wypiſzemy gadki o rzecżach człowieku przyrodzonych GlabGad F4; przycżynę tego na inſzy cżas ſchowamy gdy o rodzeniu cżłowiecżym będzie piſano. GlabGad O; KromRozm I E4; KromRozm II y2v; BielKron 80; Mącz 389c; GórnDworz F4; Oczko 24v, PudłFr 67; Lodownie w dworzech/ gdźie Pan bywa/ máią bydź opátrowáne: áby lod nie ginął/ á ná cżás źimie był chowan. GostGosp 70; SkarKaz 352b.

Wyrażenia: »na dalszy czas« = na poźniej (6): March1 A4v; GlabGad M5; BielKron 216; Mącz 62b; Tu iuż morzá ſzeptánié łáſkáwé náſtáło/ A wiátrowi ná dálſzy czás fuków nie sſtáło. GórnTroas 18; WysKaz 47.

»na in(n)y (a. inszy) czas« = na kiedy indziej; in aliud tempus Mącz, JanStat [szyk 49 : 2] (51): GlabGad F4, O; LibLeg 7/35, 11/20v; KromRozm I E4 [2 r.]; KromRozm II y2v; KromRozm III H6v, K7, L5, Q4; Diar 28, 29 [3 r.], 66, 84; DiarDop 105, 118; GroicPorz c3, e4v, t, t3v, v4v, aa3v; Ceſarz theż dla tey przycżyny ná inſzy cżas Koncilium w Trydencie ſłożył. BielKron 235v, 219, 222v, 225v, 240; Mącz 62b, 123b, 389c; GórnDworz F4, K8; BielSpr 36v; CzechRozm 2, 8; ModrzBaz 90v; Oczko 28v; StryjKron 697; BielSenJoach 4; PudłFr 67; Poſzedl zatim odemnie/ á natzas inſzi na ſzerſza mi ſie rozmowe obiecal. PaprUp I2; ActReg 20; OrzJan 68, 70, 87; WujNT 310, Act 24 arg; SarnStat 718.

»na on czas« (1): Wſzytko P. Bog chowa ná on czás obiáwienia y ſądu ſwego. SkarKaz 352b.

»na ostatni czas« (1): BielKron 80 cf Ze zdaniem.

»na czasy potomne« = na poźniej (1): á będźieli to ptáſtwo/ kury/ ćielęćiná/ kápłón/ nie ſye nád to lepſzégo dáć niemoże: ryby/ owoce/ iárzyny/ przypráwné iuchy/ ná czáſy potomné zchowawſzy Oczko 24v.

»na słuszny czas« (1): EXcepcya ieſt dwoiáka/ Iedná kthora odwłacza tylko ſpráwę ná inny ſłuſzny czás wedle Práwá GroicPorz t.

»na zły czas« (1): mogą tych dárow Bożych vżywáć/ ná kośćioły y chwałę Bożą/ ná obrony y zamki/ y inne ná zły czás gotowośći/ y do zbáwienia przyſługi. SkarKazSej 666b.

Szereg: »na in(sz)y czas i miejsce« (2): Ale odłożmy to ná inſſy czás y myeyſce. Tu doſyć o tym KromRozm III H6v; GórnDworz K8. ~
»na czas, na czasy« = w porę, na termin, w terminie; trafnie, w odpowiednich okolicznościach; w określonym czasie, na określony czas; commodum Calep; in tempore Vulg; ad diem, ad tempus Cn (183 : 96) (279): Terazći pan niedośpieſzen/ Przyidzieſz potym ná inſzy dźień. A gdy táko cżęſto chadzał/ Nigdy ná cżás nie vgadzał BierEz Sv, G; FalZioł I 96c; A wſzitkym tym pyączy tiſſyaczom owyecz summa pyeczdziesyath tiſfyacz denych ma bicz placzono na czas LibLeg 11/108; BielKom C4v; Leop Eccli 12/16; Mącz 244b; SienLek 154v; iż bez inych regułek vżyć będzie mógł godnośći ſwych Dworzánin/ y ná cżás/ y dobrze GórnDworz I3v, I4, K5, O7, S2; BielSat H2; Strum L4v; ModrzBaz 64v; Oczko 23v, 34v [2 r.]; ZapKościer 1582/35; Człowiek áby raz vmárł/ z tym ſye ná świát rodźi: A ieſli ieſcze k tému śmierć ná czás tráfiłá/ Rychléy dobre/ niżli złé ſłowo záſłużyłá. KochTarn 77; Calep 223b; KochFragJan 4; WujNT Mar 12/2.

~ na czas czego (3): A żadneby świecżki áni krzyżyki áni máśći nie poświęćiły więcey mieyſcá onego/ iedno ty ktoreby były zápalone á ofiárowáne w ſercoch wiernych/ ná ten cżás zébránia onego Páńſkiego RejPos 349; SarnStat 416; SkarKaz 4a.

Ze zdaniem czasowym i przydawkowym [w tym z odpowiednikiem: ten(że) (3); gdy (3), na ktory (2), kiedy (1), ktory (1)] (7): raczil bil yego Crolyewa M. Radi ſſwoye na czaſſz. na kthori bil s panem. Voyewodą do Camyencza smowyl poſlacz. LibLeg 11/140, 11/161v; Diar 78; Dicam tibi tum demum quando usus poscet, Ná tenći czás dopiero przipomnie/ gdy czas będzie potrzebował Mącz 81c; GórnDworz Kk2v; SkarŻyw 202; GostGosp 42.

W połączeniu z datą (2): deputuiemy oſoby [...] z Rycérztwá/ rć. którzy ná czás S. Marćiná w Roku ninieyſzym/ do Lubliná ziácháć ſie máią SarnStat 58, 1080.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi, synonimicznymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (21): yſzechmi śie zwolili niny y na prziſſłe czaſy naſſze czeladkę [...] rzędzicz y sprawowacz ListRzeź w. 46, 23; Atho ma bicz na czaſſy pothomne a nyenawſthecz LibLeg 6/156v; KromRozm I N; BielKron 358v, 429v; A thák thego ná ten czás roſądku vżywaymy/ s czegobyſmy my y potomſtwo náſze poćiechy ná potomne czáſy vżywáli MycPrz II A2; CzechRozm 181; Oczko 3; Oznáymuiemy ninieyſzym liſtem wſzytkim którym to należy/ tym którzy teraz ſą/ y którzy ná potomné czáſy będą [praesentibus et futuris JanPrzyw 53]. SarnStat 11; áby ná potym ná przyſzłé czáſy [futuris perpetuis temporibus JanStat 137] nic nie było przez nas y potomki náſzé ſtánowiono/ przez ſpólnégo Rad y Poſłow źiemſkich zwolenia SarnStat 50; pozwalamy: áby w źiemi ich było iuż záwżdy y ná potomné czáſy od káżdégo Dekrétu pámiętnégo trzy groſze SarnStat 822 [idem 1152] 103, 188 [2 r.], 273, 485, 540 (12).

W charakterystycznych połączeniach: na czas dojć (3), iść, oddać (5), posłać (3), stanąć (3), stawić (się) (5), trafić (3), ugadzać, wrocić (wracać się) (2), (za)płacić ((za)płacon) (9), (z)jachać (się) itp. (12).

Połączenie: »prawie na czas« (9): RejWiz 23v; Oportune te mihi ostendisti, Práwieś mi ſie ná czás vkazał. Mącz 445c; CzechRozm 49v; KochOdpr B3; SkarŻyw 202; ActReg 85, 156; Ale widzę otwárty dom, á práwie ná czás Bá y wychodzącego Pángraczá z ſwym ſługą. CiekPotr 30; PaxLiz B3.

Wyrażenia: »na dalszy czas« = w przyszłości (1): ktochce na przyszły dalszy czas lepiey dogodzic rzeczom swoim y vspokoięniu swemu, musi gwałt sobie vczynic ActReg 135.

»na dobry czas« [szyk 1 : 1] (2): RejWiz 23v; Bárány odeymowáć od owiec/ y ták ie przypuſzcżáć/ coby ſie ná cżás dobry lęgły iágniętá GostGosp 106.

»na dzisiejsze czasy« (1): A Iż poſtępek práwny w Státućie Mázoweckim opiſány/ iuż ná dźiśieyſzé czáſy ieſt długi. SarnStat 1149.

»na inszy (a. inny) czas (a. na inne czasy)« = kiedy indziej [szyk 3 : 1] (4): BierEz D; KrowObr 196; BielKron 358v; Tuſzę/ iż iákiś żywot záćmiony ſczęśliwſzy W ćiemnym obłoku czeka ná nas/ ná czás inſzy GosłCast 24.

»na jeden czas« = równocześnie; pro uno tempore JanStat (6): RejKup b3; UstPraw I; a tak Ia Iurk sobanſki Ialem na yeden czaſz spányem Iakubem lganowſkym do Pána wrączka Garczynſkego ZapKościer 1584/50; SarnStat 112, 185, 211.

»na jeden czas« = niegdyś (1): Naieden czas nobilitas Portugaliae prosieli ad sumtioſiſsimum conuinium praefectos claſsis Hispaniae ActReg 183.

»na ktory czas« = kiedy; wtedy; in quo tempore PolAnt, Vulg; pro quo tempore JanStat (13): a na ktori tes czas pan twoy ma tho vczinicz Krol yego m. lyſthem ſwim panv twemv oznayomicz bedzie raczil LibLeg 10/64, 7/31v; Diar 19; BibRadz 1.Petr 1/11; LeovPrzep E4v, Hv; GórnDworz H3v; CzechEp 119; ActReg 136; WujNT 1.Petr 1/11; Ná który czás w Powiećiéch Káſztelani powiátowi będą powinni z ſzláchtą ſie ziecháć SarnStat 129, 872, 911.

»na czas mianowany« [szyk 1 : 1] (2): ktory [sejm] iż za potrzebą na ten mianowany czas nie doszedł, nie baczyli jenak przyczyny, przeczby się egzekucyji na teraźniejszem sejmie dosyć stać nie miało Diar 25; SarnStat 975.

»na czas naznaczony« = ad diem certam Mącz [szyk 20 : 3] (23): Diar 35; GroicPorz q4, ee; po rozeſłániu liſtow krolewſkich ná cżás náznácżony/ ziecháli ſie ná Syem/ ći ktorym należáło BielKron 305v, 371v, 421v; Mącz 50a, 113d, 413b; RejZwierc 169v; ModrzBaz 118; SkarŻyw 373; SarnStat 127, 416, 795, 806, 853 (11).

»na czas naznamionowany« (3): LibLeg 10/69; Obiecáli tedy poſłáć 15. tyſiąc ludzi z Skánderbegiem do Węgier ná pomoc krolowi ná cżás náznámionowány. BielKron 245v, 205.

»na czas obiecany« [szyk 1: 1] (2): BielKron 107; Diem promissorum repraesentare, Nieco ná obiecány czás pełnić/ czinić doſić obiecániu ſwemu tego dniá ná który przirzekł. Mącz 431b.

»na on(że) czas (a. na ony czasy)« = tunc Vulg (11): BierEz N2v; ZapWar 1550 nr 2665; Gołębiętha młode Lepſze ſą na wioſnę á na ieſień/ lecie albo zimie nie tak dobre ku zdrowiu/ abowiem na ony cżaſy ziarnem nawięczey żywi. FalZioł IV 21a; RejWiz 38v; Leop 1.Esdr 5/16; RejPos 258v; co wſzyſtko iż ſie na onże cżás nieſkońcżyło/ ále áſz/ nie tylko po Acháſie/ ále też y po Ezechiaſzu CzechRozm 142; SkarŻyw 390, 570; WysKaz 3; SkarKaz 4a.

»na czas ostateczny« [szyk 1 : 1] (2): Gdyż oto áż práwie ná cżás oſtátecżny/ ſkońcżenia świátá/ przyſzćie iego ſobie zákłáda. CzechEp 354; WysKaz 3.

»na pewny czas (a. na pewne czasy)« = ad diem (certam) Mącz, Modrz [szyk 8 : 2] (10): A gdźieby nie przyiął/ ſkłáda mu ſługá Vrzędowy rok na pewny czás do Práwá od Areſtatorá GroicPorz ee2; Mącz 50a, 193c, 217a, 476a; ModrzBaz 118v; SarnStat 867, 1184, VotSzl D2v, E.

»na czas postanowiony« (1): Gdy kto zá kogo ręczy o iáką ſummę pieniędzy/ [...] á ten co zań ręczy nieda ná czás poſtánowiony onego długu: W tákowey rzeczy rękoymia niema ſię iednák wrzućić w dom álbo w máiętnoſć onego dłużniká UstPraw F4v.

»na potomne czasy (a. na potomny czas)« = na przyszłość, w przyszłości; in posterum Vulg, JanStat; in generationibus PolAnt; in saecula saeculorum Vulg; futuris temporibus, in futurum, semper JanStat [szyk 55 : 8] (63): LibLeg 6/156v, 11/24; ZapWar 1545 nr 2646 [2 r.]; takowe vpominki trwałe ſą a daleko y ſzeroko theż y na potomne cżaſy międzi ludzmi ſliną. HistAlHUng A2v; KromRozm I N; Diar 21, 37, 82; GroicPorz A4v, 13; Leop Esth 16/22; UstPraw K3v; BibRadz Lev 7/36, Eccli 16/26; Ale widźiſz iáko ſtoł Krolewſki iuż práwie do dná zniſzczał/ hoyną ſzczodrobliwośćią Krolewſką/ kthorą trzebá by Státutem powśćiągnąć/ y rękę ná potomne czáſy Krolowi zámknąć OrzRozm O2v; BielKron 100, 319, 332, 429v; HistLan A2v, F5; KochMon 21, 28; WujJudConf 47; BudBib 3.Esdr 4/38; MycPrz II A2; CzechRozm 181; PaprPan F4v; Oczko 3; StryjKron A; Wieléś ty/ Ianie/ ſobie pozyſkał rádosći Ná czás potomny z téy to niewdźięcznéy miłosći. KochFr 108; KochMuza 28; SarnStat 6, 11, 32, 103, 117 (25); GosłCast 62; PaxLiz A2; SkorWinsz A3; SapEpit Bv. [SarnStat 1013, BibRadz Ps 106/31 cf »na czas« = zawsze, »na wieczne czasy«; Leop 3.Mach 3/22 cf »na wszystkie czasy«].

»na prawy czas« (2): RejKup g8v; Opportunus ‒ Wczeſni, na prawi czas. Calep [734]b.

»na czas przerzeczony« [szyk 1 : 1] (2): do Miſtrzá y Conuentu [...] ná przerzeczony czás Niedźiele Srzodopoſtnéy [infra hinc et praedictum terminum JanStat 857] niech ſie przywrócą. SarnStat 1080, 1252.

»na czas przeszły« = dawniej, przedtem; ad tempus praeteritum JanStat (3): iż niechceſz mu zápłáćić ſto grzywien pieniędzy pewnégo długu: któréś miał iemu zápłáćić ná czás iuż przeſzły/ á niezápłáćiłeś SarnStat 1242 [idem] 1242, 1244.

»na przyszłe czasy (a. na przyszły czas)« = w przyszłości, na przyszłość; in futururn Vulg, JanStat; (deinceps) futuris (perpetuis) temporibus JanStat (36): ſtaramy śie y othem myślime, aby takowa naſſa czeladz nam na prziſſłe cżasi poſłuſſnieiſſa y powolnieiſſa beła ListRzeź w. 16, 23, 46; MiechGlab ktv; DiarDop 112; RejWiz 132; á co náprzyſzły cżás Bog ma vcżynić [quae facturus est Deus] tho vkazał Pháráonowi. Leop Gen 41/25, 1.Par 17/17, Is 41/23; HistRzym 35v; BielSpr 75v; NiemObr 153; á nie máią ſto rożumu/ żeby opátrżyć ná prżyſzłe czáſy ſwe rżeczy mogli. GórnRozm I4v; ActReg 135; WujNT 1.Tim 6/19; WysKaz 41; SarnStat 35, 50, 70, 81, 123 (20).

»na swe czasy (a. na swoj czas)« = we właściwym, okreśłonym terminie [szyk 5 : 3] (8): Ten też odłącżył napirwey kozy od owiec/ y na ſwe cżáſy przypuſzcżáć ſámce ku ſámicam. BielKron 4v, 8v, 79v, 276v, 412v, 442; ArtKanc B6; gdyby nie doſzły ná czáſy ſwé roki/ vchwalamy wedle Conſtituciiéy Anni 1569. SarnStat 1198.

»na ten(że) czas (a. na te(ż) czasy)« = tum Mącz (29): LibLeg 7/69v, 11/75v [2 r.], 161v; ZapWar 1549 nr 2657; Item zeznal ze na thenze czaſz wpoznanyv vkradly Gdanſczaninowy yednemv 15 kun LibMal 1554/185v; żeś WKM na ten czas już minęły sejm złożyć miał Diar 21, 25, 66, 93, 145; Mącz 81c; RejPos 349; CzechRozm 49v; SkarJedn 262, 309, 311; SkarŻyw 15, 114, 492; ZapKościer 1585/57v; NiemObr 56; Gdźieś mię to byłá fortuná ná té czáſy záchowáłá/ kiedy Rzymiánie dáry bráć poczęli KochWr 33; ActReg 156, 168; OrzJan 47; SarnStat 742, 828, 1245.

»na terazniejszy czas« (1): y dałby to był pan Bóg pánowie/ by to obmyślawanié o téy woynie náſzé/ nie ná ten teráznieyſzy czás przypádło OrzJan 47.

»na umowiony czas (a. na umowione czasy)« (2): BielKron 385; Respondere ad tempus vel ad diem debitor dicitur, Ná vmowiony czás zápłáćić. Mącz 410b.

»na uroczysty czas« (1): WYDERKOF recognitionem zową [...]: gdy kto pewną pieniędzy liczbę dochodu vroczyſtégo kupuie zá pewną ſummę, którą ná vrocżyſty czás winien przez właſnégo poſłá odnośić. SarnStat 1269.

»na ustawiony czas« (1): kiedyſz záſię przydzyeſz? Rzekł/ ná vſtáwiony cżás. BielKron 96v.

»na wolny czas« (1): do śiebie ze Lwowá ná wolny cżás y mieyſce przyzwáć á známi o rzecżách zbáwiennych námowy mieć miał. SkarJedn A5.

»na czas wypisany« (1): y ná zamek przerzeczony ziecháć [powinni będą] zá obwieſczeniém ná czás wypiſány [tempore descripto JanStat 909]. SarnStat 1124.

»na czas zamierzony« (3): ieſli ſie nie ſtáwią ná czás zámierzony, dobrá trácą. SarnStat 446, 437, 1272.

»na czas złożony (a. położony, a. przełożony)« [szyk 3 : 1] (4): bo zawſzdi na czaſch zlozoni ſzwyelkyem koſthem ſſlacz pani ſzwe raczil. LibLeg 11/182, 6/118, 11/75, 160v.

»na żadny czas« = nigdy; (n)unquam ullo tempore JanStat (5): a przeto na zadny czaſz by namnyeyſzy marya panna nyebyla u cryſtuſa wmyerſzyątcze grzechu PatKaz III 95v; BielSat D; BielRozm 24; SarnStat 188, 1118.

Szeregi: »na dzień i czas« (1): NAprzód do obiéránia Sędźiów/ Séymiki tym Woiewodztwóm ſkłádamy ná dźień y czás pewny w Tribunale Koronnym opiſány SarnStat 867.

»na czas i dobrym kstałtem« (2): bo godność dworzáninowá nie będzye żadna dobra/ ieſli ná cżás y dobrym kſtałtem vżyta nie będzie GórnDworz H4v, O2v.

»na czas i miejsce« [szyk 8 : 2] (10): a w tim nazaytrz przyechal do nas od niego Ferath voyewoda Thchinſkj a Byalogrodzkj opowiadayacz yz na ten czas a na to myeſcze niemoze bicz Sendziak LibLeg 11/75v, 11/75v; SkarJedn A5; SkarŻyw 390; SarnStat 362, 364, 413 [2 r.], 853, 868.

»na [jaki] czas i obyczaj(em)« (2): iáko dworzánin tego wſzytkiego czoś mu w. m. przypiſał/ ná ktory cżás/ y ktorym obycżáiem/ vżywáć ma GórnDworz H3v; BielSpr 36v. ~

»na czas« = nie w porę, w nieodpowiednich okolicznościach; importune, intempestive Mącz, Cn; incommode Cn [z przeczeniem] (7): Mącz 266c, 444a; ábo iżby cżáſem nie powiedział iákiego ſłowká/ rzkomo bárzo trefnie/ áno iż nie ná cżás/ żaden ſie onemu nie rozſmieie. GórnDworz I4, H3v; A gdźiéż ón kárp/ Stáchniku/ coś go w koycu chował Prze mię? czyliś nie ná czás w liśćie záżártował? PudłFr 62; KochAp 6; Zbytne bieśiady y nie ná cżás iáko Bogá obráżáią. PowodPr 74 marg.
»na czas, na czasy« = zawsze, ciągłe [zawsze z przydawką] (158 : 105) (263): y iáko przy poiedynkowym y ſzcżegulnym ſądźie duchowne duſze mey drzewo pádnie/ ták leżeć ná cżáſy wiekiem nieokreſzone będźie. LatHar 638, 396.

~ Ze zdaniem czasowym [zawsze z odpowiednikiem: każdy; gdy (2), kiedy (2)] (4): LibLeg 11/153v; A ták tego poſtępku nie záwżdy ſye vżywáć godźi/ ále Archimedowégo ná káżdy czás kiedy ćiéń ieſt może vżywáć. GrzepGeom O4v; ábyś záwżdy gotow był ná káżdy cżás/ gdy cie tákież Pan twoy do ſiebie záwołáć będzye racżył. RejPos 356v; BiałKat 358v.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi, synonimicznymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (18): y na tho obopolnie zwolili, prziięli thak/ trzimacz/ nimi [!] y na wieczne czasy. ListRzeź w. 55; Acż wielkye wýſtępky moye Alie miłoſyerdzie twoge Gotowo jeſt na każdý ċas A nikdý mu koncza nimáṡ RejKup n7v; LubPs N4v; vcżynili o tym Státut/ áby záwżdy ich potomkowie ná káżdy cżás [...] the ich przerzecżone dni weſołe/ trzymáne á ſwięcone były Leop 3.Mach 6/33, Ps 118/51; BibRadz Ps 33/2, 1.Mach 1/38; Olim pro quovis tempore, Haee tibi praevalidas olim sufficiet vites, Záwżdy ná káżdy czás. Mącz 262c; gdyż thy ná máły cżás maſz vżyć tu márney roſkoſzy ſwoiey/ á on iuż ná wiecżne cżáſy zoſtáć ma ná tákim mieyſcu RejPos 162v, 321; ná káżdy cżás y vſtáwicżnie ciáłá Páná Kryſtuſowego pożywáią RejPosWiecz2 93; ktorziby nie ktorego pewnego cżáſu/ ále záwżdy ná káżdy cżás przez rok [omni tempore totius anni]/ wedle práwá ná ſądźie śiedźieli ModrzBaz 91; NiemObr 112; LatHar 369; ZAdnému nápotym ná wieczné czáſy Cudzoźiemcowi/ iákich Zamkow ábo Doſtoieńſtw nie damy SarnStat 74; [herbów] od tego czáſu y ná potym ná wieczné czáſy [exnunc et in antea, perpetuis temporibus JanStat 749] będą vżywáć SarnStat 991, 1003, 1216.

Zwrot: »na wieczne czasy (a. na wiecżny czas) (za)cho(wy)wać, (za)chowan(y)« = ad perpetuitatem conservare Modrz; observare temporibus perpetuo duraturis, perpetuis temporibus (ob)servare, servare temporibus per secula duraturis JanStat [szyk zmienny] (5 : 11): y przytym prośmy Páná Bogá/ áby nas raczył záchowáć/ pod Zwiérzchnośćią Kápłáńſką y Krolewſką/ ná czáſy wieczné w łáſce ſwéy OrzQuin X4v; Boże wszechmogący, kto teraźniejszego Zamieszania przyczyną, ten z rozsądku twego Bodaj dziś marnie zginął, a my na czas wieczny Miłość z sobą chowali KochMon 30; ModrzBaz 4; áby [...] wedle vſtáwy y porządku y rozrządzenia iego były trzymáné/ y záchowáné ná czáſy wieczné SarnStat 382, 163 [2 r.], 193, 369 [2 r.], 371, 382 (13).
Wyrażenia: »na każdy czas« = (in) omni tempore Vulg, PolAnt, JanStat; usquequaque Vulg; omni die, per omnem horam PolAnt; olim Mącz; in dies, quotidie JanStat [szyk 70 : 9] (79): PatKaz III 106v, 154v; FalZioł IV 38c; LibLeg 7/31, 11/43v, 46, 153v; RejRozpr F3v; Wſzak każdemu pan oznaimył By na każdy czas gotow był. RejKup Cv, n7v; KromRozm II ſ2; GliczKsiąż Cv; LubPs D, G2 [2 r.], H2v, M4, N (13); SeklPieś 19; Leop *B4v, Deut 5/29, 2.Par 21/7, 4.Esdr 15/53, Tob 4/20 (10); BibRadz Ex 18/22, Ps 24/5, 33/2, 73/22, Prov 8/30 (8); KwiatKsiąż C, C2; Mącz 262c; GórnDworz Ev, Hh6v; GrzepGeom O4v; RejPos 60, 356v, 357v; RejPosWiecz2 93; BiałKat 358v; RejZwierc 170v; BudBib Tob 4/20, 1.Mach 1/38; CzechRozm 96v, 171, 242; PaprPan S4v; ModrzBaz 91, 118v; SkarŻyw 120; GórnRozm Fv; ZawJeft 26; kto ma wielkie wody/ trzebá mu też tákie mieyſce mieć/ gdźie ie záchowáć: chceli mieć ryby ná cżás káżdy potrzebny. GostGosp 84, 132, 158; WujNT Luc 21/36, Eph 6/18; SarnStat 110, 273, 886, 1087; SkarKaz 421b; VotSzl Ev; SkarKazSej 692a.

»na czasy nieskończone« (1): Bo pan [...] Bogiem ná czáſy nam ieſt nieſkończoné. KochPs 72.

»na czasy niezmierne (a. niezamierzone)« (2): ktoryſz to Irzy Pieszk. obiecuie iemu pokoi na czaſy nie zmierne ZapKościer 1581/21; LatHar 240.

»na wieczne (a. wiekuiste) czasy (a. na wieczny czas)« = in generationem et generationem PolAnt; ad aeternitatem Modrz; in aevum, perpetuis (deinceps) temporibus, perpetuo JanStat [szyk 126 : 30] [156): ListRzeź w. 55, 56; RejPs 89, 106, 217; Ano to ſzalony kupiecz czo ſwoy handel wſzytek Marnie ſtraći na wiecżny cżas prze krotki pożytek RejJóz F4; LibMal 1552/171, 1553/175; KromRozm III A8; GroicPorz B, 13; BibRadz Ps 99/5, 105/31, Eccli 39/11; OrzRozm G, M4v, R4v; BielKron 31v; OrzQuin C3, Aa3; RejPos 162v, 321, 332v; BiałKat 18v; HistLan ktv; BudBib Tob 14/7, Eccli 24/39; CzechRozm 73v, 234; PaprPan K2; ModrzBaz 9v, 34v; Oczko B; KochPs 157, 185, 199; ZapKościer 1579/2v, 1580/11, 1581/6, 21, 21v, 1587/72; NiemObr 112, 169; TO ieſt on brzég ſczęśliwy/ gdźie ná czáſy wieczne Litwá/ y Polſká máią ſéymy mieć ſpołeczné. KochFr 88; KochPieś 33; PaprUp B3; ActReg 40; GrochKal 4; á Pan Iezus/ niech z duchem twoim przebywa ná cżáſy wiekuiſte. LatHar [+11], 148, 154, 230 [5 r.], 231, 355 (17); WysKaz X3; SarnStat 13, 74, 141, 163, 176 (69); WitosłLut A4v; SkarKaz 634a; CiekPotr 51; ZbylPrzyg B4. Cf Zwrot.

»na wszelki czas (a. na wszel(a)kie, a. na wszytkie, a. na wsze czasy)« = in omni tempore PolAnt [szyk 20 : 3] (23): na dom twoy myly panye zalezy ſzwyątoſzcz na wſzythky czaſy PatKaz II 40; HistJóz C4v, D3v; WróbŻołt 118/20; Możne kroleſtwo twoye wſſechmocny náſz Pánye/ Wyecżne yeſt ná wſſe cżáſy LubPs ff, dd4v; Leop 3.Mach 3/22; KwiatKsiąż G3v; BudBib Ps 105/3; WierKróc B3; BudNT Eph 6/18; KochPs 3, 46, 172; Smierć zá człowiekiem ná wſzelki czás chodźi KochFr 14, 66; WerGośc 263; ArtKanc H15, L5v, L7v, L11v, M12; SarnStat 533.

Szeregi: »na każdy czas i godzinę« (3): roſtą myędzy nimi roſterki á nyeſnaſki ná káżdy cżás y godzinę GliczKsiąż Cv; SkarŻyw 120; GostGosp 132.

»na każdy czas, (i) na każdym (a. wszelkim) miejscu« (3): RejZwierc 170v; w duchu y w prawdzie ná káżdy cżás y ná káżdym mieyſcu Bogá y oycá ſwego wychwaláią. CzechRozm 98v; SkarŻyw 120.

»na wiecżny (a. kożdy) czas i na wieki (wiekow)« = omni tempore et perpetuo, perpetuis temporibus et in aevum JanStat (3): Y chwalimy imię twoie ná cżás wiecżny/ y ná wieki wiekow. LatHar 574; SarnStat 989, 1087. ~

»na czas, na czasy« = nie na zawsze, na razie, tymczasem; in praesens Modrz; in tempus Vulg; pro tempore JanStat (198 : 33) (231): A potym iął Krolá żędáć/ Chcąc też Grecyą oględáć: By go racżył ná cżas puśćić/ Slubuiąc śię záśię wroćić. BierEz G3v; OpecŻyw [34], 36; kto yeſt byſkupem albo opatem albo ktorym na czaſz przelozonym roſpamyąthauay cząſto ſzwyąto panny maryey yey począczya PatKaz I 2; BartBydg 25; FalZioł I 65c, V 52, 54; LibLeg 10/71, 11/28, RejJóz I4v; RejKup f7; RejKupSekl a7; KromRozm III E7v; BielKom C4v, C5, F2, F4v; LubPs H, K3 marg, L4, hh2, hh6; KrowObr 115v, 224; RejWiz 85v; Leop Ps 29/8; Rádźili theż áby odpocżynął ná cżás BielKron 389v, 96v, 333, 428, 433v; KwiatKsiąż F4; Mącz 64c, 169a; RejAp CC4; Ale proſzę ćie bárzo/ byś to vcżynił dla przyſięgi [...] żebyś thu zá mię ná cżás ſiedział/ á żebyś to wypráwił v ſędziego żebych ia ſzedł do domu HistRzym [118]v, 8; RejPos 65, 109v, 138v [2 r.], 139, 222; RejPosWiecz3 98; BielSat D4v, H2; GrzegŚm 2 marg; RejZwierc 141v, 263v; BielSpr 12v, 24v, 47; CzechRozm 38v, 46v, 72, 225v, 226v [2 r.]; ModrzBaz 44v, 77; Oczko 4; SkarŻyw 536; Ale pan będąc pánem/ może być ná cżás odmieniwſzy ſię y w ſzáty y w poſtáwę/ w kſztałćie ſłużebnicżym CzechEp 316, 359, 376, [401] [2 r.], [406], [411]; CzechEpPOrz *; Ale ku więtſzemu záwſtydzeniu y náwroceniu przeciwnikow náſzych/ pozwolmy im ná cżás tego/ iżby zwierzchność/ y władza Piotrowá/ záwſze ſucceſſorá potrzebowáłá NiemObr 51, 75; KochPam 87; KochSob 65; BielRozm 32; Calep 435a, 552b, 846b; OrzJan 48; WujNT 12, Act 19/22; SarnStat 108, 268, 1272; Są pożytki vrzędnicże z máiętnośći pánow ich/ z Iurisdiktiey/ Nuż iurgelty ludźi ſłużebnych/ Suchedni/ Mytá/ náymowánie poſług ná cżas/ iáko prokurátorſkich etc. GrabPospR L3v; VotSzl E2v.

~ na czas czego (1): á ieſzcże iedno ná máły cżás żywotá ſwego/ tym władał: bo po śmierći iego inſzy ná to mieyſce náſtępował. CzechRozm 181.

Ze zdaniem czasowym [aż(by) (2), poki (1)] (3): RejAp 62; Zmowá oná z Páwłem ś. ná ktorey ſię głupie ſadzą/ tylo ná cżás trwác miáłá/ poki było trzebá SkarJedn 95; WujNT Apoc 6/11.

W połączeniach z innymi ogolnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi); często z przysłówkami (15): ktore przykazánye zá vſtánim przyczyny ná czás álbo też wyecznye odmyenyone być może KromRozm II x4v; Przykazał pan Bog miłowáć płod ſwoy/ á miłosć nye tylko ná cżás ále záwſſe áż do końcá ma ſie okázowáć. GliczKsiąż Q3v; RejWiz 3v, 102y; A nie zle ná máły cżás niewcżáſu vżywáć/ Kto długo chce ná Potym w ſwych roſkoſzach pływác. RejZwierz 38v; Then ná málucżki cżás vcirpiał krociuchny kłopoth á krociuchną ſmierć/ á ná wiecżne cżáſy ſobye roſkoſzuie y roſkoſzowáć będzye s Pánem ſwoim RejPos 321, 162v; GrzegŚm 3; BudNT Hebr 12/11; MWilkHist F; GórnRozm K [2 r.]; WujNT Iac 4/14; IEſcze obiecuiemy/ żadnégo zamku [...] żadnému Kśiążęćiu [,..] ku rządzeniu y dźierżeniu/ ná czás álbo ná wieki [pro tempore vel in aevum JanStat 297] nie poruczyć. SarnStat 484 [idem] 884.

W charakterystycznych połączeniach: do czasu dopuścić, najmowanie, obalić, obumierać (2), odjechać, odlecieć (2), odpocz(yn)ąć (odpoczywać) (3), odstąpić (odstępować) (3), odyść (odeszcie) (5), okazować się (okazujący się) (2), opuścić (4), oszaleć, poczekać (2), (po)folgować (3), pofortunić się, pomścić się, popuścić, poruczyć (2), posłużyć, powściągnąć, pozostać, pozwolić, pożyczać (pożyczony) (2), pożywać (2), przejrzeć, przemilknąć, przestać, przyjąć się, puścić, radować się, rozłączenie, rozwiązan, (s)karać (2), stracić (stracony) (2), szczęścić się, (u)cierpieć (2), upaść, uspokoić, ustać, użyczyć (3), uży(wa)ć (4), wstrzymawać się, wynić, zamykać, zaniechać (2), zaniedbać (2), zaręczenie, zasnąć (5), (za)taić (3), zatrwożony, zazielenić (rozzielenić) się (3), zdradzać, zginąć (zginienie) (3), zjednać, zmocnić się.

Zwroty: »na długi czas odkładać« (2): March3 V5; abiſczie thego nadlvgii czas roſkazania naſchego nieodkladaly LibLeg 10/57.

»na długie czasy (za)chować« [szyk zmienny] (7): RejJóz L7; Przythym day pan Bog W. M. ſpołem z małżonkiem iego miłoſcią s dobrego zdrowia y wſzego ſzcżęſcia pomnożenim na długie cżaſy záchował nam ſłużebnikom W. M. ku oſobliwey pocieſze. HistAlHUng A4; OrzRozm Q4; KwiatOpis A3, B3; ReszList 187, 192.

Wyrażenia: »na dalszy czas (a. na dalsze czasy)« = w dalszym ciągu, teraz i potem, (na) dłużej; amplius JanStat (5); a na drugim seimie slachczie ziem Mazoweczkich volno bandzie albo na dalse czassi thą constituczią prziiacz albo abrogowacz i nie prziiącz. ZapWar 1545 nr 2646; Pánie Boże rácż łáſki ſwey vżycżyć ná dálſzy cżás BielKron 331v: KochDryas A2; SarnStat 296, 1094.

»na długie czasy (a. na długi czas)« = (na) długo; ad longinquum PolAnt; in alienissimum tempus, in multa secula, longum Mącz; dierum plurium, diu, in longum tempus Modrz; prolixius JanStat [szyk 46 : 7] (53): Stym t.m. panv bogu poruczamy, zyczucz t.m. ſzdrowya ſczeſcya na dlugye czaſſy. LibLeg 8/133v, 7/8, 31, 10/114, 11/32, 64v; RejPs 71v, 178v; RejJóz A2v, F6v; MurzNTSekl A2; Niechay żywie Krol ná długie czáſy [vivat rex, vivat rex]. BibRadz 2.Reg 16/16, I 7c marg, 1.Par 17/17; BielKron 58, 64, 301, 331v; Mącz 29a, 197a [2 r.], 275c, 377d, 462a; KwiatOpis A2, A3, C3; BudBib Eccli 24/38; PaprPan A3; Abowiem wiele Przekupniow chowáią zboża ná długi cżás ModrzBaz 33v, 75, 77, 120v, 138v; KochDryas A2; CzechEp [416]; PudłFr 29; GórnRozm K; Phil P; GrabowSet A2v; SarnStat 145, 932; WitosłLut A3v; SkorWinsz A2v. [ZbylPrzyg B4 cf »na czas« = zawsze »na wiecżny nas«]. Cf Zwroty.

»na czas jeden« (1): Dał Pan Chryſtus do kośćioła ſwego Apoſtoły/ Ewánieliſti [...] nie ná cżás ieden/ ále áſz do ſkońcżenia świętych SkarJedn 79.

»na krotki czas« = (na) krótko; ad tempus horae Vulg [szyk 6 : 1] (7): Y prośiłá przedłużenia/ Ná krotki cżás odelżenia BierEz N2v; BielKron 156, 429; Zywot náz párá ieſt/ ná krotky cżáz trwáiąca. BiałKaz B4v; WujNT 1.Thess 2/17, s. 885; SkarKaz 158b.

»na mały (a. maluczki) czas« = (na) krótko; ad breve PolAnt, Vulg; aliquantisper Mącz, Calep; in momento parvo PolAnt; paulisper Calag; adhuc modicum tempus, ad modicum, breve tempus, modico tempore Vulg [szyk 68 : 2] (70): PatKaz I 8; BielŻyw 135, 162; Diar 26, 55; LubPs K marg, R6v marg, T6v, ii; odłoż ſwoie niepotrzebne zábáwienia álbo krotofile ná máły czás ná ſtronę GroicPorz C3; RejWiz 3v, 102v, 157v; RejZwierz 38v; BibRadz Is 54/7, Sap 16/3, 6; Lábán prośił go ieſzcże áby mu ná máły cżás poſłużył BielKron 15; Mącz 6d; RejAp 61v, 62, 164v; nie odſthępuy ná namnieyſzy cżás od tego Páná ſwego RejPos 57, 27, 40, 126v, 127, 133v (22); GrzegŚm 3, 43; RejZwierc 42, 48, 131v, 184v, [233], 249v; BudBib Is 63/18; CzechRozm 166, 181; SkarŻyw 62, 348; ArtKanc E10; GórnRozm K; Calep 52a, 425a, 759a; WujNT Ioann 7/33, s. 358, Ioann 16 arg, Act 5/34, Iac 4/14 (8).

»na niemały czas« = na długo (2): Ten ći ſſáfuie żywnoſćią káżdemu ſtworzeniu/ á ſnadz y młodem kruczętom/ gdy ich ſtáry kruk ná niemáły czás od lieći RejPs 216v; RejPos 81v.

»na czas przytomny« = teraz, w danym momencie (1): Wſzelkie lepak karánie ná cżás przytomny [ad quidem praesens] nie zda ſię być weſołe/ ále ſmętne BudNT Hebr 12/11.

»na szcześliwe czasy« (1): Proſząc iego S. Miłoſći/ iżeby W. Wielmożnośći [...] w Błogosłáwieńſtwie ſwym ná długie á ſzcześliwe w dobrym zdrowiu czáſy záchować racżył. KwiatOpis A3.

Szeregi: »mało abo na mały czas« (1): Adhuc modicum, lumen in vobis est. To ieſt/ ieſzcze (nie máłe świátło/ ále) máło/ ábo ná máły czás świátło ieſt z námi. WujNT 358.

»na długi czas a na wieki (a. wiecznie)« (2): á ſtáram ſie o to ábych ſtrzegł ná długi czás á owſſem ná wieki ſwiętych náuk twoich. RejPs 178v; RejJóz F6v. ~

»na czas, na czasy« = czasem, niekiedy (20 : 2) (22): Acz ſie mu náczás trefi niewczáſow niemáło/ áwſſákże prędko iednák tych pilen pan [...] poćiechámi wybáwia ie ſtego. RejPs 50; MurzNT 61; Neury/ theż w Tátárſkich kráinach ludzye/ co ſie ná cżás w wilki przemieniáiá BielKron 8, 65, 156, 253, 278, 452; KwiatKsiąż P2v; CzechRozm 80 [2 r.], 84 [2 r.]; LatHar 592 marg; Bo ácż ná cżás weſela záżywa złośliwy/ Lecż gdy ná ſwą złość wſpomni ſtrách go trapi żywy KołakSzczęśl C2v; GrabPospR M2 [2 r.].

~ Połączenie: »na czas ... na czas« (2): KromRozm II ſ4; Práwá iedne ná czás ſą dobre/ ná czás złe. SkarKazSej 701b marg.

Wyrażenie: »na niektory czas« = kiedyś, pewnego razu (1): To mamy rozumieć o więcſzey częſći krolowánia iego ábowiem też ná niektory czás zgrzeſzył. BibRadz I 196a marg. ~
»na czas« = wtedy (2): RejPos 296v; Trzeći mowią/ iż ná cżás Zydowie nie iedno piſáne proroctwa mieli/ ale też y tákie/ ktore ná pámięć vmieli BudNT Hh4.
»naonczas« = wtedy (672): BierEz F3, K3, R3v; OpecŻyw 39, 59; ForCnR A3; BielŻyw 59; GlabGad G3v, H5, L3v, L6; MiechGlab *2, 17, 36, 51, 71, [88]; A tak czy poddany naschi ktorym ſye krziwda na on czas dziala wſzitczi czy yako starschi tak tesz y mlodszi prziszly na ſkarge do naschego Sedziaka Sily sirſkiego LibLeg 11/64v, 10/62, 70v [2 r.], 71, 91v, 11/10 (11); ZapWar 1548 nr 2656; RejPs 35, 124v; ComCrac 13; LibMal 1551/160; MurzNT 8v [2 r.], 33v, 51v, 93v, 103v; KromRozm II c4v, f2, f2v, 1v, t2v; KromRozm III C, N2, N3v, Pv, P7v, P8; Diar 22, 75, 85; DiarDop 117; LubPs A6, B5v, G3, P6v marg, Y, Y3v; GroicPorz t3v; KrowObr 82, 94, 142v [2 r.], 201v [2 r.], 215v, 230v, 231v; RejWiz 113, 157; Leop Num 22/4, 1.Reg 20/26, 2.Par 7/8, 4.Esdr 16/17, Esth 9/23 (9); UstPraw H; BibRadz I 13b marg, 28c marg, Iudic 14/4, I 186a marg, Is 48/8 (11); OrzRozm G, K4; BielKron 20 [2 r.], 36, 199v, 269v, 288, 432, 432v; Kmieca to rzecz na on czas patrzać roley była/ A Slachta ſie rycerſkim rzemięſłem bawiła. KochSat A2v, B2; OrzQuin C3v; Prot A4v; SarnUzn B6v, C8 [2 r.], E4, H2, H6; RejAp 2v, [13], 40v, 52, 58v (17); Przyiechał práwi Tátárſki poſeł ná Wołyń/ do Iánuſzá Biſkupá ná on cżás Wilnieńſkiego GórnDworz P, C7v, H7, Ddv [2 r.]; Ale ſie obroćić ku Pánu ſwemu z nędznym á vpádłym ſercem ſwoim/ á iść zá nim s tym nędznym ieſzcże ná on cżás Máttheuſzem RejPos 327v, 5v, 6 [2 r.], 6v, 7v, 8 (76); HistLan D2v; RejZwierc 15v, 92v, 100, 125v, 169, 260, 273; BielSpr b4, 2 [2 r.], 3, 5v, 6v (18); WujJud 10, 19v, 51v, 116v, 142v (10); Abowiem y ná on cżás ieſzcże zá Apoſtołow Páńſkich iuż byli fáłſzywi Prorocy WujJudConf 80, 19v; RejPosRozpr c; Na on czás (marg) wł. wdzień (‒) porzući cżłowiek bogi ſwoie śrebrne BudBib Is 2/20, b, c, Deut 1/9, Iudic 11/26, 1.Reg 2/36, 1.Par 21/29; BudBibKaw A2v, A3; HistHel B4, D; MycPrz II A3; BiałKaz I2, I4v; BudNT przedm b4, b8v, c2v, c6 [2 r.], k. Ff8v (10); Iam ták záś mniemiął [!]/ żeby PAN Chriſtus/ áż tám dopiero ná on cżás vrząd ſwoy krolewſki wykonywáć miał CzechRozm 182, 15, 18, 22v, 46v, 50 (31); ModrzBaz 17, 29v marg, 32, 42v, 47v (8); SkarJedn 15, 98, 125, 136, 155 (13); Oczko A2, A3v; Biblią iuſz ſobie ná on czás w rękopiſach od pogáńſtwá y Heretykow w ięzyku Greckim nápſowáną y fałſzowáną/ z ięzyká Zydowſkiego nápráwował. SkarŻyw 46, 27 [2 r.], 46, 51, 86, 106 (25); MWilkHist L3v; StryjKron 385; CzechEp 39, 85, 140, 163 [2 r.], 206 (13); NiemObr 6, 31 [2 r.]; ReszPrz 5, 7, 62; WerKaz 279; BielSjem 20; ArtKanc N4; GórnRozm B2, D3v, G3, H2, M3; KochWr 28, 35; PaprUp B, Lv; ActReg 41, 139; Phil L3v, N2; OrzJan 56, 131; Iáko ná on czás przed przyśćiem Páná Chriſtuſowym/ máło nie wſzytek świát cudze bogi y báłwany chwalił; ták po rozgłoſzeniu/ y roznieśieniu Ewángeliey po świećie vſtáło báłwochwálſtwo WujNT 479, 39, 43, Matth 24/21, 30, s. 151 (33); JanNKar B3, B3v [2 r.], B4, C; SarnStat 102, 431, 446, 931, 973 (9): SiebRozmyśl F4, F4v; PowodPr 54; SkarKaz 3b, 6b, 40b, 274b, 422b (11); Y z tych pieniędzy coś wźiął zá dom, musiałeś mu Zápłácić: co ná on czás nie podobáło ſię CiekPotr 35, 74; CzahTr A2v; SkarKazSej 689a, 706b; KlonFlis A3.

~ Ze zdaniem czasowym [gdy (100), kiedy (22), gdyż (1), kędy (1), poki (1)] (125): MiechGlab *2; LibLeg 7/34; RejPs 59v; iż to popravovanie prze ma bycz ieden raz na Rokv zavitem, to ieſt naonczas gdy ivz ſzędzia bierze na rozmyſlieni ComCrac 18v; ZapWar 1550 nr 2664; KromRozm II i3, ſ4v; LibMal 1553/177v, 1554/188v; KromRozm III M5v; DiarDop 109; LubPs N3v, eev, gg5; KrowObr 74v, 114, 209; RejWiz 165v; Leop *A3v, Ex 2/11, 2.Reg 19/19, Esth 2/6, Ioel 3/1; Mowił nie bácznie/ á to ná on czás kędy powiedźiał/ Izaż wam może Bog wywieść wodę z tego kámieniá. BibRadz I 321a marg, Num 30/15, I 106a marg, Deut 9/9, Ios 14/11, 2.Reg 4/4 (17); BielKron 23v, 364v; Mącz 262c; Prot A4; RejAp 161; GórnDworz B6, Q2v, Ff5v; RejPos 4v, 11v, 17v, 18v, 67v (23); BielSpr 68v, 69; WujJud 138, 167, 198; RejPosWstaw [213]; BudBib 1.Par 21/28; BudBibKaw A2v; MycPrz I B2; Strum E4v; BiałKaz K3; BudNT przedm b6v, c3v, c5, k. Ff8v, Hh4, Kk5v; CzechRozm 40, 43v, 131, 140 [2 r.], 172 (10); SkarJedn 128; SkarŻyw 291, 440; MWilkHist H2; CzechEp 357, [407]; NiemObr 106; KochFr 99; ArtKanc Mv; PaprUp B4; ActReg 53, 169; GórnTroas [3]; KochCzJan A2v; KochFragJan 3; OrzJan 39, 81; táka wiárá. byłá rzadka/ y ná on czás kiedy kośćioł kwitnął. WujNT 270, 39, 237, 314, 354, 408, 563, 576; SiebRozmyśl K; SkarKaz 548a; SzarzRyt Dv.

W połączeniu z bliższym umiejscowieniem w czasie (2): thak ſię rzecż ma namocnieyſzy Ceſarzu [...] Ná on cżas przed 400. lat. gdy byłá poſpolita wypráwá przećiw Pogánom Sárácenom [...]/ vſtáwion był ten zakon rycerſki BielKron 231v; SkarJedn 128.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (synonimicznymi, przeciwstawnymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (87): roſkazowall yego Kro. Mczi ſſrodze staroſtam pogranycznym na on czaſſz oboyego panſthwa a theraſſz Coroni Polſſkyey. LibLeg 11/133v; MiechGlab 35; ze kaczmarzs Blaſchko kthori dzyſz wgorziczku za Myedzirzeczem myąſzka a na on czaſz wſolyczku myąſchkal, onym powyedzial LibMal 1547/134v; HistAl Gv; MurzNT 41 marg; KromRozm II v3; Bo w inych źyemyách krzeſciyáńſkich [...] ná on czás/ áni przed tym tego nye dźyerżano KromRozm III E2v, N3v; KrowObr B4, 57, 138v; A ieſzczem otho y dźiś teyże ſiły iáko y ná on czás gdy mię ſłał Moiżeſz/ á iákom ná on czás [tunc] moc miał/ táką mam y theraz [nunc] ku boiowániu y ku wychodzeniu y przychodzeniu. BibRadz Ios 14/11, Gal 4/29, II 143c marg; OrzRozm Pv; Alium censes esse nunc me atque olim cum dabam, Zá ynſzego mię dźiś maſz/ niżli ná ón czás gdymćy dawał. Mącz 262c; RejAp 111v, 145, 192v, 194; GórnDworz I,I2, Ff5v; TA Ewányelia ſwięta ku wielkiey pocieſze á rádości wſzemu narodowi ludzkiemu ná on cżás/ y potym/ ſpráwnieby miáłá być. RejPos 12; ktorych ieſt ták wiele ná ſwiecie iáko y ná on cżás było/ y ták záwżdj będzie áż do ſkońcżenia ſwiátá/ y hárdych y tych ktorym ſie ich właſne ſpráwy nalepiey podobáią. RejPos 200v, 1, 57v, 105, 154, 166v (13); HistLan D2v; KuczbKat 100; WujJud 21v, 22v, 138; WujJudConf 162v; MycPrz I B2; BudNT przedm b3v, k. Hh4; StryjWjaz C4; mowi to o ſobie cżłowiek Chriſtus Iezus/ [...] á nie o kim inſzym przed ſobą przed tym/ ábo w ſobie ná on cżás będącym. CzechRozm 27, 126v, 132, 172, 183; CzechEp 41, 59, 168, 189 [2 r.]; NiemObr 15, 28; KochWr 28; GórnTroas [3]; OrzJan 130; Co nie tylko ná on czás cżynił obcuiąc ná ziemi: ále y po dziś dźień w kośćiele ſwym cżyni. WujNT 212; Ktoryżeśćie tedy ná on czás pożytek mieli z onych rzeczy/ zá ktore ſię teraz wſtydźićie? WujNT Rom 6/21, przedm 31, s. 30, 148, 151 [2 r.], 167 (23); SarnStat 111.

Szeregi: »w [jakie] dni (a. [jakiego] dnia) i (a) naonczas« = in diebus illis et in tempore illo Vulg, PolAnt; pro illo tempore et die JanStat [szyk 4 : 1] (5): W one dni/ á ná on cżás każę vrodzić Dawidowi płod ſpráwiedliwośći Leop Ier 33/15, Ier 50/20, Ioel 3/1; BudBib Ier 50/4; SarnStat 769.

»naonczas, [jakim] obyczajem (a. w ten obyczaj)« [szyk 4 : 2] (6): BielKron 230v; ROzmaitym obycżáiem ná on cżás ſtárzy ludzie z Rzymiány wałcżyli BielSpr 44v, 1v, 5, 11, 53. ~

»naowczas« = wtedy (1):

~ W połączenia z innym ogólnikowym określeniem czasu (przeciwstawnym) (1): Bo gdyby to mogło być prawdźiwie z ſłowá Bożego pokazáne/ iż tám przedtym ná tym/ ábo ná owym mieyſcu/ ná ten ábo ná ow cżás/ mowił bog przez ſyná iáko X. K. mowi [...]: Tedyby iuż Apoſtoł kłámáć muśiał CzechEp 268. ~

»natenczas« = teraz; hactenus, in praesens tempus, in praesentia (a. praesentiarum), tum Mącz; ad praesens, impraesentiarum, in praesenti Cn (310): MetrKor 26/62v, 37/4 [2 r.]; O raku iuz ieſt doſtatecżnie wypiſano. w Capitulum. 74. [...] A tako o nim doſyć na ten cżas. FalZioł IV 44b, V 12v; GlabGad A3; MiechGlab ktv; LibLeg 10/62v, 121 v, 151 v, 11/48v, 49v; RejPs 118v; ComCrac 11v, 17v; RejJóz A2, K5, L; SeklKat X4, Y3, Y4v, Z2v; RejKup g2, Yv, Aa; KromRozm I G3; MurzHist C3v; MurzNT A4, 43v, 76, 103v; MurzOrt B; KromRozm III G3, M; wierzyłci by KJM waszem osobam, ktorzyście są na ten czas posłowie, ale iż tego żaden wi(e)dzieć nie może, jeśli też osoby wasze na przyszły sejm posłane będą Diar 58, 20, 24, 46, 47, 74 (9); DiarDop 105, 110, 116; GliczKsiąż M8; LubPs A6, M2v, N3, S6, bb4v; GroicPorz B2, hhv; KrowObr B2, 205; RejWiz A3, 23, 146v; Leop Deut 18/7, Rom 3/26; LeszczRzecz A4; RejZwierc 54v; BibRadz I *5, *6, Ex 10/17, 2.Reg 17/7, Esth 4/14; OrzRozm A3v, M2, P, Qv, S; BielKron 65, 72, 107, 165v, 175v (16); KochSat ktv; KwiatKsiąż kt, B3v; Mącz 108c, 166d, 167a [2 r.], 183a, 338c (9); OrzQuin F2v, G4, G4v, H3v, M (11); Prot D4v; SarnUzn C4v, D2v, G3v, G4, G5, H6v; Poſłonek/ źiele ieſt mi dobrze znáiomé/ álem go świéżo ná then czás niemógł doſtáć/ iżbym go Figurą mógł okázáć SienLek Yv; LeovPrzep a2v; RejAp 11, 20, 162, 172; GórnDworz H3, M5v, T6v, Ee; GrzepGeom Bv, B3v, K4v, N2v, Pv; RejPos 12, 87, 125v, 129, 133 (16); BiałKat 10v; Toć wam napotrzebnieyſze/ náten cżás náuki/ Pilne/ cżuyne/ á ſpráwne/ s poſłuſzeńſtwem ſztuki. BielSat N4, G; KwiatOpis A2v; GrzegŚm 17; HistLan Ev; KuczbKat 125, 415; RejZwierc 76v, 139v, 235, 245v, 247v, 249v, 259; BielSpr b4v, 10v, 75; WujJud 27; RejPosRozpr b3, c4 [2 r.]; RejPosWstaw [413]; BudBib b3; BudBibKaw A3v; MycPrz II B[3]v, Cv, C4v, Dv; Strum A2v, Q3; BiałKaz F4v; BudNT przedm a5v, k. Hh6v; Lecż iż ſie iuż ták/ iákoś mi dał ſpráwę/ cżego ia żáłuię/ ſtało: tedyby temu trudno teraz zábieżeć. A ták też to ná ſtronę niech ná ten cżás idzie CzechRozm 70, 7, 93, 178, 266v; PaprPan E2; KochDryas A2v; KochOdpr C; Oczko 1v [2 r.], 2v; KochPs 74; StryjKron 145, 400; CzechEp 70, 336, 372, [410], [411]; NiemObr 16, 26, 78, 85, 92 (15); ReszPrz 32, 103, 104, 111; ReszHoz 140; ReszList 179; KochFr 110; KochSz A2; WerKaz 279; BielSjem 16; BielRozm 34; KochWr 20, 28, 29; PaprUp Cv, C4, L4; ActReg 64, 71, 141, 161, 171; GostGospSieb +4v; KochAp 8; KochFrag 29; OrzJan 23; LatHar 203, 257, 376, 643, 649; WysKaz 39 [2 r.], 47; JanNKar C4; SarnStat 279, 335, 410, 441, 470 (16); Gdyż ſie tu námienienie ſpraw Krolow záwárło: s cżym ſie indźiey dowodniey ſzerzey roſpoſtárło. Ná ten cżás tu porząd cnych Krolow ſie podáie KlonKrGum Av; SkarKaz 243b, 484b, 637a; CzahTr A3v, A4, B, F2v, G, H3; GosłCast 7; SkarKazSej 682b; KlonFlis A4; KlonWor 81.

~ Ze zdaniem czasowym [poki (3), gdy (1)] (4): Ná ten czás poki ſye tá gęś náſzá dopieka/ ſłuchaymy Páná Papieżniká co nam o Krolu powie OrzRozm L2; BielKron 216; A ná ten cżás gdy mną ták iáko chce ſzáfuie/ Niechayżeć iáko racży drogi me ſpráwuie. HistLan F5v; BudBib 3.Esdr 8/76.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi); najczęściej z przysłówkami (19): BierEz N3v; LibLeg 11/73; Tákże w wyelu inych rzeczy/ piſmu ſwyętemu Luteranowye ſye przećiwyą: co ya ná ten czás opuſſczam. Tráfi ſye kyedy inegdy o tym mowić. KromRozm I G; GliczKsiąż A4v; iż chcę być wierny y poſłuſzny Rádźie tego Miáſtá/ ná ten czás/ y ná pothym będącey/ wednie y wnocy GroicPorz g2; OrzRozm K4v; Ktore lata albo wiek iakowy na ten cżas będzie/ takowyż y w potomnym żywoćie bedzie zachowan. KwiatKsiąż A2v; OrzQuin O3v; ábowiem by mu w iny czás wielką trućiną byłá/ Ale ná then czás ieſt mu oſobliwym á pewnym lékárſtwem. SienLek 140v; RejAp 162; A wſzákoż wiernych ſwych iáko nigdy nie zániechawa ták y ná then cżás zániecháć nie racżył RejPos 114; BiałKat 320v; BielSat N4; BielSpr 16v; MycPrz II A2; BielSjem 41; á gdyby mężczyzny nie było/ iednę z córek náſzych ná ten czás národzonych y będących/ y któré ſie ná potym národzą [nunc natis et extantibus ac in futurum nascituris JanPrzyw 4]/ którégo álbo którą My [...] iem náznáczymy/ álbo náznáczy/ onégo álbo onę niech máią zá dźiedźicá SarnStat 882, 975, 1149.

W charakterystycznych połączeniach (o zaniechaniu dalszego wywodu): natenczas bawić się (więcej mowić nie chcę) (5), dać pokoj (4), dosyć (33), (z tym) koniec (pokładam) (2), odłożyć (iść) na stronę (2), (o)puszczać (opuścić) (26), przestać, nie wspominać (4), zamilczeć, zaniechać (6).

Połączenie: »natenczas tedy« [szyk 2 : 1] (3): Ná ten czás tedy iákom rzekł/ o rzeczách miążſzych álbo hrubyeh/ iákoby miáły być mierzány/ piſáć niechcę GrzepGeom N3; Strum R4; WysKaz 27.

Wyrażenie: »natenczas terazniejszy« (1): Impraesentiarum, Ná ten czás teraznieyſzy Mącz 166d. ~
»natenczas« = wtedy; dum, illo tempore, in hunc diem, olim, (iam) tum, tunc (temporis) Mącz [szyk 1342 : 1] (1343): Iakom ya suknyey Maczieievy Nadolnemv nyewzyal yeno oprawcza na then czas bądączy ZapWar 1524 nr 2163, 1514 nr 2149, 1523 nr 2289, 1525 nr 2304, 1527 nr 2361 [2 r.], 1538 nr 2593 (10); MetrKor 37/1, 1v [2 r.], 2, 2v [2 r.], 3, 3v, 4; March1 Wiet Av; OpecŻyw 31, 69; PatKaz II 60; FalZioł V 17d, 31, 31v; GlabGad C8v, K4v, K5, L3, L4; MiechGlab 30; LibLeg 7/11, 31v, 10/56, 91v, 94 (34); WróbŻołtGlab A2; RejPs 37, 88, 154; ComCrac 11, 11v, 14, 16v; LibMal 1544/88, 1545/102v, 1546/122, 1547/135, 1554/189, 194; RejJóz K4; RejKup d8v, g5, aa2v; MurzHist C2, Rv, T4v; MurzNT 81 [2 r.]; Diar 52, 66, 68, 95; GliczKsiąż G3, N7v; LubPs O3v, S4v, T4, V2, V3v (15); Táki [zabójca] záſzyty w ſkorę álbo w wor/ ze pſem/ s kurem/ z iáſzczurką/ z małpą/ ktore s tych ná ten czás może mieć/ w rzekę ma być wrzucon GroicPorz 112v, C3, i3v, 13, mv, in4 (10); KrowObr 6v, 17, 21v, 24v, 27 (21); RejWiz 53, 117, 124v, 135v, 160; Leop Gen 26/15, 31/19, Lev 25/4, 10, Deut 25/18 (25); UstPraw Av [2 r.], G3; RejZwierz 20v; BibRadz Gen 4/26, 6/11, 12/6, 13/7, 31/19 (44); Do Ceſarzá też przyſzły wieśći ktory ná ten cżás był w Geldriey BielKron 224; y chuć ſwą wſzytkę obroćił ku Krześćiánom/ ktorych iuż ná then cżás wiele było po rozmáitych ſtronách BielKron 299v, 1v [2 r.], 2v, 3 [2 r.], 3v [2 r.], 4 (274); KwiatKsiąż kt, H3, H4v, N, Pv; Mącz 75a, 147c, 163c, 204b, 247a (18); Prot B4v; SarnUzn F6v; SienLek 73v, 83v, 143; LeovPrzep A3v, C4, F, H3v, Iv; RejAp 4v, 11, 23v, 25, 30v (14); Ná then cżás pan Andrzey Koſtká ták powiedział. GórnDworz C2, B5v, F3, F4v, G, I (24); GrzepGeom O3, O4; RejPos 2, 3 [2 r.], 5v, 8v, 10 (93); BiałKat 233v, 378v; BielSat B4v; GrzegŚm 3, 27; KuczbKat 185, 190, 240, 295, 310; A Tákże y cżłowiek gdy ſie tám ná ten cżás vrodzić mu ſie przytrefi/ iuż wedle ſpraw y przyrodzenia oney płánety s tákiemiż ſie obycżáymi y poſtępki vrodzić muśi. RejZwierc 3, 5, 42v, 81, 86v, 98v (12); BielSpr 1v, 3, 9 [2 r.], 11, 25 (15); WujJud 4, 24, 178; RejPosRozpr c2; RejPosWstaw [213]v, [1432], [1433]v [2 r.]; BudBib Num 22/3, 2.Par 20/22, Esth 3/15, 4/13, 4.Esdr 9/9 (13); MycPrz II B, B4v, C4; Byłá mu daná zá Małżonkę/ drugá corká. Tegoſz Ferdinándá z domu Rákuſkiego/ iuſz ná ten cżás Cżeſarzá Chrześćijáńſkiego BiałKaz Kv; BudNT przedm dv; CzechRozm 55, 74v, 130, 131v, 139 (9); PaprPan Dd2, Dd2v; KarnNap A4v; ModrzBaz 47 [2 r.], 63, 102, 115v, 118v (9); SkarJedn 96, 203; KochOdpr B4v, D2v, D3; Oczko 19, 28, 30v; KochPs 113, 173; SkarŻyw 25, 62, 70, 74, 82 (21); ZapKościer 1581/19v, 22v, 1582/29v, 1583/37, 1584/39v (15); KochTr 20; StryjKron 6, 95, 185, 196, 215 (37); CzechEp 87 [2 r.], 121, 163, 355, [377]; KochJez A3, B2v; NiemObr 26, 47, 49, 51, 60 (15); KochBr 152 [2 r.]; Kóń záś o téy dobie Tonie/ á ogón cięgnie Lábęći przy ſobie. Y głowá Andromedy ná ten czás záchodźi KochPhaen 22, 6, 21, 24; KochSz A2v, A4, C; KochWz 136, 138; ReszPrz 3, 32, 112; ReszHoz 127, 139; WerGośc 217, 250, 252; WerKaz 276, 281; BielSjem 33; KochPieś 32; BielRozm 9, 15; GórnRozm F2; KochProp 14 [2 r.]; KochPropKKoch 3; PaprUp Cv, C3, C4; ActReg 30, 58; GostGosp 28; Phil C4 [2 r.], D4, I, L3, Q4; KochCn B4v; KochAp 12 [2 r.], 13; OrzJan 27, 76 [2 r.]; LatHar 12, 49, 55, 88, 122 [2 r.] (36); WujNT Matth 27/16, Luc 13/1, s. 349, 354, 575, 2.Cor 8/14; WysKaz 8, 17, 34; tákowy niemoże proſtą chorobą Roku zwléc/ álbo odłożyć. Wyiąwſzy prawdźiwą chorobą: o którą ma przyśiądz wedle ſtátutu/ iż ná ten czás prawdźiwie był niemocen. SarnStat 719; Lecz że nam dano ſpráwę/ áby ta Incorporátia miáłá bydź z vbliżeniém y z vymą pożytków Stołu náſzégo y Quárty/ tedyſmy ná ten czás tego im nie pozwolili. SarnStat 1050, 9, 11, 14, 26, 73 (78); SiebRozmyśl E, F3v, G, G4, 12 (9); SkarKaz 4b, 117b, 121a, 422b, 453b (8); Ná ſzcżeſne ći pátrzáią/ Co z tobą pyzeſtawáią [!]. Leć gdyby koło ćiebie nieſzcżeśćie zágrzmiáło/ Zadnegoby ná ten cżás ſtobą nie zoſtáło. CzahTr H4v, A2 [2 r.], A4v, Cv, C3, D3 (12); SapEpit A2v, B; Gżegżelicá Ieſt v ptáſtwá leśnego iáwna wſzetecżnicá. Sámá goni po leśie Sámcżyki waśniwe/ Iurne ptáſtwo/ ná ten cżás ku iey woley chćiwe. KlonWor 60, 70 [2 r.]; RybWit [A]v.

~ Ze zdaniem czasowym i przydawkowym [gdy (145), kiedy (66), poki (2), na ktory (1), ktory (1), niż (1), skoro (1)] (217): MetrKor 40/813; ZapWar [1528] nr 2418, 1529 nr 2373, 1530 nr 2389, 2423, 1558 nr 2686; Iż na ten cżas gdy napierwey Tatarzy przyſli mieſzkali tham Gothowie MiechGlab 35; LibLeg 7/31v, 11/137v [2 r.], 138; WróbŻołtGlab A2; ComCrac 11v; LibMal 1545/97, 1546/123v; ConPiotr 31; Diar 66; DiarDop 103; GliczKsiąż P6; LubPs B2v, B3, E marg, G3, L3 (11); GroicPorz c3, c3v, p2v, ee4v, kkv; KrowObr 6v, I3v, 20, 82v, 94v (11); RejWiz 157; Leop *A3v, 2.Reg 5/24, Iob 38/4, Ps 50 arg, Ier 22/15 (9); BibRadz Gen 16/16, 17/24, I 9d marg, Gen 20/10, 21/5 (20); Ná ten cżás poki ſpiewano/ Burgrábiá wielki według zwycżáiu/ ſzedł przed wſzytkimi pány przełożonemi ku Krolowi z vniżoną pokłoną BielKron 329v, 40v, 43, 114v, 124v, 232v (12); Mącz 129c, 348b; Prot B4; SienLek 139v, 141v; Acż powyedáyą drudzy/ że ná then cżás/ zápomnią ſie fortele/ kiedy o płatne cżynić przydzie GórnDworz Ev, I3v, O4v, P4, Q6v, Q8v (16); O nędzneſz to iey błogoſłáwieńſtwo było/ á w wielki ſie iey ſmętek obroćiło ná then cżás/ o ktorym iey Anioł powiedał przy pocżęciu tego iey niewinnego ſyná RejPos 105v, 15, 274v, 313; RejPosWiecz2 93; BiałKat 313v; KuczbKat 280, 285 marg, 350; Dwá ſie zwádziwſzy zá roſkoſz to máią/ Gdy miáſtá palą zamki przewrácáią. Niewinnych ludzi czo ná then cżás zginie. Niż dwu vpornych krotofilá minie. RejZwierc 228, 228; KochMon 27; WujJud 189; BudBib 2.Par 20/22, 36/5, 9, 3.Esdr 1/38, 42 (10); HistHel B; MycPrz II C2v; BiałKaz I4v; CzechRozm 22v, 33, 35v, 40, 66 (14); PaprPan B4, Y2, Ggv, Gg3; ModrzBaz 113; SkarJedn 227; Ná ten cżás iuſz/ ſkoro ſkuśił lud Boży pożytkow y rodzáiow ziemie: mánná im oná vſtáłá SkarŻyw 502, 141; CzechEp 87, 162 [2 r.], 254; NiemObr 36, 59; ReszPrz 55, 83; Aż gdy miał vmrzéć: ná ten czás tám wſkazał Po Philozophá KochFr 63; ArtKanc O4v; ZawJeft 11, 21, 28; ActReg 21; ZapKościer 1588/80v; KochPij C2v; LatHar 7, 128, 248 [2 r.], 249, 262 (13); KołakCath A4; WujNT 114, 217, 286, 552, 566 (8); SarnStat 311, 577 [2 r.], 620, 662, 746 (17); KmitaSpit A2; CiekPotr 76; CzahTr B, I, I3.

W połączeniu z datą (8): Ná ten cżás gdy Krolował Demetryus/ roku ſethnego/ ſiedmdzieſiątnego/ dziewiąthego [Regnante Demetrio, anno centesimo sexagesimo nono]/ my Zydowie piſálichmy do was w vtrapieniu Leop 2.Mach 1/7; BielKron 325, 339, 340v, 379v, 424v, 428; Długoſz y Miechouius ták [...] piſzą/ iż Witołd Alexander Wielki Xiąd [!] Litewſki/ vſpokoiwſzy ná ten czás Litwę roku 1397. wypráwił ſię ſam ná Tátáry StryjKron 507.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (synonimicznymi, przeciwstawnymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (67): LibLeg 6/115, 11/12; Diar 58; Kthore Práwo około obrzynánia włoſow [...] ná ten czás było dáne/ kiedy ludźie długie włoſy nośili/ pothym kiedy krotkie włoſy poczęli nośić/ tedy káwálec vchá álbo noſá miáſto włoſow vrzynáią. GroicPorz kkv; Więc oſobney woniey winá tám ná ten cżás pili/ A záwżdy w wielkim doſtátku dobrey myſli byli. LubPs gg4v; KrowObr 20; Leop Dan 14/31; BibRadz 4.Esdr 9/19; ktorzy ná ten cżás wielkiego ſmutku Albániey przydali niż kiedy inedy. BielKron 256; vſtąpił tedy Witellius ná ten cżás/ ale drugiego dniá gdy obacżył chytrość Turecką/ zmowił ſie z Perenim BielKron 314v; á żyli obycżáiem pogáńſkim ná ten cżás iáko dziś Tátárowie BielKron 336, 99, 130, 156v, 222v, 226v (20); Y muſiemy ná ten cżás odmienić to co teraz wierzymy GrzegRóżn Cv; Mącz 155d; SienLek 174v; LeovPrzep C, C4v; To co ſie tám potym na ten cżás sſtáło zá Pipinuſá Ceſárzá kto chce pewniey wiedzyeć niech ſobie hiſtorie cżyta. RejAp BB4, 144; Leukonią miáſto wzięli/ y poſiedli/ kthore ichże pirwey było/ ále ie ná ten cżás Koroniánie za pomoczą Erythreianow trzymáli. GórnDworz Z4v, T7; Tedy przyſzedł do niego Prorok Sámuel/ ktory był ná then cżás zá cżáſow iego/ ktory mu to roſkázował od Páná RejPos 319v, 6, 7, 118, 133, 149v, 207v, 225; BielSpr 31v; CzechRozm 35v, 116v, 188v, 222v, 245, 253v; iż to byłá Corká Andrzeiá Iwanowiczá/ przedtym Kijowſkiego/ á ná ten czás Druckiego Xiążęciá StryjKron 552; Stánisław też Pác wielkiego X. Lit. ná ten czás Namieſtnik/ á dziſieyſzy Woiewodá Witebſki/ w dźień S. Máłgorzáty/ zebrawſzy ze dwá tyſiącá Ricerſtwá [...] poſłał ich ná odſiecz pod Ozieriſcza Zamek StryjKron 772; CzechEp 162, [400]; NiemObr 64; ReszPrz 55; OrzJan 55; WujNT Gal 4/18; á wſzákże nie do tych gránic któré náznáczoné ſą ná ten czás [...]: ále té gránice/ któré zſtarádawná między rzeczonémi źiemiámi ſą chowáné. SarnStat 1110, 77, 491, 1066, 1123; SiebRozmyśl Iv; GrabPospR Nv.

W charakterystycznych połączeniach: jeszcze natenczas (38), już (31), ledwe, tam(że) (56), tylko (8), zwłaszcza.

Połączenia: »dopiero natenczas« [szyk 5 : 4] (9): Leop Matth 13/26; A ták muśi to być błąd wielki/ ták o nim trzymáć/ żeby iſtotnie nie miał być/ áż dopiero ná ten cżás gdj ſie z Máryey národził. CzechRozm 22v, 35v, 40, 141; CzechEp 250, 254; WujNT 688; SarnStat 1002.

»natenczas prawie« [szyk 4 : 2] (6): LibLeg 11/173v; LubPs bb2; BielKron 156v; á pan Boiánowſki ná then cżás práwie w chodził GórnDworz C2v; Na to wziął towárzyſtwo/ s krolem Iozáphátem/ Ktory krol Iudſkiey zyemye/ był cżás práwie ná ten. HistHel D2; StryjKron 702.

»tedy natenczas« [szyk 4 : 1] (5): á gdzieſz tedy był ná ten tzás Piotr Papież albo ktory kárdynał iego? KrowObr 21v; BielKron 116; Mącz 468c; LeovPrzep C; SarnStat 1123.

Szeregi: »natenczas, tym kształtem« (1): Gdyż ten ſtan Fáryzeuſzow byli ná ten cżás w zakonie ſtárym/ tym kſtałtem iákoby v nas dziś zakonnicy RejPos 225.

»[jakim] obyczajem, natenczas« (3): Thakym obyczayem, nathen czaſz Puſkarze krolya yego mylosczy przyſzyągaly MetrKor 37/4v; BielKron 336, 382. ~

»nad czas« = nie we właściwym czasie (2):

~ nad czas czego (1): Wiárą też y ſámá Sará niepłodna/ moc w przyięćiu naſienia wźięłá/ też y nád cżás wieku ſwego [praeter tempus aetatis] Leop Hebr 11/11.

nad czas czyj (1): iż ſłońce záćmiło iáſność ſwą nád przyrodzony cżás ſwoy/ lituiąc męki á ſmierći iego. RejPos 5. ~

»po czasy, po czas« [zawsze z przydawką] (91 : 59) (150):

~ po czas czego (35): á ten iuż ták ma wiecznie bez przeſtanku krolowáć: nád wſſemi národy po wſſytki czáſy ſwiátá. RejPs 215v; BibRadz I *3v, 3.Reg 15/5, 14, 16, 4.Reg 25/30 (9); Vżyway krotofile z żoną ſwą [...] po wſzytki cżáſy márnośći twoiey. BielKron 81v; RejAp 57v, 71; RejPos 71, 73, 187, 187v, 248 [2 r.] (15); CzechRozm 222; NAprzod tedy o zwycżáioch będźiemy mowić/ ná ktorych iż wiele należy po wſzytek cżás żywotá ludzkiego [in omni vita]/ ztąd ſię pokázuie/ że y tych wychwaláią/ ktorzi ſię ich pilnie dzierżą/ y tych karzą ktorzi o nie niedbáią á przeſtępuią ie. ModrzBaz 5; SkarŻyw 504; NiemObr 10, 17 [2 r.]; SiebRozmyśl [A2].

po czas czyj (11): Coż nam náſze pyeniądze pomogły/ co złoto. Cochmy ich w wielkiey nędzy po ſwe cżáſy wſzytki/ Názbyeráli RejWiz 104v; BibRadz Iudic 2/7, Ps 89/14; Bo pátrzay pilno/ iż tu Pan był wezwan w dom iednego Fáryzáyſkiego przełożonego: ná podobieńſtwo/ iákoby po thy cżáſy náſze do ktorego przełożonego zakonnego. RejPos 225, 257, 316; RejZwierc 124; KochDryas A2; KochPieś 19; KołakSzczęśl C4v; SiebRozmyśl [A2].

Ze zdaniem czasowym i przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (7), wszytek (4); gdy (3), jako (2), co (1), kiedy (1), ktory (1), poki (1)] (9): Item thesz yego K m. wthim ya vznawam yz po thi wſzitky czaſſi yakom wiſſedl zwyezenia nieraczil mie poſlem swim nawyedzicz. LibLeg 10/152; A Czo śie thicze wspolnego piwa, tho się czeladzi niema bronicz po cżas, Ktori na gorże opiſany ListRzeź w. 44; Ktoregom ią dalibog pocćiwie vżywał Iſcie po ten wſzyſtek cżas cżom przy tobie bywał RejJóz I3; BibRadz 1.Reg 22/4, Act 1/21; RejPos 304v, 333; KTóry móy nieprziiaćiél/ y człowiek ták ſrogi Trzymał ćię po té czáſy/ Iendrzeiu móy drogi/ Kiedym ćię ia nabárźiéy ſmutny potrzebował KochFr 68; Ktory bywał w oboźiech po te cżáſy z námi/ Węgierſkich gdyźmy bráli zamki pod Turkámi. CzahTr H2v.

W połączeniu z określeniem długości czasu (1): iednákież po wſzytki cżáſy tych piąćiſet lat/ miał Greki ſwoie Kátoliki/ ktorzy ćię ſwym przykłádem do iednośći S. y wiáry práwey/ przywodzili SkarJedn 355.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (synonimicznymi, przeciwstawnymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (7): Nie iżbyć nie krolował po ten cżás y przed tym/ pewnieć krolował/ ále w ſrogośći á w vſtáwicżnym ſądzie z niewierniki ſwemi RejAp 97v; Tákżeć ſie też záwżdy sſtánie y ná potym po wſzytki cżáſy nád káżdym wiernym Páńſkim RejPos 330v, 331v; O śiłáżby teraz po thy cżáſy oſlic trzebá RejZwierc 33v; BudNT przedm a2v; Bo y tá wolnośći ſwey pod zwierzchnośćią Krolow Polſkich z dawnych cżáſow vżywáłá/ ý po dźiśieyſze cżáſy vżywa CzechEp 12; OrzJan 77.

W charakterystycznych połączeniach: po czas świata (2), żywota (życia) (31); po czas nasz (2), swoj (8).

Wyrażenia: »po dzisiejszy czas (a. po dzisiejsze czasy)« (5): Y dla tego ieſzcże y po dziſieyſzy cżás ſákrámentá zowiemy widomemi ſłowy. RejPos 31, 242, 324v; StryjKron 81; CzechEp 12.

»po ine czasy« (1): bo słychać-eście WM raczyli i po ine czasy wielekroć i od samego zaczęcia sejmu tego, jakowe obciążenia stany pospolite cirpią od zwierzchności tej Panow Duchownych Diar 29.

»po niniejszy czas« (1): tedy to mnie dáleko wolniey być ma/ iáko temu ktory nie iedno przed tem wielkich dobrodzieſtw od W. Mći vżywałèm/ ále y poninieyſzy cżás hoynie vżywam. BudNT przedm a2v.

»po ten czas (a. po ty czasy)« = dotychczas (33): LibLeg 10/152; RejJóz L2v; Diar 20, 84; RejWiz 62v, 85, 130, 183v; RejZwierz 52; SienLek 166v; Iużbychmy ſie ſnadź mogli o tym nie pytáć/ bochmy ſie iuż o niey po ten cżás doſyc ſzyroce náſłucháli. RejAp 193v, 165v; RejPos 170, 279, 333; HistLan A4; RejZwierc 101v, 217v; MWilkHist E3v; KlonŻal C; PaprUp E4; GostGospSieb +4; OrzJan 77; JanNKar E3, E4, G [2 r.]; SarnStat 977, 1019, 1182; VotSzl E3; á niechay Pan Bog wſzech mogący W. M. ták do końcá błogoſłáwi/ iáko po te cżáſy w kázdey [!] rzecży błogoſłáwić racżył. CzahTr A4; RybWit B3v.

»po ten czas (a. po te czasy)« = teraz (29): Oſobna to iſcie rżecz miećſlugę [!] dobrego Iako ia poty cżaſi/ iuż doſwiadſzył tego RejJóz G3; LibLeg 11/139; RejWiz A8v; RejAp 19v, 44v, 57v, 83, 97v, 136, 190v; RejPos 197, 225, 238v, 276, 276v; Ale iuż po ten cżás/ mali ſie prawdá rzec/ [...] zeznáć to wſzyſcy muśimy/ że y wolnośći náſze [...] bárzo ſie nam iákoś łamią á vpadáią. RejZwierc 255, 33v, 55, 93v, 120, 184v (10); Oczko A2v; KlonŻal Bv; RybGęśli A3; SarnStat 732.

»po ten czas (a. po te czasy)« = wtedy; in omni tempore PolAnt (7): RejJóz I3; Spytáł go on Philozoph/ á coż ſie to sſtáło/ Coż od ciebie iáko ptak ku gorze leciáło. Powiedzyał mu młodzyeniec/ ách moy pánie miły/ Dziwne burdy po ten cżás około mnie były. RejWiz 43v; BibRadz Act 1/21; RejAp 167; RejPos 304v; KochFr 67; CzahTr H2v.

»po wszy(s)tek (a. wszyciek, a. wszen, a. wszelki) czas (a. po wszy(s)tkie czasy)« = a seculo, cunctis diebus PolAnt; omni die (omnibus diebus) PolAnt, Vulg [szyk 77 : 1] (78): LibLeg 10/152; RejPs 215v; RejJóz I3; Diar 75, 84; RejWiz 87v, 104v; BibRadz I *3v, Gen 6/4, 5, Deut 18/5, Iudic 2/7 (21); BielKron 81v; RejAp 71; iż do pocżćiwych ſpraw/ były po wſzelki cżás białegłowy thák chętne/ iáko męſzcżyzni GórnDworz X6v, D5; RejPos 71, 73, 187, 187v, 248 (16); RejZwierc 124; WujJudConf 233; BudBib 2.Par 10/7; CzechRozm 222; KochDryas A2; ModrzBaz 5, 110; SkarJedn 25, 354, 355; SkarŻyw 374, 504; NiemObr 10, 17 [2 r.], 70, 78, 86 (9); KlonŻal Bv; KochPieś 19; KołakSzczęśl C4v; SiebRozmyśl A [2 r.]; PaxLiz D3; Támże też rzecżká co nią płáwią láſy/ Po wſzytkie cżáſy. KlonFlis G3, Fv; KlonWor 4.

Szeregi: »po wszytkie dni i po wszytek czas« (1): Tedy lud ſłużył Pánu po wſzytki dni poki żyw był Iozue/ y po wſzytek czás ſtárſzych [omnibus diebus Iehosuah, et omnibus diebus seniorum] BibRadz Iudic 2/7.

»po wszelki czas i na każdym miejscu« (1): Gdy ſie Dworzánin moy zacnie [...] vrodzi/ zakon/ á záwołánie iego/ ábo [...] profeſfia/ niechczę áby byłá ina/ iedno Ricerſkie rzemięſło: w kthorim/ naprzod wiárą przećiwko pánu ſwemu/ á potym męſtwem [...] potrzebá żeby miedzy drugimi ſłynął/ cżyniąc temu doſyc/ po wſzelki cżás/ y ná káżdim mieyſcu GórnDworz D5. ~

»pod czas« = czasem, niekiedy; albo, nawet; interdum Mącz, Calag, Calep, Cn; quandoque Mącz, Calag, Cn; alias, nonnunquam Mącz, Cn; aliquando, subinde Calep, Cn; in tempore Vulg; modo aliquando, olim, plerumque Mącz; interatim, interduatim, interim, quondam Cn (230): Klvcznyk nad tho byerze [...] Gnydawſkiego po 40 tholp ſſoly y podczaſz wyaczey beſz vſthawy MetrKor 57/120, 59/281v; FalZioł I 64d, 151b, III 20d, V 7, 51v, 61v, 69; MurzHist N2; MurzNT 33v, 61, 88v; KromRozm II ſ4; KromRozm III C4, Q3v; BielKom E2; GliczKsiąż A4, F6v, F7v, F8 [2 r.], F8v, G4, I7 [2 r.]; LubPs Hv, H2v, H3 marg, I3v, L2 (9); Leop Sap 4/4; Bo choć pod cżás prawdá muśi vſtępowáć zdrádzye/ Przedsię pan Bog poſpolicie prawdę na wirzch kłádzie. KochZuz A3v; BibRadz I 28c marg, II 29d marg, 138b marg; Abowiem yż Scipio y Lelius y podcżas Augur Sceuoła [...] zwykli byli gdy vmysł ochłodzic chćieli/ na brzegach morſkich [...] kámyki y żołwiki zbierac KwiatKsiąż Pv, F, F2v, P4v; Mącz 6d, 13c, 38c, 128b, 217c (16); Muchomorká/ ieſt Bdłá wyſoka á podczás okrągła SienLek Y, 31v, 45, 80v, 96, 115v [2 r.] (11); GórnDworz D4v [2 r.], D5v, M4, N4v, N6v (17); Acżći pod cżás nie wſzytko nam k myſli bywáło/ Ale prożno wſpomináć to czo ſie iuż sſtáło. HistLan E2, B2, B2v, B3v, D4v, F4v (10); KuczbKat 70, 75, 160, 279; WujJud 62, 77, 90, 102v, 204v, 236; WujJudConf 204v; BiałKaz Cv; bo o tym żadney wątpliwośći nie było/ iż każdemu możnemu y zacnemu Krolowi/ muſzą y poddáni y podcżás poſtronni ſłużyć CzechRozm 192, 7v, 17, 85v, 98v, 113 (24); ModrzBaz 66; Calag 92b; SkarŻyw 100; CzechEp 4 [2 r.], 8, 10 [2 r.], 18 marg, 44 (17); CzechEpPOrz **3; NiemObr 11, 93, 178; Nie mierźi mię biéśiádá/ nie mierżą mé [errata: mię] żárty/ Podczás y czepiec/ więc téż pełné tego kárty. KochFr 100; WerKaz 289, 290; WisznTr 23, 32; PudłFr 8, 30; ArtKanc R19; ZawJeft 34; Calep 52a, 550b, 555b, [1017]a; ActReg 155; GrabowSet D, I2v, M3, S4v; RybGęśli D2v; WujNT 546, Yyyyy3; JanNKar B2, D2; SiebRozmyśl B; CzahTr H2; GosłCast 6; KlonWor 8, 47.

~ Ze zdaniem czasowym [kiedy (3), gdy (1)] (4): GliczKsiąż G7; GórnDworz Hh8; Podcżás y proſtacżkowie kiedyć zábiegáią/ Nieiákie z łáſki twoiey podárzenie máią. WisznTr 23; KmitaSpit A4.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi i bliskoznacznymi); zawsze z przysłówkami (13): BibRadz I 73c marg; A gdyſz ſię niezawżdy około ſpraw możemy obierać/ ale też potrzeba podczas ochłodę nieiakąm mieć/ tedy około tego teraz poſtępek y obycżay oznaymiemy. KwiatKsiąż Pv; iż mu zlećił táki vrząd/ ktoremu vrzędowi/ niethelko iż záwdy trudno/ ále pod cżás áni podobna rzecż áby miał Dworzánin doſyć cżynić GórnDworz Kk, Kk3; CzechRozm 190v, 244; Iáko cżynili cżęſto Aniołowie: cżynili pod cżás y Prorocy CzechEp 212; CzechEpPOrz **3; ArtKanc S8; poniewaſz złość zrázu vkazána łatwie bywa odcięta/ lecż záſtárzáła pod cżás ábo nigy [!] nie bywa vlecżona, Phil R3, S; Kiedy kto ſwą myśl w zgodźie z Páńſką wolą ſádźi/ Znácżne poćiechy miewa/ bo Pan o nim rádźi/ A choć podcżás przyćiśnie/ lecż wnet po tym dawa/ Wſzego dość GrabowSet B2; WysKaz 28.

Połączenia: »czasem ... podczás« [szyk 3 : 1] (4): BibRadz I 273v; Iáko deſzcż/ grad/ śnieg etc: choć cżáſow ſwych od ſtworzenia świátá/ námieyſcách ſwych bywáią/ iednák wiecżne nie ſą: bo pod cżás bywáią/ á cżáſem záś vſtawáią. CzechRozm 84, 246; KlonWor 10.

»podczas ... podczás (... podczas)« (12): rodzicy obacżywſſy nyech pámyętháyą yáko máyą dzyatki ſwe kárać/ [...] podcżás ſlowy/ podcżás wzbyerányem myernem GliczKsiąż G5, F3v, I8v; SienLek 88; LeovPrzep G2v; RejPos 68v; CzechRozm 190v, 246; Przetoż też y tego ſobie pozwala/ że pod cżás z ſłowá Bożego ſzydźi/ pod cżás ie okęſzone przywodźi/ pod cżás go nádſtáwia/ y niewiedźieć co tyle z nim nie cżyni CzechEp 191, 97, 192. ~

»pod czas, pod czasy« = wtedy; nonnunquam, olim Mącz (14 : 2) (16): MurzNT 28v; GliczKsiąż I8, I8v; Mącz 181d, 262c; GórnDworz G2, Dd3; Do kopiey chętliwi rádzi ią ſzyrmuią/ Y cżęſto ſie s poháńcży podcżás nią probuią PaprPan R3v; CzechEp 64; myśląc o tym [...]/ coby vcżynić/ żeby ludzie wiedzieli/ iákom y tego wſzytkiego wdzięcżen/ y Iego Miło: zá to ſłużyć powinien/ wpádło mi podcżás ná myśl/ żem prágnął GrabowSet A2; CzahTr A3v, A4v.
~ Wyrażenia: »pod ktory czas« = kiedy (1): Zgołá by iedno nie ná woynie/ ábo nie cżáſu iney gwałthowney potrzeby/ ábo nieſzcżęſcia páná ſwego pod ktory cżás dworzánin bez obrázy ſławy ſwey/ odiecháć niemoże GórnDworz L3.

»pod przeszłe czasy« (1): A iż pod té wſzyſtkié przeſzłé czáſy/ ćiż ludźie ſwowolni náiéżdżáli ná máiętnośći pewnych oſób SarnStat 439.

»pod takowe czasy« (1): Ze pod tákowe czáſy záwzdy, y ci co Więc Obiecowáli komu pomoc ná páńſtwo: Y ci ktorzy też o nie ſtáráli ſię v nich, Ludzili wzaiem ſobą CiekPotr 50.

»pod tenże czas (a. pod ty czasy)« (2): pod tenże czás práwie Trzy ſtá koni Moſkiewſkich ſzło z Toropcá w ſpráwie Do Cárá preświetnégo [!] KochJez B2v; SarnStat 439.

»pod wszystkie czasy« (1): SarnStat 439 cf »pod przeszłe czasy«. ~

»pod czas« = w czasie [zawsze z przydawką] (9):

~ pod czas czego (7): Ale pod czás ſądów Ziemſkich máią bydz otwiéráné dla wyymowánia: á Król ſtárych kśiąg Grodzkich ma ſie dowiedzieć. SarnStat 537, 133 [3 r.], 443, 541; kazał wſzyſtkich, pod czás źimy, w Iáśiech Ná ſtaw zágnáć CiekPotr 23.

Wyrażenia: »pod jeden czas« = w tym samym czasie (1): áby Wielkiéynocy [...] pod ieden czás záwżdy pámiątká bywáłá Oczko 30.

»pod czas spokojny« (1): Gdy by tedy ten ſkarb Rzeczypoſp: [...] porządnie był záłożony/ á oſobliwie pod czás wolny y ſpokoyny (bo w záburzeniu Rzeczypoſp: trudno do pieniędzy [...] przyść) tedyby też zá tym y żołnierz ná Podolu porządny mógł być VotSzl C4v.

»pod ten czas« (2): A dla lepſzégo y porządnieyſzégo tego wſzyſtkiégo obmyślawánia/ máią pod ten czás tego niebeſpieczeńſtwá/ mieſzkáć ći pánowie Prowizorowie y Podſkárbiowie przy oſobie náſzéy SarnStat 443, 541.

»pod czas wolny« (1): VotSzl C4v cf »pod czas spokojny«. ~

»podonczas« = wtedy (4): PudłFr 69; GostGosp 42; A żądał wprzod Demoſteneſá Orátorá zacnego y ſławnego/ ná ktorego pod on cżás wſzytká Grecia oglądáłá ſie Phil R2.

~ Ze zdaniem czasowym (1): Potym iako Xiązę Maximilian [.,,] nad granicą chwilę się bawił awiętszego woiska dla pokrzepienia sposabiał. yoczekiwał, pod on czas prawie gdy Derguth Czaus do Krakowa doStanow Koronnych y do Kr. IM iachał. ActReg 121.

Połączenie: »podonczas prawie« (1): ActReg 121 cf Ze zdaniem czasowym. ~

»podtenczas« = wtedy (14): na the rzecz granycz obeyrzenie pod ten czas poſlacz vpomynayacz a dayacz nam znacz abismi tesz kv they rzeczi ſwego yednego czlowieka sdworv swego poſlaly LibLeg 10/69v; Oczko 30; ActReg 30, 133, 166; [Zemowit] Moráwce gromił y grube Slęzaki, Odeymuiąc im to, co przez Polaki, Pod ten czás gnuśne było vtrácono, Wſzyſtko to Polſcze przezeń przywrocono. KlonKr B3v; PudłDydo A3.

~ Ze zdaniem czasowym [gdy (3), kiedy (2), jako (1)] (6): A co drugiego/ wſpominam páná Ianá Kochánowſkiego/ ktorego wirſze pod then cżás gdy go ia wſpominam ieſzcże ſie były nie wſławiły GórnDworz B6, C2; Oczko 30; ActReg 93; A ziáwił ſię [Czech z Lechem] w tych kráiách dopiéro/ y pod ten czás/ kiedy nowo té kráie nowé ośiadáli KochCz B; KlonKr A4.

W połączeniu z innym ogólnikowym (przeciwstawnym) określeniem czasu (1): ták iáko to bywáło przedtym záwżdy w woyſkách narodow tych, á tym więcéy y pilniéy pod ten czás ma bydź záchowano. SarnStat 437. ~

»przez czas, przez czasy« = przez dany okres, w danym okresie; tempore Vulg, JanStat; diebus PolAnt; per tempus Vulg [przeważnie z przydawką] (371 : 54) (425): W Przeſłym Thractacie [...] powiadaliſmy o narodach ktore mieſzkali w Sarmatiey Aziyſkiey albo Scitiey, przez cżaſi rozmaite MiechGlab 64; RejAp 103v, 104 [2 r.]; BudBib Ier 2/32; ſamże Dániel wykłáda/ gdy mu to przypiſuie/ iż miał święte Boże wyſokie niſzcżyć y prześládowáć/ przez cżás/ cżáſy/ y puł cżáſu. NiemObr 170; WujNT 864 [2 r.], Apoc 12/14 [2 r.].

~ przez czas czego (65): Serce téż moie pyſſné/ racż zmienitz ku ſwięté pokorze/ ijżbych cie w niéy przez wſſytek cżas żywota mégo naſladowál OpecŻyw 135, 141v, 180v; WróbŻołt 70/8, dd4; WróbŻołtGlab A4; RejPs 43; GliczKsiąż Kv; LubPs Pv; GroicPorz 114v; Przez wſſyſtek cżás poświęcenia ſwego [omni tempore consecrationis suae]/ do vmárłego niepoydzie Leop Num 6/6, Num 6/5, Deut 6/2, 2.Par 36/21; BibRadz I 2b marg; woźnemu kazał wołáć pirwey po wſzytkim Rzymię/ áby żadny przez ten cżás potrzeby nie śmiał winowáyce ſwego domu áni ſtátku wſzelkiego bráć BielKron 107; Przez ten cżás woiowania Pruſkiego/ Lokietko zbierał lud przećiw Pruſom z Węgier BielKron 371v, 4v, 62v, 80v [2 r.], 103, 365v; KwiatKsiąż Gv; Mącz 5b, 494a; Bądźcieſz gothowi ku zapłácie wáſzey/ ábowiem ſwiátłość wáſzá będzie wam ſwiećiłá/ przez wſzytki cżáſy wiekow wáſzych. RejPos 149, 5, 176, 298v; BiałKat 33v; RejZwierc 125; BiałKaz H3; Bo á ktoby nierad dał/ by też ſnać y cáły iednego roku dochod/ raz przez wſzytek cżás żywotá ſwego [in vita sua]/ áby go po tym do ſámey śmierći vżywał? ModrzBaz 122, 6, 8, 9, 11v, 12 (10); Bo gdy Pan Bog chćiał/ przez ty cżáſy odſzcżepieńſtwá Greckiego/ zgodę S. wznawiáć: Pány bogoboyne ná to wzbudzał. SkarJedn A5v; SkarŻyw 269; StryjKron 532; CzechEp 113, 114; KochJez kt, A2; KochMRot B3v; WerGośc 211; WerKaz 291; ActReg 78; Przez ten czás wſzyſtek pánowánia wáſzey Kró: M. żaden nas vpór nieprzyiaćielſki nie vćiążył OrzJan 91; LatHar 17, 33, 198, 216, 500; WujNT 136, 885 [2 r.]; vſtáwiamy/ áby ná wſzytkich króleſtwá náſzégo mieyſcách [...] przez wſzytek czás ſądów [toto tempore iudiciorum JanStat 513] [...] cáła y wſzeláka przeſpieczność byłá chowána SarnStat 783, 1037.

przez czas czyj (1): ktory [Antychryst] będzie więcey y ćiężey zwodził y prześládował (przez ſwoy czás krotki) niżli przed nim wſzyścy. WujNT 837.

Ze zdaniem czasowym i przydawkowym [w tym z odpowiednikami: ten (13), wszy(s)tek (12), on (1); jako (7), poki (6), aż(e) (5), gdy (3), niż(li) (3), ktorego (1)] (25): Także przez dlugi cżas z onym przybitym tytulem ku krzyżu leżál na ziemi Iezus mily iuż vkrzyżowany/ aże dwu onych lotru na krzyż téż przybili OpecŻyw 140; LibLeg 10/121; Abych [...] Pilnye záwżdy náſládował twych pſráwyedłiwośći/ Przez wſſytek cżás pokim tu żyw w tey nędzney niſkośći. LubPs aa5v; Wſzákże przes ten czás niż ſye ſkończy Appellácya/ ma być w więźieniu trzyman. GroicPorz cc3, e4v, bb2v; winá w groniech thák świeżego iáko ſuſſonego niebędą iadáli/ przez wſſyſtek cżás iáko ſą Pánu poświęceni [cunctis diebus, quibus ex voto Domino consecrantur] Leop Num 6/4, Num 6/5, Deut 12/1, 1.Reg 25/7, 15, 2.Par 36/21; BibRadz Iudic 18/31, Ps 89/15, 2.Mach 1/23; BielKron 11, 231v, 369, 407; KwiatKsiąż Gv; Dum calciantur. Przes ten czás gdy ſie prziobuwáyą. Mącz 97c; HistRzym 79v; ZawJeft 8; WujNT Act 1/21; SarnStat 389.

W połączeniu z określeniem długości trwania (5): GroicPorz k3; Był w okręcie Noe przez wſzytek cżás trzynaſcie mieſięcy ze wſzytkim domoſtwem ſwoim. BielKron 5; A przez cżás cżterdzieśći lat [et quasi quadraginta annorum tempus] obycżáie ich znaſzał w puſtyni. BudNT Act 13/18; ktory przes wſzyſtek czas on/ to ieſt roku 1329. z wielką pilnością woyſko przećiw Krzyżakom zbierał z ſwoimi ludzmi StryjKron 380; WujNT Act 13/18.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi, synonimicznymi lub bliskoznacznymi); często z przysłówkami (10): Ten gdy przez wiele cżaſow á długo ſłow niektorich niemogł wymowić do ſwoich vſt kamycżek kładł, aby potim przeſtwornie mowić mógł. BielŻyw 59; Ludźie Stárzy/ ktorzy przes wſzytek czás żywotá ſwego/ záwżdy bes nágány pobożnie żyli/ [...] tákowe ich żyćie bárzo im pomaga/ áby zá mężoboyſtwo od śmierći byli wolni. GroicPorz 114v; Owa ile Alexánder/ przez długi cżás przećiwko ſobie/ y pothomkom ſwym/ rozlicżnymi krzywdámi ludzi poiątrzył/ tyle ich oná zá iednę godzinę ſynom ſwym przeiednáłá. GórnDworz Y2v; że ták przes krotki cżás maſz Krolowáć/ á potym ták nędznie żywotá dokonáć. HistRzym 91; WerGośc 222; rácż mię wyſłucháć y obronić/ y dniá dźiśieyſzego/ y przez wſzyſtek cżás żywotá mego LatHar 17, 33; SarnStat 901, 903, 1018.

W charakterystycznych połączeniach: przez [jakiś] czas bawić się, bronić się (2), chować się (2), chwalić (4), cirpieć (2), dzierżeć się (2), krolować (3), leżeć (leżący) (6), mieszkać (mieszkający) (21), odpoczywać, pαmiętać, panować (5), płakać (3), (po)czekać (2), pożywać (zażywać) (2), przebywać (5), siedzieć (2), służyć (3), sprawować, trwać (7), trzymać się, tułać się, walczyć (2), władać, wstrzymawać się, wysławiać, zacho(wy)wać (zachowany) (11), zatrzymać, żałować, żyć (5), żywić (się) (żywiony) (3); przez czas bitwy (2), czytania, głodu, młodości, odłączenia, odszczepieństwa, odwłoki, panowania (2), plagi, poświęcenia, potrzeby, rządu, sądow, spustoszenia, urzędu, wieku (2), wojny (2), wojowania (2), żywota (życia) (41).

Połączenie: »przez [jakiś] czas aż do« (7): bil miedzi namy nyepokoy przes czas niemali asch do thich czaſſow poky bil przicziognąl hethman wasch LibLeg 10/61v; WróbŻołt Y4; A yednák ye [diakonów] Apoſtołowye ſwą mocą poſtánowili/ á wſſyſtek zbor krzeſciyáńſki przez wſfyſtki czáſy áż do dźiśyádnyá ye záchował. KromRozm II g2v, t4; BibRadz Bar 5/2; Oto/ powiáda Zbáwićiel/ z wámi ieſtem przez wſzyſtek cżás/ áż do ſkońcżenia świátá. ReszPrz 6; WujNT 885.

Wyrażenia: »przez bezkończone czasy« (1): iſz bychmy potem oczywyſcie ciebie widząc pana ſwego przez beskonczone czaſy chwalili ſwietą á dziwną wielmoznoſc boſtwa twego. RejPs 87v.

»przez cały czas« (2): WróbŻołt Y4; Suo tuo consulatu somnum non vidit, Prześ cáły czáś vrzedu swego oká nie zmrużył. Mącz 494a.

»przez dawny czas« = od dawna (2): Będąc w ſpokoynych kąćiech/ żeſmy nie ſwiádomi/ A ſiedzimy w pokoiu przes dawny czás ſámi. MycPrz I [D]; SkarJedn 151.

»przez długi czas (a. przez długie czasy)« = długo; longo tempore Vulg, Modrz; diebus tantis, in longiturnis diebus, in multitudine temporis, multo tempore, tanto tempore, tot temporibus Vulg; longo intervallo Mącz; multis diebus PolAnt; diu multumque Modrz; per tanturn tempus JanStat [szyk 122 : 4] (126): OpecŻyw 78v, 86, 96, 140, [162]v, 167, 177v; płakał ſyná ſwego przez długy tzaſſ HistJóz A2v; FalZioł I 70c, IV 6b, V 5v; BielŻyw 115, 160; March3 Xv; RejKup d6; RejKupSekl a5; HistAl F7; HistAlHUng A3v; KromRozm I N3; MurzHist C2v, I2; MurzNT 126; KromRozm III G4, L4v; Diar 38, 65; GroicPorz cv; KrowObr 1v, 215v, 233; Leop Deut 1/46, 2/1, Ios 11/18, 24/7, 4.Esdr 11/40, 12/15; UstPraw G, G4 [2 r.], G4v, H4; Rozweſel nas przez thák długi cżás iákoś nas trapił [iuxta dies quibus afflixisti nos] BibRadz Ps 89/15, I 451b marg, 4.Esdr 6/28, Bar 4/34 [2 r.], 5/2; Stey przycżyny lud proſty onemu obrázowi wielkie cżći wyrządzał y ofiáry cżynił przez długie cżáſy BielKron 8, 40v, 67, 88v, 123, 212 (13); Mącz 338c, 475a [3 r.]; LeovPrzep C, D4v; GórnDworz D4, M8v, Y2v, Z5, Aa8; HistRzym 4v, 33, 43v, 79v, 108; RejPos 330; BiałKat 21; RejZwierc 45; BielSpr c, 60v; WujJud A8v, 73; RejPosRozpr c2v; BudBib 1.Par 7/22, 4.Esdr 11/40, Iudith 5/14; Nie mniey theż w tych wolnośćiách w ktorych záchowáni ieſteſmy przes czás ták długi záyrząc nam tego/ á zá tym ſtáráią ſie o tho/ żebyſmy im ſimiles byli w niewolſtwie MycPrz II A4v; BiałKaz M4v; CzechRozm Av, 72; ModrzBaz 8v, 17; SkarJedn 151, 293, 348; SkarŻyw 179, 184, 508; CzechEp 140, 141, 357; NiemObr 7, 55, 130, 137, 164, 165; ReszList 184; WerGośc 257; ArtKanc L, P6; PaprUp B; ActReg 28; WujNT przedm 9, Ioann 14/9, s. 693; SarnStat 689, 1200; SiebRozmyśl E4; PowodPr 4; SkarKaz 38a, 550a, b; VotSzl A4v; KlonWor 38.

»przez kilko czasow« (1): Obacżywſzy to Papież/ vciekł w gory/ gdzye tám przez kilko cżáſow będąc/ nie mogły ſie w nim niewſtydliwe kuſy zátáić BielKron 174.

»przez krotki czas« [szyk 4 : 1] (5): bo rzékl iawnie ludu wſſytkiému: Przez krotki cżas będę s wami. OpecŻyw 82v; HistRzym 91; SkarJedn 313; StryjKron 350; WujNT 837.

»przez ktory czas« (2): BibRadz I 418c marg; Ten rok gdy wynidźie/ przez który czás vſtáwicznie ma ſie ſtáráć o łáſkę náſzę [Quo anno evoluto, infra quem gratiam nostram semper quaerere debeat JanStat 627] SarnStat 156.

»przez mały czas« (9): BierEz I2; OpecŻyw 95; HistAl G6, I7v; BibRadz I 135c marg; BielKron 92v; RejPos 30, 61; powiedźiano im áby odpocżywáli ieſzcże przez máły cżás GrzegŚm 60.

»przez czas naznaczony« (1): Przez ten cżás náznácżony/ byłách bárzo troſkliwa PaxLiz E3.

»przez niejaki czas (a. przez niejakie czasy)« (3): Thedy pożywać miernoſci á powciągnienia przez nieiaki cżas FalZioł V 32; HistRzym 112; SkarJedn 321.

»przez niekrotki czas« (1): Wiecie dobrze moj mili Chrzeſciani [...]/ Ze już was przes nie krotkj ċas vczę Słowa Bozego RejKupSekl a2.

»przez niektory czas (a. przez niektore czasy)« = aliquandiu PolAnt, Calep; per annum PolAnt; aliquanto tempore JanStat (17): GlabGad D2; MiechGlab 12; LibMal 1544/87v; BibRadz Gen 40/4; Konrad gdy ſie dowiedział tákiego małżeńſtwá był ſnim w pokoiu przez niekthory cżás BielKron 360; Mącz 475b; A ktozkolwiek chce odzierżeć kroleſtwo niebieſkie: muſi pierwey wniſć w wogrod [!] tego ſwiatá/ á má tám być przez niektore cżáſy/ iáko długo pan bog racżyć bedzie [!] HistRzym 104, 27v, 78v; KuczbKat 295; SkarŻyw. 50, 498; StryjKron A3v; Calep 52a; SarnStat 178, 922, 1211.

»przez niemały czas (a. przez niemałe czasy)« = długo; po dłuższym czasie; diebus multis Vulg, PolAnt; dies multos, per multum tempus Vulg; per tempus PolAnt; diutine Mącz [szyk 36 : 17] (53): Ivſch przeſz czaſch nyemali poddanem naſſchem pogranycznem bili czinyone ſkodi LibLeg 11/173v, 10/61v; KromRozm II cv; Diar 37; GliczKsiąż B2v; Iáko on nas probował przez nyemáłe cżáſy LubPs P3v, Z4; GroicPorz A3v; Leop *A3v, 1.Mach 13/26; BibRadz Deut 1/46, 1.Mach 9/64, 11/65, Luc 18/4; BielKron 48, 52, 52v, 69, 104 (10); Mącz 91a; Prot B; LeovPrzep B3v; RejAp 106v; RejPos 50, 203; RejZwierc 48; BudBib 4.Esdr 14/4; Potym przez cżás niemáły/ práwie w trzećim roku/ Rzekł Pan do Heliaſzá HistHel B3; BiałKaz H4v; CzechRozm 185; SkarJedn 11, 227; Y to też nie mnieyſza/ gdy przez niemáły cżás/ dwáy Papieżowie bywáli/ ná rożnych mieyſcách mieſzkáiąc NiemObr 178, 169; WerGośc 222; Látá twoié ſye nie bały Stráchu śmierći/ choć niemáły Przez czás obtaczał ćię młodą/ Z kłopotem náſzym y ſzkodą. ZawJeft 45, 8, 47; ActReg 41; LatHar [249]; WujNT Luc 18/4, Act 18/18, s. 513; SarnStat 1018, 1019; PaxLiz D4v; SapEpit A2; RybWit [A]v.

»przez czas nieprześpieczny« (1): A thak ſliſmy ſpołu ná ten cżás z nawámi związawſzy ſie łańcuchy przez then cżás nieprześpiecżny/ zwłaſzcżá gdy wiátr mierny był. BielKron 451v.

»przez niewiadomy czas« (1): Trzey ſie złożyli/ pirwſzy włożył 112. zło. y ſtał 5. mieſięczy/ drugi włożył wino y ſtał 8. mieſięczy/ trzeći włożył 72. zło. y ſtał przez niewiadomy cżas/ y żyſkali 104. zło KłosAlg G4v.

»przez on czas (a. przez ony czasy)« [szyk 6 : 1] (7): GroicPorz q3; BibRadz Iudic 18/31; Otoż Duch ſwięty przez wſzytki ony cżáſy od tey obietnice Abráámowey/ vſtáwicżnie záwżdy cieſzył narod cżłowiecży RejPos 297v; BielSat N3v; Dziwnie cnoty ſwe y poſty táił/ ták iſz przez on cżás z Kaſſynu mnich [Errata: żaden] iáko on pośćił/ niewiedział. SkarŻyw 572; StryjKron 380; BielSjem 40.

»przez pewny czas« (1): HDy przez pewny cżas z Iozefem panna mieſſkala/ [...] bácżątz Iozeff pannę brzemienną/ wielmi ſie zaſmucil OpecŻyw 13.

»przez przeszłe czasy (a. przez czas przeszły)« [szyk 2 : 1] (3): Tákże przez ten wſzyſtek cżás przeſzły Pan Chryſtus/ ktory przybytek ſwoy w ſłońcu/ iáko piſmo ś. świadcży położył/ w ćiemnośćiách ſię chował ReszPrz 98, 109; IZ przez té przeſzłé czáſy/ począwſzy od Koronáciiéy ſławnéy pámięći Królá Stephaná/ [...] przyśdź nigdy niemogło do ſtátecznégo wyſłuchánia liczby SarnStat 413.

»przez takowy (a. taki) czas« (2): tedy ieſtlis przez takowy cżas namnie ktorey wady kiedy nie obacżył, tedys barzo głupi BielŻyw 167; GroicPorz ſ3v.

»przez ten czas (a. przez ty czasy)« = dum PolAnt, Mącz; interea Mącz, Modrz; interibi, interim, nonnunquam, per id tempus, tantisper Mącz (84): abi thi nayazdi y zlodzyeyſthwa wpanyſthwa yego Krolyewſkyey mczi. a ſkodi poddanim yego K. mczi s woloch ſzye nyedzyali kthore ſſye przeſz then czaſch za oycza yego dzyali. LibLeg 11/163v, 10/63, 92, 121, 11/22v, [322] (11); ZapWar 1548 nr 2668; KłosAlg Gv; RejPs 38; LibMal 1552/168v; RejJóz L8; RejKup h4; Diar 69; GroicPorz bb2v, cc3; Leop Deut 12/1, 1.Reg 25/7, 15, 2.Mach 1/23; Przez ty cżáſy rzekł Dawid do Ioábá BielKron 73v, 4v, 11, 15v, 58, 107 (14); KwiatKsiąż Gv; Dum, adverbium, temporis varia significat. Dum, id est quando, Kiedy/ álbo przes ten czás. Mącz 97c; Interibi adverbium idem significat que interea, Przes ten czas/ w tę chwilę. Tym czáſem. Mącz 172c, 45b, 97c, 181d, 226b, 290b, 352c; SarnUzn A2v; SienLek 189; GórnDworz Bb7; HistRzym 35v; RejPos 61; KuczbKat 140; BiałKaz H3; ModrzBaz 75, 84v; SkarJedn A5v, 223, 355; SkarŻyw 269, 294; W tym gdy fie v obozu zábáwili náſzy/ Niemcow wiele vciekło iezdnych przes ty czáſſy StryjKron 642; NiemObr 60; ZapKościer 1584/47v; ReszPrz 98,109; KochPieś 6, 8; ZawJeft 8; płaciłem swym pokim miał teraz zdostatniego slachcica ad egestatem redactus sum iesli iescze y sławę swoię vtracę ktorey przezten czas nabywał miserrimaly Conditio mea była. ActReg 52, 78, 137; OrzJan 91; RybGęśli A2; WujNT 864; SarnStat 389, 413; KlonKr E3; SkarKaz 39b; VotSzl C3; GosłCast 65; PaxLiz B2v, E3; Ktokolwiek był fráſunkiem przez ten cżás przykrytym/ Nágrodźił mu weſelem dźień dźiśia ſowitym. SapEpit B3v.

»przez wieczne czasy« (1): abychmy cię potem oczywiſcie widzieli a ciebie przez wieczne czaſy bez przeſtanku iako ſtworzyciela: a dobrodzieia ſwego wiecznego chwalili. RejPs 108.

»przez wiele czasow« = długo; dies multos, multis temporibus PolAnt; per multa tempora JanStat (19): BielŻyw 59; Bo będąc młod przez wiele czáſow y ſtárzałem ſie RejPs 55v; HistAl B4, B5; MurzNT Luc 8/29; LubPs A3; BibRadz Gen 21/34; RejAp 136; HistRzym 40, 82v, 83, 87v; RejPos 55, 102v; O świętobliwośći onych Pan Bog y Kośćioł Powſzechny przez ták wiele cżáſow pewne świádectwo wydał WujJud 35; WujJudConf 8v; BudBib 2.Esdr 9/28; SarnStat 901, 903.

»przez wszy(s)tek czas (a. przez wszy(s)tki czasy)« = cunctis diebus Vulg, PolAnt; (in) omni tempore, per omne tempus Vulg; omnibus diebus PolAnt; toto tempore JanStat [szyk 91 : 4] (95): LibLeg 10/121; OpecŻyw 135, 141v, 180v; WróbŻołt 55/6, 70/8, dd4; WróbŻołtGlab A4; RejPs 43; LibMal 1552/168v; KromRozm II g2v; KromRozm III Q3; To były ty przyczyny [...], ktoremi przywiedzeni zbranialiśmy się o obronie przez ty czasy wszytki mowić Diar 69; GliczKsiąż C6, Kv; LubPs Pv, Q2v, aa5v; GroicPorz e4v, ll4v; Leop Num 6/4, 5, 6, Deut 6/2, 12/1 (8); BibRadz Gen 2/18, Iudic 18/31, I 418c marg; Węgrowie go zá krolá przyięli/ ktory ie rządził á ſpráwował w pokoiu/ iż przez wſzytek cżás zá niego obie źiemie pokoy dobry miáły BielKron 327v, 5, 15v, 62v, 80v [2 r.], 83 (12); Mącz 5b; SarnUzn A2v; RejPos 5, 149, 176, 297v, 298v; BiałKat 33v; RejZwierc 125; BiałKaz H3; ModrzBaz 6, 8, 9, 11v, 12 (10); SkarJedn 355; StryjKron 380, 532; CzechEp 113, 114; KochJez kt, A2; KochMRot B3v; ReszPrz 6, 98, 109; WerGośc 211; WerKaz 291; WisznTr 14; Niechże ćie ſwymi głoſy/ chwalemy tu przez wſzyſtkie cżáſy ArtKanc E7, P7v; ActReg 43; OrzJan 91; LatHar 17, 33, 198, 216, 500; RybGęśli A2; WujNT 136, Act 1/21, 20/18, s. 864, 885 [2 r.]; SarnStat 783, 1037.

»przez zły czas« (3): zá máłe pieniądze ludziom zboża po troſze przedawano/ przez zły cżás ie chcęcy záchowáć BielKron 375, 164v; BielSpr 5.

Szeregi: »przez niektory czas albo przez kilka godzin« (1): ponieważ to przyrodzenie nam dáło/ ábyſmy śie w tych rzecżách ktore chwale Bożey ſłużą/ przez niektory cżás álbo przez kilká godźin obieráli. KuczbKat 295.

»przez długi czas i przez wiele lat« (1): A gdy wnidźiećie do Bábilonu/ tám będźiećie mieſzkáć przez długi czás y przez wiele lat [annis plurimis et temporibus longis Vulg]/ áż do ſiodmego pokolenia BibRadz Bar 6/2.

»przez czasy i wieki« (1): á ſam przez wſſyſtki dni/ to yeſt czáſy y wyeki/ áż do ſkończenya śwyátá ſnim być obyecał KromRozm II t4. ~

»w czas« = zawczasu, wcześnie; mature Mącz, Cn; de tempore, satis tempore, tempestive Cn (284): Otoć ſie iuż len źieleni/ Cżemuśćie ták záſlepieni: Iż niechcećie o śię radzić/ Złego źiela wcżás pokáźić. BierEz N; OpecŻyw 22, 84v; FalZioł V 59, 66, 108v; RejPs 88v, 110v, 143; LibMal 1545/103v; RejJóz L8v; Bocż lepiey nam będże wczas ydz Bo nieblizu RejKup cc3, h5 [2 r.], h7, h7v, L, 14v, M, aa7v; MurzNT 43v; DiarDop 105; BielKom B; Abowiem ieſliże w cżás nie złomiſz młodośći/ Wierz mi iście zápłácżeſz nád nią ku ſtárośći. RejWiz 88, 137v [3 r.]; Ná to wſzytko pátrzáiąc obáczmy ſye wczás moy miły Pánie Stádnicki/ á ty obłędne á łżywe Doktory pierwey niż z gruntu zginiemy odpądźmy co rychley od ſyebie OrzList i, fv, g4v; RejFig Aa5v, Aa7; RejZwierz 44v, 136v; BibRadz Ps 100/8, 142/8, Eccli 32/13[15]; OrzRozm M4v; oni ſie nań wnet rzućili ſłowy/ á by był wcżás do Báwor nie vćiekł/ támby był zoſtał. BielKron 325v, 117v, 210, 240, 244v, 312v, 353v, 418v; Foeliciter is sapit qui alieno periculo sapit, W czas ten mądrze poczina/ który cudzą przigodę przed oczimá miewa. Mącz 133a, 65a, 211d [5 r.], 435b; OrzQuin Z2, Aa2; SienLek 17v, 20, 21, 54v, 91v (15); RejAp AA8v, 78 [2 r.], 147, 155; GórnDworz E6, Pv, R4v; A thák rádzęć vprzedzay wcżás/ á vciekay ſie wcżás s pokornemi prośbámi do niego/ áby cie nie vprzedził á nie nálazł ná łoſzku twoim w gniewie ſwoim. RejPos 75v, 81, 244, 248v; Abowiem kto cżuie bliſkie źimno/ wcżás ná ſię kożuch wlecże. RejZwierc 79v, 76v [2 r.], 79v, 80 [2 r.], 104v, 108v (18); BielSpr 63; WujJud 16; WujJudConf 199, 199v; RejPosWstaw [413], [413]v; BudBib Prov 7/15, Ez 21/30, 34; ModrzBaz 7v, 110; KochOdpr C4v; [chory] przeto lekki/ álbo rzeknę lékárſki/ obiad ziadſzy/ wieczerzą niechay trochę więtſzą ié/ bylé w czás/ áby po niéy nierychło ſpáć chodźił Oczko 24v, 23v; KochPs 208 [2 r.]; SkarŻyw 227; KochTr 22; MWilkHist B4v; StryjKron 170; A biádá tym będźie ieſli ſię w cżás nie vpámiętáią CzechEp 56, *4, 46, 74, 106, 122, 260, 357; NiemObr 115, 166, 174; Rátuy mężny Herkules/ rátuy Perſeu ſławny/ A odnów (iedno by wczás) ná mnie przykład dawny. KochFr 95, 32, 57, 91; KochBr 150; KochPhaen 16; WerGośc 262; KochPam 86; KochPieś 38; ArtKanc K, Mv; KochWr 31; Calep 835a; ActReg 61, 103, 165, 173; Lećie wcżás wyganiáć dla chłodu zá roſy/ áby ſie bydło náiádło: bo nie będźie iádło gdy ſłońce páli. GostGosp 116, 44, 56 [2 r.], 78 [2 r.], 80, 82 (16); Ale wczás wiédzćie/ że nie dźierżę z témi/ Którzy przyiaciół ſzukáią pełnémi KochPij C3v; OrzJan 122; LatHar 650 [2 r.]; WysKaz 2, 45; SarnStat 10, 11, 582, 606, 735 (10); GrabPospR K4v; PowodPr 83, 84; SkarKaz )(4, 7a, b, 422b; VotSzl C3v, Fv; CiekPotr 63; CzahTr C2, C4, E3v; KlonWor 70; PIiáne ſługi dźiećiom ſwym pokázowáli Spártáni/ chcąc by ſproſność piiáńſtwá w czás ználi. SzarzRyt D3v, Av.

~ w czas przed czym (3): A tu ſie ku mnię wyprawcie wcżas przed temi glody RejJóz Pv; GostGosp 104; SarnStat 872.

Ze zdaniem czasowym [poki (11), niż(li) (2)] (13): RejJóz L8v; Tákże więc y ſwawola gdy w kim zátwárdzyeie/ Trzebá ią wcżás záwiązáć/ niż duſzá zemdleie. RejWiz 190v, 78v; OrzList h4v; Potym Agrypá poſłał do Zydow s ſtárſzych poſły/ áby ſwemu złemu w cżas záſkocżyli/ poki więtſza nawáłność nie przydzye BielKron 146v, 24, 169, 199v, 249; RejZwierc 188v; SkarŻyw 374; WerKaz 301; VotSzl B3.

W charakterystycznych połączeniach: w czas czuć(się, o sobie) (2), da(wa)ć znać (3), (na-, z-)gotować (się) (10), (za)hamować (się) (6), iść (3), obaczać (obaczyć) (się) (obaczon) (11), obudzić (się) (2), obwołać (obwołany) (3), oduczać, ogłaszać, opatrzyć (opatrować) (się) (13), ostrzegać (ostrzeżony) (2), oznajmować (2), pierzchnąć, poczynać (4), podchędożyć (uchędożyć) (2), pokutować, pomagać (3), (za)powiedzieć (opowiedać, opowiedzieć) (4), przestrzec, przykładać (przyłożyć) (3), przyść (2), starać się (2), uciec (uciekać) (się) (5), uczyć (się) (2), ujść, umykać, upamiętać się (4), upominać, uprzedzać {uprzedzić) (2), uznać się (4), wiedzieć (2), wychodzić, wyprawić (2).

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (9): Bo kiedy iuż niebędzie nie Dopieroby chćiał rządnym być Ano było ſnádz lepiey wczás Niż teraz gdy náczym niemáſz RejRozpr I2v; RejKup c7v; A ná ciele bárzo to ſnádnie obacżymy/ y záwżdy wcżás temu zábiegamy. RejZwierc 133, 76v, 109v, 262; Tákże y nam tego potrzebá/ ábyſmy o ſobie cżuli á zábiegáli wcżás ſwemu złemu lepiey niż po cżáſie BielSpr 75v; GostGosp 74; SarnStat 1153.

Zwroty: »w czas myslić itp.« [szyk zmienny] (12): BierEz Q2; RejRozpr G2v; RejJóz D8 marg, L8v; RejKup t4v, bb2; RejWiz 173; By też ná to pomnieli iż ſtoią w goſpodzie/ A myſlili o ſobie wcżás y o przygodzie. RejZwierc 271v; ActReg 15; GostGosp 84, 90; PudłDydo A3v.

»w czas zabiegać (a. zabieżeć)« = tempestive obvenire (a. obviare) JanStat [szyk zmienny] (52): LibLeg 11/28v; Dobrze ſie nám z łaſky bożé ſtało/ Ze ſie trudnoſtziam w cżas zabieżało KlerPow [6]; RejWiz 78v; OrzRozm C2 [2 r.]; BielKron 104v, 193v, 197v, 198, 199v (10); SienLek 45 [2 r.], 177v; RejPos 244v; Principijs obſta fero medicina paratur, to ieſt káżdey chorobie wcżás zábiegay/ bo pozdne lekárſtwo niedobre bywa. RejZwierc 73v, 3, 76v marg, 80 marg, 133, 134 [3 r.] (13); BielSpr 75v; WujJud 16v; RejPosWstaw [1102]v; Strum Q3v; BiałKaz Lv; StryjKron 752; NiemObr 152; KochWrJan 18; PaprUp I2v, K4v; GostGosp 142; Phil H; LatHar 15; RybGęśli C3; SarnStat 111, 113, 120, 339, 369, 382.

Szereg: »w czas a co naraniej« (1): Theż trzebá pilnowáć áby ſie dobrze záwlokło/ áby brył ieſli może być nie wiele było/ á wcżás/ á co narániey RejZwierc 109v. ~
»w czas« = w samą porę; tempori Mącz, Cn; opportune Calep, Cn; mature, opportuno tempore Mącz; ad tempus, commode, commodule, commodulum, commodum, in (ipso) tempore, in puncto temporis, peropportune, per tempus, tempori, (suo) tempore Cn (81): ZapWar [1519] nr 2247, 1521 nr 2272, 1550 nr 2665; March1 A4; BierRozm 25; March3 V3v; LibLeg 11/41 [2 r.]; RejRozpr H2v; RejJóz B3v, D6v; RejKup e4; GroicPorz bb3v; UstPraw G4v; Poſłał mu Krol ku pomocy Firleiá z niemáłym ludem/ ále mu wcżas przyść nie mogli. BielKron 406, 406, 411v; Mącz 70b, 121d, 266b, 443d; Prot C; SienLek 3v; RejAp 11v; RejPos 181v; v drugieh téż nie złé/ Którzy wczás záśiali. Strum M, L4v [2 r.], M, Q4; BudNT Matth 24/45; GDy Bog rozum rozdawał wcżás náſzy tráfili/ Wierzę iże z Minerwą weſpoł ſie rodzili PaprPan Ov; ModrzBaz 111; KochOdpr B; StryjKron 345; ArtKanc M5v; GórnRozm F2v; Calep 348b, [734]b; á to ták wſzyſtko porządnie ſpráwowáć/ áby ſie káżda rzecż wcżás ſpráwiłá GostGosp 98, 50, 56, 68, 90, 94 (12); WujNT 2.Tim 4/2 [2 r.].

~ W połączeniu z innym ogólnikowym określeniem czasu (1): tedy ſie oto przed cżáſem ſtáráli á zábiegáli temu/ iákoby w cżás doſtąpili zwirzchnośći iakich RejPos 312.

W charakterystycznych połączeniach: w czas przybyć (2), przyciągnąć, przyść (przychodzić, ześć) (10), sprawić (oprawić, odprawić, wyprawować) (5), trafić (się) (3), (za)siać (4); jeszcze w czas (2).

Połączenie: »prawie w czas« = opportune, tempestive, optime, (optime) in tempore Mącz [szyk 14 : 1] (15): A pan Stádnicki thego przyſłuchywáć będźie/ y rzući wczás prawie duſzę ſwą miedzy kácerze ty/ áby ią dużſzy y iádowitſzy kácerz ſobie miał. OrzList h4; Offers te mihi opportune, Práwie mi w czás przichodźiſz. Mącz 123c, 174b, 266b [2 r.], d [3 r.], 296b, 336a (12); CzechRozm 21v; KochFrag 45.

Wyrażenia: iron. »w czas po harabie« = za poźno (1): (did) Proklus. záyrzawſzy do grobu. (‒) Wcżás pánowie po hárabie A Kriſtuſa iuż nie w grobie. MWilkHist D.

»w prawy czas« = tempore, in tempore, ad tempus Mącz; peropportune Calep (6): Rzekąc/ [soczewica] w práwj cżás vwrzáłá. Daway by ſie nieprzeſtáłá BierEz C2; Mącz 296b, 429c, 443c, d; Calep 787a.

»w samy czas« (1): Tempori. Czu rechter tzeit Wſámy czás Murm 14.

»w słuszny czas« = tempori Mącz (5): O błogoſłáwiona zyemio ktora maſz krolá ſláchetnego/ á kſiążętá twoie w ſłuſzny cżás iadáią BielKron 81v; Intempestiva epistola, Nie wsłuſzny czás oddány liſt. Mącz 444a, 443d [2 r.]; GostGosp 68.

Szereg: »słusznym obyczajem a w czas« (1): awſakze Ceſarz yego miloſcz dla Cro yego M. nyeodmavya thego yszby syą okolo lasky a przyaſſny naydovacz dal yeſly by Crol Ian sluſznem obyczayem, awczaſſ v yego Ceſ My. thego svkal LibLeg 7/34. ~
»w czas« = za poźno; in diem, serum, sero (post tempus) Mącz [z przeczeniem] (57): Dopiero więc ſtrách ná nie padł Kiedy ie ták on Krol ich iadł: Nie wcżás ſie rády káiáli BierEz N, O; RejKup c5v, c6, k5v; Ale iá gdym śię chriſtuſa zaprzáł/ i temżem wiarę vtraeił/ poznałem/ ale niewczas/ iako trzeba wiary przyſtrzegać MurzHist Lv, N2, T3v; Nie wcżás więc kiedy gore á dáleko wodá/ Niżli iey więc nánoſzą/ będzye więtſza ſzkodá. RejWiz 173, 159v; RejZwierz 31, 109v; Zá krolem ſie potym wypráwili/ ale nie wcżás/ bo iuż byli Tátárowie vſzli nábrawſzy ſie. BielKron 400v, 211, 212, 241, 353v, 408v, 429; Mącz 72a, 102a, 389d [3 r.]; SienLek 157v; RejPos 342 [2 r.], 342v; HistLan Dv; RejZwierc 75v, 134; Strum M; MWilkHist E; StryjKron 370, 657 [2 r.], 722; CzechEp *4 [2 r.]; Nie wcżáżeś ſie pocżuł y obacżył. Phil R4; OrzJan 36; SarnStat 1286; Y dopieroż on lud rozrzewnił ſie/ wſpomináiąc (ále iuż nie wcżás) iákie dobrá y roſkoſzy vtráćił PowodPr 75, 84; CzahTr Cv.

~ cum inf (7): Ale iuz niewczas narzekaċ Iedno pewney ſmierczy czekaċ. RejKup f5v, h2, x3; Mącz 88b; RejPos 241; CzechEp 122; KochFr 29.

W charakterystycznych połączeniach: nie w czas dać znać, obaczyć (się) (3), opatrzyć się, poczuć się, wracać się (3), żałować; już nie w czas (16).

Przysłowia: Sera in fundo parsimonia, proverbium, Nie wczás ten skąpić poczina/ który ſie gdy máło ná dnie oſzczymia. Mącz 140b.

Ale po obiedźie łyſzká, nie wczás. SarnStat 1286.

Zwrot: »nie w czas rozmyslać się« (4): RejKup c5v, x3, y6; Pomniſz też ná to iż ſie iuż tám będzye nie wcżás rozmyſláć RejPos 241. ~
»w czas« = za wcześnie [z przeczeniem] (1): Immature, Niewczás. Mącz 211d.
»w czas« = w miarę, w sam raz; leviter, mediocriter, parce, satis, temperate Mącz; attemperate Calep, Cn (40): FalZioł V 116; Homo mediocris conditionis, Srzedniego ſtanu/ Ták w czás bogaty. Mącz 63a; Literatulus, Ták wczas vczony. Mącz 195d; Modicus cultu vel in cultu, Ták ſie w czás vbiera/ nie koſztownie ſie nośi. Mącz 228b; Venustulus, Nieſzkárádny/ nieżádny/ ták w czás głádki. Mącz 484a, 79d, 190a [2 r.], 195d, 213c, 228b (17); SienLek 6; Iáko Scipionowi Africano ná bieſiedzie/ kiedy mu ſie kilká kroć więniec ná głowie przerwał Licinius Varus powiedział/ nie dziwuy ſie práwi/ żeć nie wcżás ten wieniec/ głowá to bowiem wielka. GórnDworz P7, G7; Nie ſiedḿ kroć/ miły Pietrze nie ſiedḿ kroć/ ále y ſiedḿdzyeſiąt y ſiedḿ kroć/ ledweby było w cżás ná ták ſwowolne ciáło á ſerce cżłowiecże/ odpuśćić iemu. RejPos 247v; BielSat Cv; RejZwierc 235v; KochFr 52; Calep 111b, 223b; GostGosp 32; WyprPl Bv.

~ W charakterystycznym połączeniu: tak w czas (17).

Przysłowia: BierEz I2; Ne supra quidem calceus, Proverb. Co w czás to dobrze. Mącz 31b.

Hirudo nisi plena non omittit cutem, proverbium, Pinawłá pierwey ſie nie puśći ciáłá alież będzie pełna to yeſt/ co wcas to s nas á co násbyt tám ſmiechu y bieſiády niemaſz. Mącz 156d.

Połączenie: »prawie w czas« (7): RejFig Aa2; Convenit optime ad pedem cothurnus, Práwie mi go w czás ná nogę. Mącz 481d, 61c [2 r.], 369a; Calep 223b, 776a.

Szereg: »w czas abo w miarę« (1): Ale áby y bácżnye y nye bez przycżyny máiąc wtim nieiaką diſkrecyią cobi było tak wcżás ábo wmyárę á práwye po przęckę/ á nye názbyt/ áni bárzo záſępliwye. GliczKsiąż F8v. ~
»w czas« = po myśli, według upodobania; optato Mącz (10): á dla ſamego gniewu Niewiaſta niepoſiedzi na iednym mieſtczu/ ale iey wſzytko niewczas, á tak z mieſtcza na mieſtcze biega/ á w tym cięſzkoſci ſobie przymnaża. FalZioł V 17b; RejJóz D2; BielKron 407v; Non iniuria, Słuſznie/ Dobrze ták/ Wczás to nań. Mącz 250a, 267a.

~ Połączenie: »prawie w czas« (1): optato advenis, Práwie wczás przichodźiſz/ Wedle myſli. Mącz 267a.

Zwroty: »czynić sobie wczas« = wyprożniać się; egerere, forire Mącz (2): Forio, Potrzebuye/ Czinię ſobie wczás. Mącz 134a, 145b.

»(nie) w czas [komu] uczynić« [szyk zmienny] (2): RejKup c5; abowyemći lepyey duſſy folgowáć/ ktorąbys nyerządem zátráćił niż cyáłu/ ktoremuby vcżynił wcżás gdy by około trzydzyesći lat ná kobyerzec wſtąpił. GliczKsiąż P3v. ~

»w czas, w czasy« = podczas, w czasie [zawsze z przydawką] (104 : 57) (161): Hymn. Wcżás Kompletny LatHar 313.

~ w czas (a. w czasy) czego (9): Y ſnadz ktoć by ſie chćiał czem ſprzećiwić pan bog [...] połamie wſſytki mocárſtwá krolewſkie wczás rozgniewánia ſwego RejPs 165, 165; BibRadz Esth 10/11; BielKron 199; Iż dobrze Pan wie á ſtrzeże dni niewinnych ſwoich [...] y w nawiętſze cżáſy głodu/ záwżdy będą náſyceni. RejPos 82v; StryjKron 632; GostGosp 106; W Cżás dźiewiątey ná Krzyżu Pan ſkonał godźiny LatHar 310, 295.

w czas czyj (14): Lipiecz, Wmoy cżas krwie nie puſzcżay FalZioł V 47v; RejAp 84; Wſpomni ná ſwé dźiedźictwo/ y ná ſwóy lud wierny/ Z któregoś ty zdiął iárzmo w iego czás mizerny. KochPs 109, 21, 30, 49, 90; SkarŻyw 357; KochTr 19; RybGęśli B4; GosłCast 58. Cf »swoj czas«.

Ze zdaniem czasowym [w tym z odpowiednikami: on (1), ten (6); gdy (6), kiedy (3)] (9): wſtąpili do Cżęſtochowey w Kápitulny cżás/ gdy bywa wielka Ofiárá v mnichow BielKron 420; RejAp 23v, 84; BielSpr 19v; Strum M; SkarŻyw 206; ROki Ziemſkié Woiewództwá Krákowſkiégo/ áby w té czáſy były ſądzoné/ kiedy Wiécá przypadáią. SarnStat 722; SkarKaz 609b; KlonWor ded **2v.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi); najczęściej z przysłówkami (8): LibLeg 11/93; ábowiem by mu w iny czás wielką trućiną byłá/ Ale ná then czás ieſt mu oſobliwym á pewnym lékárſtwem. SienLek 140v; á opowiedáli ludowi Bożemu/ y iáko ſie to miáło sſtáć/ y co ſie w ty cżáſy y ná potym miało dzyać RejPos 297v; Wyſłuchałeś mię w zle czáſy moie/ Proſzę/ y dźiś mi day vcho ſwoie. KochPs 21; StryjKron 72; CzechEp 191; Bądźże práwicą náſzą przeciw iey ſrogośći/ Teraz y też w káżdy cżás ſwoią wſzechmocnośćią ArtKanc K4; Phil S5.

W charakterystycznych połączeniach: w czas ich, jego, moj (6), swoj; w czas jechać (przyjechać, wyjechać, zjechać) (się) (5), przysłać (posłać) (2), przyść (4).

Połączenie: »prawie w ty czasy« (2): ále Turcy bez mieſzkánia z Wołoch wyciagnęli/ bo Gálery [...] y z Ianczárámi Ceſſárzá Machometá/ práwie też w ty czáſy ná Morzu Czarnym potonęły StryjKron 657, 772.

Wyrażenia: »w boży czas« = szczęśliwie (2): W Boży czás/ towárzyſze moi wyieżdżayćie KochJez Bv; KlonFlis H4.

»w dawne czasy« = dawno (1): TAk iako mię widźićie/ choć mam na łbie rogi [...] Przedſiem uſzedł za boga wony dawne cżaſy KochSat A2.

»w długi czas« = późno (1): przedſię Mátkę ſwoię dzieći w ták długi cżás poznáły. SkarJedn 326.

»w długi czas« = długo (1): Cżekayże y ty według żądánia moiego/ Z błogoſłáwieńſtwá kwitni w długi cżás Páńſkiego. SkorWinsz A3.

»w dobry czas« (3): RejZwierz 68v; Augurato adverbium, id est, Auspicato: W dobry cżás począć. Mącz 20d; SkarKaz 609b.

»(nie) w dobry czas« = (nie)szczęśliwie; infauste, infeliciter Mącz (3): Mącz 120a; A ták iédź ſam w dobry czás/ mnie zoſtáwiwſzy KochFr 129, 52.

»w dochwatny czas« (1): Succisivum tempus. Czás á ty chwile które nam zbywáyą od potrzebnych ſpraw/ z nienacká chwile zbywayące. W dochwátny czás niektorzi mowią. Mącz 30b.

»w gorący czas« (2): RejPs 63; W gorący czás niema być kreẃ puſzczaná SienLek 36v.

»w in(n)y czas« = kiedy indziej; in aliis temporibus JanStat (2): SienLek 140v; ieſliby kto nád Artykuły cztérzy/ álbo w inny czás/ álbo ná mieyſcách niezwykłych [aut in aliis temporibus et locis inconsuetis JanStat 431] ſądźił: to wſzyſtko nie ważno y ná dáremno bydź chcemy y ſkázuiemy. SarnStat 528.

»w jeden czas« = pewnego razu (1): Oracż ná roli ktorą miał/ Sidł był w ieden cżás náſtáwiał BierEz Kv.

»w jeden czas« = jednocześnie; uno tempore Vulg (2): Leop Tob 3/25; Abowiem gdy wiele s każdey nauki doſtąpić chcą/ tedy ſię w ieden cżás rozmaitego vcżenia vcżam/ tedy ſię ras ſam drugieras tám wciepiaią KwiatKsiąż K4v.

»w każdy czas« = zawsze (3): KwiatKsiąż M4v; ArtKanc K4; á rácż mię obeſłáć poćieſzeniem w káżdy cżás vtrapienia mego. LatHar 295.

»w krotki czas« = w przeciągu krótkiego czasu (1): Pátrzayże iáko wielka w krótki czás odmiáná. KochJez A3v.

»w krotki czas« = wkrótce (2): ociecz ſlyſzę iż żyw A iż w wielkim kłopocie z tegom ieſt żałoſćiw [...] Lecz dalibog w krotki cżas ſerczeć ſie roſmieie RejJóz M6v; BielSat G4.

»w ktory czas« = kiedy; per diem PolAnt (2): Ku náuce rożeznánia/ w kthory czás co ieſt czyſtego ábo nieczyſtego BibRadz Lev 14/57; CzahTr E2.

»w ktory czas« = wtedy (2): LubPs O3v marg; iż Ian Dámáſcen przed śiodmym Zborem ſwoie kśięgi/ de fide orthodoxá/ piſał. Bo wnich náuki o Obráziech/ przećiw ktorym w ten cżás mowiono brony/ w ktory też cżás iuż niektorzy Grekowie około tego wyznánia o Duchá S. pochodzeniu od ſyná/ ſzemráli. SkarJedn 282.

»leda w czas« = lada chwila, wkrótce (1): A gdziekolwiek co murow tu w Polſzcże widzimy/ Chyba nowych/ to wſzytko iż on ſpráwił wiemy. Potym nie znáć áby kto cżego popráwował/ Chybá Zygmunt co zamek Krákowſki zbudował. A ſnadź ſie y to ſtáre ledá w cżás rozwáii RejZwierc 247v.

»w czasy nabożne« (1): w tym tu mieśćie/ w poſty y cżáſy nabożne/ głoſy rozmáitych muzyk świeckich/ y ſáme kośćioły nápełniáią PowodPr 74.

»w niebezpieczny (a. nieprzezpieczny) czas (a. w niebezpieczne czasy)« [szyk 3 : 2] (5): BielKron 228v; Mącz 86d; PRzednie mocny grunt ieſt Pan Bog náſz [...] Bronić nas tu w niebeſpiecżny cżás ArtKanc K6v, K12v; ActReg 23.

»w czasy niepogodne« [szyk 1 : 1] (2): Oczko A2v; Iáko więc pioron trzáſka w niepogodné czáſy KochProp 14.

»w (nie)szczęśliwy (a. nieszczęsny) czas (a. w nieszczęśliwe czasy)« [szyk 4 : 3] (7): LubPs A3; KochPs 90; KochTr 19; Bo który w ſczęśliwy czás nieopuſcza Bogá: Nie wzruſzy go w nieſczęśćiu/ by naćiężſza trwogá. ZawJeft 21; GrochKal 15; A on teraz/ nieſtétyſz/ w czáſy nieſczęśliwé/ Ze mnie triumphuie GosłCast 61, 58.

»w niniejsze czasy« (1): coby cie ſławnym á prawdziwie ſławnym/ iáko w ninieyſze cżáſy ták y ná pothomne vcżyniło Phil S5.

»w czas nocny« (1): BO támże Andromedá bliſko nieſczęśliwa/ Któréy świátłość/ w pozny czás nocny/ niewątpliwa. KochPhaen 8.

»w one czasy (a. w on czas)« (11): RejKup Pv; przepowiem wam przyſzłe rzecży/ ktore na was w ony cżaſy przydą. BielKron 18v; KochSat A2; Prot A4v; RejAp 84; PaprPan Dv; StryjKron 72; Z ktorych y mátká przyſzłá w twą łożnicę/ W on nieſzcżeſny cżás GrochKal 15; LatHar 20, 344; SarnStat 296.

»w czasy ostateczne (a. w czas ostateczny)« = ostatnio [szyk 2 : 1] (3): A dźiękuy Pánu Bogu/ [...] Ze ná nas ſwe proſtacżki/ weyrzał ták łáſkáwie/ W te cżáſy oſtátecżne GrzegŚm [A2]; KochPs 30; CzechEp 191.

»w ostateczny czas (a. w ostateczne czasy)« = przed skończeniem świata; in novissimo tempore Vulg (6): Leop 4.Esdr 16 arg; BibRadz 4.Esdr 12/23; Znamći ia że Odkupićiel moy żywie/ á woſtátecżny cżás okaże śię zmocą ſwą nád Prochem GrzegŚm 3; WujNT 1.Tim 4/1, Iudae 18, s. 834 marg.

»w ostatni czas« = w godzinę śmierci (1): Vſtáwił też áby Mánicheom odſzcżepieńcom nie dawano Bożego ciáłá/ chybá w oſtátni cżás. BielKron 158.

»w pewny czas« (1): Pokázuie nam gwiazdy Tytanowe koło/ W pewny czás rogi bierze Cynthia ná czoło. SzarzRyt B3v.

»w pozny czas« (1): KochPhaen 8 cf »w czas nocny«.

»w przyszłe czasy« = na przyszłość (1): bo nieieſt bezpiecżny cżlowiek żywiący na ziemi/ ale w przyſſlé cżaſy/ ſą zachowané wſſytki niewiadomé rzecży. OpecŻyw 87v.

»w czas spokojny« (1): á owſzem tákowéy częśći/ któréy Pan Rycérſki/ nietylo w czás ſpokoyny/ ále théż y w czás woienny bárzo potrzebuie SienLekAndr a2v.

»w czas srogi« (1): W ten cżás dopiero poznaſz iák ma nędzá rogi/ Ktorymi ćię vbada w tákowy cżás ſrogi. CzahTr C.

»w swe czasy (a. w swoj czas)« (3): BielKron 158; Z tákim nagrobkiem/ on Pan w rzecżách biegły/ Niech odpocżywa/ nie w ſwoy cżás poległy GrochKal 20; CzahTr F4v.

»w taki (a. w takowy) czas« (2): Anoć w táki czás/ ma człowiek záwżdy beśpieczen być SienLek 13v; CzahTr C.

»w suchy czas« (1): Gdi deſzcż widzi nie dáleko w ſuchy cżás/ á v niego go nie máſz tedy łáie. RejZwierc 57.

»w ten(że) czas (a. w te czasy)« = in ipso tempore Vulg (60): LibLeg 11/64, 84v, 89v [2 r.], 93, 98, 156v; W thenże cżas ma być vdziałan ten proch miedzy tym ſwiętem/ á miedzy ſwiętem narodzenia iey FalZioł V 91; w tenże też czas poſłowie Tatarſcży do Ruſkich panow przijechali MiechGlab 3, 9; LibMal 1546/110v, 1548/139, 1551/165v; GroicPorz r3v; A wten ſię tzás działo wielkie drżenie ziemie. KrowObr 39, 197; Leop 3.Esdr 6/3; RejZwierz 68v; BielKron 228v, 266, 305, 406v, 437v, 464v; RejAp 23v; GórnDworz Z3; bo w ty cżáſy ſromothá byłá tey Kxiężnie ktoraby tego nieumiáłá. HistRzym 12v, 12, 16, 17v; RejPos 18v, 297v; GrzegŚm [A2]; RejZwierc [283]; BielSpr 19v; WujJudConf 208; Strum H3, M; StryjWjaz A4v; SkarJedn 175; Oczko 28; SkarŻyw 206, 357, 573; StryjKron 5, 300, 497, 577, 657, 772; CzechEp 191; Wzbudźił k potrzebney pomocy/ wodze ſwe wierne w te to cżáſy ArtKanc K12v, K12v; GostGosp 72 [2 r.], 76; SarnStat 722, 743 [2 r.]; KlonWor ded **2v.

»w wieczorny czas« = wieczorem (1): Vesperi sive vespere adverbium, W wieczór/ w wieczorny czás. Mącz 489d.

»w wiekuiste czasy« (2): RAcż proſtowáć/ poświęcáć/ ſpráwowáć [...] zmyſły/ mowy/ y poſtępki náſze/ w zakonie twoim/ y w ſpráwách roſkazánia twego/ áby y tu y w one wiekuiſte cżáſy/ zá pomocą twoią/ mogliſmy być zbáwieni LatHar 20 [idem] 344.

»w czas wojenny« (1): SienLekAndr a2v cf »w czas spokojny«.

»w zamierzony czas (a. w zamierzone czasy)« = in temporibus constitutis PolAnt (2): Będźieſz też pił wodę pod miárą ſzoſtą część Hinu/ á będźieſz ią pić w zámierzony czás. BibRadz Ez 4/11, 2.Esdr 13/31.

»w zimny czas« (2): w źimny czás/ lepiey żołądkowie trawią SienLek 4, 36v.

»w(e) zły czas (a. w złe czasy)« (11): BierEz G4v; RejPs 194; Iżem ſie w tym omieſzkał/ á tegom nie bacżył/ A coż gdy mie ták Pan w tym w zły cżás chowáć racżył. RejWiz 193; BielKron 56v; RejPos 82v; KochPs 21, 49; áby iey [pieśni Bogurodzicy] ſtárożytność wty złe cżáſy [...] niezginęłá: słowo ią od słowá zwykłádem [...] położe [!]. SkarŻyw 357, 75; PudłFr 42; GórnTroas 12.

Szeregi: »w czas, (i) godzinę (i dźień)« [szyk 3 : 1] (4): Gdyż Prokurator ſtrony Powodney w czás y w godźinę żąda ſobie opraw w ſpráwie ſwoiey potrzebnych GroicPorz v, v v; BibRadz Esth 10/11; Mącz 120a.

»w czas, (i) na miejscach« = in aliis temporibus et locis JanStat (2): ROki Ziemſkié Ráwſkie w Ráwſkiéy źiemi máią bydź ſądzoné ná mieyſcách y w té czáſy/ iáko z ſtárádawná przedtym bywáło SarnStat 743, 528.

»w wiek i czas« (1): Poniewaſz wkażdy wiek y cżas możemy co znamięnitego a wiecznego vcżynić. KwiatKsiąż M4v.

** Dubium (1): A ták té rzeczy ſzły w obá czáſy. SarnStat 1226. ~
»wonczas« = wtedy; niegdyś (140): Więc śię w on cżás przygodziło/ Lotrá obieſzono było BierEz Q4v; OpecŻyw 39v, 96v, 137v; WróbŻołt 49/6; RejPs 113; RejJóz L6, P2v; MurzNT 8v; RejWiz 121v; RejZwierz 39v, 59; BibRadz I *7, Matth 18/1; BielKron 467v; Ale mi pewnie rzeczeſz/ że to w on czás było: Prawdá/ też rozne plemię plác ich záſtąpiło. Prot D2, B; Wiedz że tedy/ iżći kreẃ w Człowiecze poczynaſye mnożyć od Czternaſtego dniá Lutego/ áż do Czternaſtego Máiá: á przetho won czás czyſtymi á miernymi ſye pokármy karmić SienLek 41v; RejAp 88, 166v, 175v; GórnDworz Ii4v; W On cżás/ mowił P. Iezus ku zwolennikom ſwoim RejPos 343v, 9, 23v, 26v, 51, 152v, 193v, 321; BiałKat 313v; GrzegŚm 14; HistLan A4v; KuczbKat 325; CzechRozm 198v; Rowieneś z nią v Grekow Leonideſowi/ Onemu á ſławnem w on cżás Hetmánowi. PaprPan A3v, Bv, N4v; KochOdpr D; SkarŻyw 283; StryjKron 6, 16 [2 r.], 26, 56; 71 (13); CzechEp 161, 185; PudłFr 29; ActReg 139; GrabowSet T4v; LatHar 643, 715; WujNT Matth 11/25, 12/1, 14/1; KmitaSpit A4v; PowodPr 21, 27, 60; PudłDydo A2v.

~ Ze zdaniem czasowym i przydawkowym [gdy (42), kiedy (11), ktory (1)] (54): Wilk w on cżás gdj dźień wielki/ Przyſzedł pić wody do rzeki BierEz M2, K2v; BierRozm 25; RejPs 149, 184v; RejKup 17y, v3; DiarDop 103; RejWiz 159v, 190v; Poczęłá tedy Sará y porodźiłá Abráhámowi ſyná w ſtárośći iego/ w on czás [in tempore] ktory iemu Bog opowiedźiał. BibRadz Gen 21/2, I *2v; RejAp 19v, 20v, 108, 135; GórnDworz Q4, Gg2; RejPos 4v, 33v [2 r.], 42, 50, 50v [3 r.], 103, 302; BiałKat 133v [2 r.], 246; BielSat G [2 r.]; Gdźie iednák ćięſzko grzeſzą ći/ ktorzy dopiero w on cżás niemocnego pomázowáć chcą/ kiedy iuż żadney o zdrowiu iego nádźieie niemáſz KuczbKat 230, 135; RejZwierc 110, 179; PaprPan V2v, V4; KochOdpr Cv; MWilkHist G, K3; StryjKron 250; KochFr 94; BielSen 13 [2 r.]; KochPam 84; PudłFr 54; GrabowSet C2v, E, P, Q4, X3v; KlonWor 60.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi); zawsze z przysłówkami (20): RejJóz P2v; Won czas yem beło ſmaczno braċ Teraz zadnégo niewidaċ RejKup y6v; Te ſlowá kthore Krates won cżás w vſtách myewał/ iſcye dzis może tho nyektorym ná ocży wyrzucáć. GliczKsiąż M2; RejZwierz 23; BibRadz I *2v, Is 48/7; RejAp 136; GórnDworz H7v, Iv, Gg2; RejZwierc 100, 162v, 248; StryjKron 26, 355, 487; A iáko w on cżás Piotr był między wſzytkimi/ ná to wyſtáwiony/ ktoremu dáne ſą klucże kroleſtwa niebieſkiego: ták też y tych cżáſow potrzebá ná mieyſcu Piotrowym/ tákiego kogo vpátrowáć NiemObr 29; KochFr 28; WujNT 1.Cor 13/12 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: wonczas jeszcze (5), już (4), tam, tylko, zwłaszcza. ~

»wowczas« = wtedy (3): PRzyśiągłbyś ty/ iżeś mię w téy dródze ſtráwował: A ia záśię/ kiedym ſye z miéſzkiem poráchował/ Widzę/ żeś ty ku moiéy w ów czás był potrzebie/ Boś nie ty mnie ſtráwował/ lecz ia ráczéy ćiebie. PudłFr 34.

~ Ze zdaniem czasowym [kiedy] (2): Powiédz mi Iáśiu/ coć ſye w ów czás dźiáło/ Kiedyś był przegráł tálárów niemáło PudłFr 5; GostGosp 12. ~

»wtenczas« = wtedy; tunc Vulg, Modrz, Calep, JanStat, Cn; tum Mącz, Modrz, JanStat, Cn; in tempore Vulg, PolAnt; eo tempore Mącz, JanStat; interea Mącz, Modrz; porro Vulg; a tempore PolAnt; commodum, interim Mącz; per id tempus, per illa tempora, tunc temporis Cn (1208): poczely sye korabyamy yvsz przeprowadzacz wten czas daly znacz do woyſka mego LibLeg 10/147, 6/190v, 10/62, 68, 91 [2 r.], 96 (13); Aż ſie też Xántus przygodził/ Bo po tárgu w ten cżás chodził BierEz Bv, A2, B3, C4, Ev, K3 (13); OpecŻyw 8, 12, 14, 33v, 44v (51); FalZioł I 100b, V 20b, 54v, 63v, 66, 67v; BielŻyw 81; GlabGad B6v, B8, C4v, C5, C5v (14); W ten cas iż była twarda zima tedy żona tego Carza [,..] od ſwego męża na przekop z cżęſcią ludu z iechała. MiechGlab 31, 18, 66, 69; RejPs 105, 126v, 139v, 149, 209; LibMal 1544/80, 1548/147; RejRozpr G4v, I3v; RejJóz K8, P8v; RejRozm 403; RejKup c2v, E, k6, p3v; HistAl A2v, B4, E2, E2v, E4 (13); DiarDop 102; GliczKsiąż D8v, E4, G3v, Hv [2 r.], H3v (13); W nyebeſpyecżeńſtwye nędzna duſſá ich omdlewa/ Ták iż w ten cżás ich rozum ſnadź mieyſcá nye miewa LubPs Y5v, B2v, E4, F2v, 13, L4 (14); GroicPorz aa3v, hh4v; KrowObr 30, 39, 39v, 139v, 243; RejWiz 13, 79, 85v, 97v, 118 (13); Leop 2.Reg 5/24, 2.Par 13/18, Ier 38/7, Act 12/20; OrzList b2, ev, i2v; A w tym dzyeń sſzedł/ noc ná iego mieyſce náſtąpiłá/ Swemi ſkrzydły wſzytkę zyemię y niebo záćmiłá. Iáki w ten cżáś był twoy nocleg biała głowo ſwiętá? KochZuz A3v; RejFig Aa6v, Bb3v, Bb5, Dd8; Támże w ten czás Ezechiaſz odiął drzwi od Koſćiołá Páńſkiego BibRadz 4.Reg 18/16, Lev 23/16, Ez 38/23, 3.Esdr 4/31, 4.Esdr 12/18, Ioann 4/31; Poráźił záſię Liſánder Atheniany/ kſiążę Lácedemońſkie v miáſtá Egoſpotámi/ á w ten cżás wielkie cudá widzyeli BielKron 121, 11v, 14, 15v [2 r.], 16v, 17 (257); KochSat Bv, Cv; KwiatKsiąż G4; Mącz 61c, 360c, 369a, 495d; OrzQuin D2v, Y2v, Aa; Prot B4v, C, C4v, D, D4v [2 r.]; SarnUzn B5, B8, B8v, D3v, F7; SienLek 34, 96, 100, 143; LeovPrzep Av; RejAp 11 [2 r.], 23v, 77, 82, 106v (12); chybá kiedy ſie trefi ſłowo iuż ták zwycżayne/ ták vtárte/ że ie niemal wſzyſcy rozumieią. ábo też iż włoſnie z Láćińſkiego ná Polſkie/ przełożone być nie może/ bo w ten cżás wolę Láćińſkie/ niż Polſkie GórnDworz F6, G4v, H5v [2 r.], K, K8, M4v (19); HistRzym 10v, 13v, 16v, 20, 25v (13); RejPos 3, 4v [2 r.], 5v, 6v [3 r.], 7 [2 r.] (52); RejPosWiecz2 94v; BiałKat 253v, 263v, 278v, 306, 313v, 318v; BielSat D2v, D3v, L4; HistLan B4v, C2, F, Fv; KuczbKat 230, 270; Więc bogacż nie ie áż ſie vfráſuie/ Vboſzſzy w ten cżás iuż ſpiewa táńcuie. RejZwierc 226v, 27, 92v, 124, 154v, 160 (12); BielSpr 6, 21v, 30v, 33v, 44 (8); KochMon 19; RejPosRozpr c3v; HistHel B, Bv, B2v, B3 [2 r.], B4 [2 r.], C2v, C4v; MycPrz II C4v [2 r.]; Strum I, M; BiałKaz L3; StryjWjaz A3v [2 r.], Bv, D4; PaprPan F4v, Ff4, Hh2v; A gdy mu śię w ten cżás potráfił Xenocrates [Et Xenocrati intravenienti], rzekł: Skarz tego mego niewolniká/ bo śię ia teraz gniewam. ModrzBaz 7v, 33v, 36, 36v, 52 [3 r.], 91v (11); ModrzBazStryj ¶2v; SkarJedn 251, 282, 321; KochOdpr B3v, D2; Oczko 19, 26v, 28, 33; KochPs 155; Wten cżás w Anthyochiey gdzie ſię to działo/ wielkie morderſtwo nád Chrześćiány cżynił ſtároſtá Márcyanus SkarŻyw 179, 103, 250, 306, 318, 355 (16); Niemcy co mieli vderzyć na náſzych ſwoimi kopiámi w czoło/ tedy ich ná ſámego Iaſieńſkiego w bok obroćili/ á náſzy w ten czás ná obroconych y pomieſzánych vderzyli StryjKron 642 marg, 6, 51, 66, 71, 165 (49); KochJez B2v; NiemObr 61, 71, 130; KochBr 153; KochPhaen 11 [2 r.], 21 [2 r.], 24; KochSz B2v; WerGośc 232; WisznTr 15, 31; BielSjem 27; KochPieś 31; KochTarn 76; PudłFr 22 [2 r.], 31, 53, 68, 73; W pieluſzki go powiłá, iákie w ten cżás miáłá ArtKanc B2v, D13, G16v, G17, K14, O16v, Q3v; BielRozm 27, 29; GórnRozm B2; Oſtátek dniá/ bieśiády ſobie przywłaſczyły/ Y tańcé/ y myśl dobra/ y dźwięk lutnie miły. Aleś ty/ wielki królu/ w ten czaś o bieśiády Máło dbał KochProp 14; KochPropKKoch 4; PaprUp A3; Calep 1093a; ActReg 11; A gdy ſie iuż śiać godźi/ nie odrywáć ſie od śiewu: chybá żeby ſie zápaliło/ w ten cżás bieżeć gáśić GostGosp 96, 63, 72, 144; GrochKal 5, 11, 28; Phil I; GrabowSet D3v, S, Sv, X4 [3 r.]; OrzJan 31, 76 [2 r.]; WyprPl A3v, C3v; KołakCath Cv [2 r.]; RybGęśli C3v, C4; W Ten czás tedy Piłat wźiął Ieſuſá/ y vbiczował. WujNT Ioann 19/1, Ioann 19/16; SarnStat 215, 606, 642, 678, 758 (8); SiebRozmyśl F4v; GrabPospR K4v; KmitaSpit B4, C2, C2v; PowodPr 61; SkarKaz 156a, 244a, 609b, 610b; CiekPotr 38; Leć w tym dźiſia plác z mieyſcem mędrzemu [!] tu dáie. Gdyż go nie chcę ſzácowáć leć zá byćia mego/ W ten cżás żem ſię prżypátrzył nieco mocy iego. CzahTr Hv, Cv, C3v; KlonFlis H4v; SkorWinsz A3v; SapEpit Bv; PudłDydo A4, B2, B2v [2 r.], B3; Potym kiedy w gośćinę z małżonkiem poiedźieſz/ W ten czás ſię więc w inákſze odźienie obleczeſz. ZbylPrzyg B2.
~ Przysłowie: vpłácże ſie [alchimik] od dymu/ w ten cżás ſłodſzy ſmrod niżli miod BielKron 26.

Ze zdaniem czasowym [gdy (211), kiedy (111), gdyby (5), poki (3), aż kiedy (1), gdyż (1), gdzieby (1), jako (1), niżli (1)] (335): Kiedy pies poczyna kákáć/ wten czás nie może ſczekáć. March1 A4v, A3v; March1 Wiet Av; BierEz H, M3v, O2v; OpecŻyw 126, 133v, 144v, 149v, 150v, 163, [170]v; Też w ten cżas gdy dzieci na zęby ſtękaią/ tedy maſlo wypłokane [...] bolenie y wſzelkie grizienie [...] oddala FalZioł V 80v, I 11a, 49c, 70b, 147a, 154b, III 12c, V 43v; Wybornie ieſt wten cżas vmrzeć gdyż ſie nawięcey chce żywu być. BielŻyw 144, 81, 96; KlerWes A2; A panowie wegierſezi ktorzi bily przi Krola Ianowim ſinv wten czas yako doſtawaly nyemczi Budzinia za ych wyerną poſluge [...] koſzdegom ſnich dobrze opatrzil LibLeg 10/148, 7/36v, 10/66v, 114, 11/66v; March3 V6v; WróbŻołt E7v; RejPs 209; RejKup f5; MurzNT Ioann 9/14; LibMal 1553/179; DiarDop 102; BielKom C8; ktory oeyec ſyná ſwego chcyałby myeć oratorá/ niechayby go ná to wyodł yeſſcże wten cżás/ gdyby w kolebce leżał GliczKsiąż K2v, B3, B4, C7, H2 [2 r.], H7 (19); LubPs D2, N4v, R2, V3v [2 r.], Y, aa5v, hh; NIepoſłuſzeńſtwo Pozwánego nie thylko ſye w then czás rozumie/ kiedy pozwány do Práwá nieſtánie/ ále y w then czás gdy ſtánąwſzy nieopowiáda ſye/ áni ná żáłobę odpowiáda. GroicPorz q, p3 [2 r.], v4 [2 r.], y3, ee2v, hh2, kk2v, ll4v, mm2; KrowObr 31v, 136, 235; Ze y źwirzę y cżłowiek ſnádnie w ten cżás zginie/ Niżli oná furia s powietrza ominie. RejWiz 130, 67v, 149, 159, 168, 173, 174v; OrzList b2, gv; RejFig Aa8; RejZwierz A5v [2 r.], 15, 31v, 39v; á Krol Izráelſki ſtał proſto ná woźie przećiwko Syryiczykom áż do wieczorá/ á wten czás gdy ſłońce záchodźiło [in tempore quo occumbit sol] vmárł. BibRadz 2.Par 18/34, I *6v, *7, 21a marg, Is 48/16; OrzRozm F4v, P4v, S2v; áż gdy byli Turcy v Wárny poráźili Krola Polſkiego y Węgierſkiego Włádziſłáwá/ w ten cżás był Ian z Huniadá vciekł do Deſpota na zamek. BielKron 241; Przyſzli Niemcy do Liwlánckiey źiemie w ten cżás kiedy y do Prus BielKron 437, 19v, 54, 96, 100, 102 (34); KwiatKsiąż E3v, G3v [2 r.], N3v, P4v; Dum apparatur virgo, W ten czas poki ſie gotuye. Mącz 279d, 61c, 167a, 314a, 330b, 452c, 481c; OrzQuin C4, P2v, S4v, X3; Prot D2; SarnUzn E, F6v; SienLek 60, 140; RejAp 96, 97; GórnDworz C5v, D8, H8v, I6v, O6v (20); RejPos 52v, 60, 63, 126v, 190v (8); á ieſli go w nocy zábijeſz w ten czás/ kiedyć śię kopa pod twóy dóm/ woleneś BiałKat 61, 66, 81, 126, 151, 306 (9); RejZwierc 81, 109v, [213]v, 223, 226v (9); BielSpr 6, 10, 14v, 21v, 34v, 52v, 67v; HistHel B4v, D2v; Strum Fv, M, Q2v, Q3v; y przeto Dauidowi Pan mowył/ że miał vmrzeć/ wten cżáz áż kiedy śię wypełnili dńy żywotá iego. BiałKaz C2; PaprPan P2v; Woyny miedzy narody/ nie pod iednemi práwy żywącemi/ wten cżás [tunc] ſię wſzcżynáią/ gdy [cum] rzecży ktorych ſię vpomináią niebywáią wrocone. ModrzBaz 62, 7, 18, 22, 62v, 80, 125v; SkarJedn 51, 175, 228; Oczko 15, 17, 38v; KochPs 152; SkarŻyw 277, 294, 301, 355, 492, 501, 596; A śmierć dopiéro w ten czás nam należy/ Gdy iuż k nam bieży. KochTr 16; StryjKron 781; CzechEp 376; NiemObr 5, 11, 67, 69, 127, 156, 180; KochFr 80; KochPhaen 11; KochSz A3v; WerGośc 258; BielSen 5; KochPieś 19, 41; W ten czás gośćiu byway v mnie/ Kiedy wſzyſtko naydźieſz w gumnie KochSob 63; PudłFr 17, 69; GórnRozm D2v, G, H4v, M2, M2v; KmitaPsal A5v; ActReg 11, 54; GostGosp 4, 8, 56, 68, 108, 124; Phil F, L, L3, Q2; GórnTroas 32, 68; GrabowSet Q2; KochFrag 53; OrzJan 11, 12, 13, 27 [2 r.], 28 (13); LatHar 248, 250; WujNT 392, 878; WysKaz 7, 24, 34; JanNKarKoch D4v; ále téż Król Iego M. z Aſseſsory ſwémi nie w ten czás kiedy chćieli/ ále kiedy Prokuratoróm ſie podobáło ſądźili. SarnStat 571 [idem 788] 73, 80 [2 r.], 306, 483, 711 (14); SiebRozmyśl A3v; WitosłLut A4; PowodPr 14, 34; SkarKaz 2b, 7a, 244a; VotSzl E4v; CiekPotr 13, 82; GDy ſzcżeśćie płuży dobrze/ W ten cżás przyiaćioł ſzcżodrze. CzahTr H4v, C2, I3v, I4v, L4; SapEpit A2.

W połączeniu z datą (1): Naprzod tedy w Niedzielę [...] która byłá w ten cżás 21. dźień Lutego/ Krol wybrány bywa vbran przez Márſzałká Naywyſzſzego w botki StryjWjaz C4v.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi, synonimicznymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (43): twe gody nie tilko w ten cżas, ale y po trzech dnioch weſſołe mi były. BielŻyw 80; LibLeg 11/89v; a vczinyla tho znamowy Anny dzyewky kthora dziſzia ieſt wbidgoſczi a wthen czaſz ſluzila ſnya v Thomaſza bormyſtrza na Srzodcze LibMal 1546/120; HistAl A5, K5v; Co teraz walki wſſędzie wráyą/ wten cżás nye tylko żeby o nich było ſlycháć/ ále áni o nich niemyſlono GliczKsiąż H2v; Ale theż moim zdániem wten cżás álbo dotąd Polſká będzye kwitnęłá/ kyedy wſobye myeć może dobre kozaki GliczKsiąż K8, C7, H7v, O2v; GroicPorz 114v; BibRadz Is 48/16; bo by ſye w ten czás ták wielkie złodźieyſtwá w Przemyſkiey źiemi rozmnożyły/ żeby potym nie ledá woyſká przećiwko złodźieyſtwu Stárośćie Przemyſkiemv byłá potrzebá. OrzRozm I3v; Przed tym Vlmá á w ten cżás Memingi/ Bibráći [...] miáſtá poddáły ſie Ceſárzowi przez poſły BielKron 228; iż niebył nigdy hániebniey żadny Krol Węgierſki poráżon iáko w ten cżás BielKron 350, 113v, 138v, 208, 236, 273 (12); á gdyż záwżdy niebył bez grzechu áże do tego cżáſu/ á przetoż w then cżás Pan Bog nań śmierć dopuśćił HistRzym 29v; BiałKat 371; iż co pirwey dwá żydowie dzieſięć pogánow gonili/ tho w ten cżás przed dwiemá pogánow ſto żydow vciekáło RejZwierc 64v, 81; Strum Fv; StryjWjaz B3v; ModrzBaz 52; Oczko 17; SkarŻyw 293; StryjKron 210, 407, 722; OrzJan 54; Ponieważ nie inſzego cżaſu/ ále kiedy Adam po zgrzeſzeniu był wygnány z Ráiu. w ten cżás był położony miecż ogniſty przed weśćiem do Ráiu. WysKaz 34; SarnStat 73, 483, 743; CzahTr Cv.

Połączenia: »wtenczas dopi(e)r(k)o« [szyk 9 : 7] (16): GliczKsiąż H2, O7; LubPs C2, aa5v; Ita demum mihi satis facies, [...] W ten czás dopiero ná twoyey ſentenciey przeſtánę. Mącz 81c, 468b; GórnDworz P3v; BiałKat 253v; CzechEp 149; NiemObr 94; OrzJan 11, 38, 107; JanNKarGórn H2; Bo według nich/ Bog nie ieſt Oycem ſyná ſwego od wiekow. ále dopiro w ten cżás kiedy też Márya zoſtáłá mátką ſyná iego. PowodPr 34; CzahTr C.

»prawie wtenczas« [szyk 10 : 2] (12): RejWiz 39; BielKron 227; RejAp 165v, 170v; GórnDworz P8v, T6v, Dd7v; Oczko 29; Wnet tedy Kontor porádźiwſzy ſię Miſtrzá z woyſkiem pod Onkaim ciągnął/ á wten czás práwie ſtraż zamkową [!] ná Draikoná przyſzłá StryjKron 309, 170; Bo zły mniéma/ że wſzytek iuż ná wieki ginie/ A dobry práwie w ten czás do portu przypłynie. KochFrag 51; CiekPotr 13.

»tedy wtenczas« (6): Iż tedy znácżnieyſzego w ten cżás miáſto nie miáło KochZuz A2; A ktoż był tedy w ten cżás Koſciołem iego? ći co go poználi RejPos 57v; RejPosWstaw [213]; ModrzBaz 31; StryjKron 355, 612.

Szeregi: »tym kształtem wtenczas« (1): Tym kſztałtem ludźie w ten czás z mieyſcá ſye ruſzáli KochProp 14.

»na tych miejscach wtenczas« (1): iáko też tegoż cżáſu Lucius Cireneyſki vcżeń w Mogunciey v Renu/ á Creſcens y Clemens w Metis mieśćie známienitym nád Mozellą rzeką/ Kryſtuſowę wiárę oznaymili. Ná tych mieyſcách w ten cżás potáiemni Krześćiáni byli/ niemáiąc kośćiołow. BielKron 288v. ~

»wtenczas« = teraz; nunc Modrz (5): To cwicżenie żebych ſſerzey mogł rozwyesć/ wten cżás miyam/ y około nyego zábáwyáć ſie nyechcę GliczKsiąż I2v; OrzRozm P; Co ieſlibyś nędzny żywot twoy być rozumiał/ w ták wielkiey poſpolſtwá nienawiśći/ cżemużbyś tedy y w ten cżás nierácżey obierał ſobie niesławny żywot? ModrzBaz 40.

~ W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi); zawsze z przysłówkami (2): s cżego byádáyą y lámentuyą/ że ſie kyedy nye vcżyli/ cżego wżdam wthen cżás rádziby nábyli/ ále yuż pozno y prozno. GliczKsiąż I4; Cżás on przyſzedł/ ktorego toż mężoboyſtwo co pirwey dla cżáſu vrocżyſtych godźin głowne było/ to iuż w ten cżás niegłowne. ModrzBaz 80v. ~

»za czas, za czasy« [zawsze z przydawką] (35 : 4) (39):

~ Ze zdaniem czasowym (1): yſch pan Voyewoda za then krothky czaſch yako yeſth wzyeth na Voyewoczthwo. nyewiwyedzyal ſzye thego czo yeſth yego Kro. m. yemv [...] powynyen. LibLeg 11/170.

Wyrażenia: »za długi czas (a. za długie czasy)« = długo, nieprędko; longo tempore Vulg; in longum, longis temporum intervallis Modrz [szyk 14 : 1] (15): Ktory cżłowiek częſto pożiwa Aloe/ [...] taki zachowa zdrowie ſwoie za długie cżaſy FalZioł III 2d; RejPs 103v, 164; LubPs X3v; Leop Deut 17/20; BielKron 224v; SienLek 126v, 130; Záiſteſmy niemieli ták ćiemnego y ſtráſzliwego záćmienia od dwudźieſtu lat/ áni thákowego zá długi czás mieć będźiem. LeovPrzep D3; BielSpr 39; ModrzBaz 57, 84v; ale ktoby [...] w ogniu długo trzymał [kruszec złoty albo srebrny]/ nic ich/ byle ſzczeré były/ y zá czas długi/ nie vbędźie Oczko 7; GostGosp 12; GostGospSieb +2.

»za krotki czas« = szybko, przez krótki czas; brevi Modrz; brevi hora JanStat (15): LibLeg 11/170; HistAlHUng A3v; LubPs K4v; BielKron 189; Obrawſzy go s poyſrzodká wſzem możem być ſrodzy/ Wziąć za krotki czás Moſkwę ták to drugi twirdzi. MycPrz I C4v; ModrzBaz 112; StryjKron 170, 295, 457, 477, 577; GórnRozm E3; Phil P2; GórnTroas 40; SarnStat 518.

»za maluczki czas« = w krótkim czasie; minimo momento Modrz (2): ModrzBaz 27; A gdy od złych Sodomcżykow [...] wyprowádźił ſię ze wſzyſtkim domem ſwym/ tedy opilſtwo zá málucżki cżás przywiodło go do tego/ iż [...] niecżyſtość z właſnymi corkámi ſwemi popełnił. WerGośc 257.

»za mały czas« = wkrótce (2): A ſam y potomſtwo iego/ wiecżnie przeklęte/ á wſzytko ma być poſpołu z nim zá máły cżás z gruntu wykorzeniono RejPos 264v, 128.

»za niemały czas« = na długo (1): Człowiek náſádźił winnicę/ y náiął ią oraczom: á ſam odiáchał precz zá niemáły czás [multis temporibus]. WujNT Luc 20/9.

»za one czasy« = wtedy (1): nowe to ſą rżeczy w Polſcze piſáne práwo. Bo dopiero ſię od Kaźimierżá Wielkiego [...] poczęło/ y bárżo go zá one czáſy ſpłodzono máło. GórnRozm E.

»za ten czas« = przez ten czas (3): LibLeg 11/170; Dopuśćił tedy Pan ná lud Iſráelſki powietrze morowe/ od záránia aż do cżáſu náznácżonego/ á vmárło zá ten cżás ludu od Dán aż do Berſábee/ ſiedḿdzieſiąt tyſięcy mężow. Leop 2.Reg 24/15; BielKron 175.

»za wszytek czas [czego]« = zawsze (1): iáki ieſt chytry/ biegły/ á przewrotny ſprzećiwnik náſz/ s ktorym vſtáwicżną burdę záwżdy mamy/ zá wſzytek cżás żywotow náſzych. RejPos 332v. ~

»czasy, czasem« [zawsze z przydawką] (115 : 23) (138):

~ W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (synonimicznymi, przeciwawnymi lub bliskoznacznymi); najczęściej z przysłówkami (24): BudNT Rom 16/25; Ich pámięć poſpołu z nimi Náwieki záginęłá/ Ale páńſka moc wiecznymi Czáſy będźie ſłynęłá. KochPs 13; ZapKościer 1588/80; przez ktore ſpráwy zacne ſwoie Boſkie wykonywał: lecż tym po cżęśći tylko/ y do cżáſu: á ſyná ſwego miłego/ doſkonále/ y wiecżnymi cżáſy NiemObr 111; Będęż ćię tedy wyſławiał/ o Pánie Boże/ á imię twoie wiecżnemi cżáſy chwalić będę/ y ná wieki wiekow LatHar 563; áby záwżdy wiecznémi czáſy po zeſzćiu náſzym/ y potomków náſzych/ wolné obiéránié Królá zoſtawáło SarnStat 19; y iuż od tego czáſu Pèreſudy żadné bráné/ y wyćiągáné v nich nie máią bydź czáſy wiecznémi. SarnStat 860; żeby wſzyſcy kupcy y furmáni/ y káżdy z nich z oſobná od publikáciiéy tego liſtu y potym záwżdy przyſzłémi czáſy/ Oświęćimſkiégo miáſtá y ich ſkładu nie miał SarnStat 967; od któréy częśći y ſtrony nie máią nigdy wiecznémi czáſy bydź wzruſzáné y odmieniáné SarnStat 1025; á Poſłowie ich źiemſcy [...] y ná potym wiecznémi czáſy záśiádáć ſą y będą powinni. SarnStat 1063 [idem 1192], 1012, 1027, 1038, 1039, 1058 (19).

Wyrażenia: »dawnym czasem (a. czasy dawnemi)« = od dawna [szyk 1 : 1] (2): Cur ex tanto intervallo rem adsuetam usurparent, Czemu wznawiáyą rzecz ktróra [!] dawnym ćzáſem [!] yeſt záſzłá/ álbo z obyczáyu wyſzłá. Mącz 475a; ModrzBaz 5.

»drugim czasém« = kiedy indziej (1): Byłáś raz czćią pánnóm náſzem/ Byláś żalem drugim czáſem ZawJeft 45.

»inszym czasem« = kiedy indziej; alias Mącz (6): Cemu cice ztwardnieią v niewiaſti iak ſkoro w bremię zapadnie, gdiż inſzim cżaſem miękkie bywaią. GlabGad D6v; LibLeg 11/44v; KromRozm III Q4; De quibus suo loco dicam secretius, Ynſzim czáſem przeſtrzeniey á ſwiebodniey powiem. Mącz 49b, 14c; GrabPospR N4.

»niniejszym czasem« = teraz (1): náſzą władzą to poſtánowiliſmy ninieyſzym czáſem. SarnStat 569.

»nocnym czasem« = nocą (1): Iſch do staynye Gyerlynowſkyey nocznym czaſchem yeſth ſzyą wlamal. LibMal 1550/155v.

»czasem pogodnym« = w odpowiednim czasie [szyk 1 : 1] (2): Iá mili panowie/ przy panu Przygodźie z ſąſiady ſwymi cżaſem pogodnym [...] ſzliſmy na poſiedzenié ForCnR D4v; OrzJan 30.

[»przeszłym czasem« = przedtem: y zalvye ſye ná Piotrá Wonende, yſſh on, them przeſſlym czáſem, kv lyekoſcy moiey, á przes przyczyny, ſperowal na Dom, na dwor y ogrod ZapWpol 1531/2.]

»przyszłymi czasy« = w przyszłości (2): Y wſzyſtkié y kożdégo z oſobná/ kleryki/ żaki/ ſtudenty/ láiki do przerzeczonégo miaſtá Krákowſkiégo/ dla náuki [...] przyſzłémi czáſy [temporibus futuribus JanStat 218] iádącé [...] od wſzelákich płac [...] wolné czynimy SarnStat 202, 967.

»słusznym czasem« = w odpowiednim czasie (1): Y tu ſie do nas ſłuſznym cżáſem doſtáć możeſz. RejWiz 185.

»swoim (a. swym) czasem« = w odpowiednim czasie [szyk 3 : 1] (4): ForCnR Dv; Pilnie strzeże ziemie onej, Ktora często swoim czasem Czyni strach państwom piekielnym BierRozm 23; WierKróc B3; ArtKanc T11v.

»wiecznymi, wiekuistymi czasy (a. wiecznym, wiekuistym czasem)« = zawsze, na zawsze [z czasownikiem zaprzeczonym = nigdy]; temporibus perpetuis JanStat, JanPrzyw; temporibus aeternis PolAnt; temporibus aeviternis JanStat [szyk 68 : 46] (112 : 2): a my thego v.k.m. naſchemv dobrodzieyowy wyecznim czaſſem przepamiethacz niechczemi LibLeg 10/62v; KromRozm II 1; RejWiz 74; UstPraw B2, I; WujJudConf 243; MycPrz II C2, D; BudNT Rom 16/25; StryjWjaz A2v; Oczko 4, 7; KochPs 13, 20, 155, 171, 175; Iſz mu chcą to imienie omienione wyſwobodzić ſwym nakladem [...], obiecuiąc ſpokoiną Intromiſsią czaſem wiekuiſtym y potomkom iego ZapKościer 1580/13, 1580/12v, 1537/68v, 1588/80; NiemObr 111; PaprUp D, E4v, F4, Lv; LatHar 563; KołakCath B2; KołakSzczęśl C; ZA zezwoleniém Senatu y Poſłów źiemſkich vſtáwiamy ſtátut/ który wiecznémi czáſy ma bydź chowan. SarnStat 14, 13 [2 r], 15, 19, 65, 114 (81); Litwę y z Zmudzią przyłączył ku temu, Wiecżnemi czáſy kroleſtwu Polſkiemu. KlonKr E3v; PowodPr 22, 31, 49.

»wszelkimi czasy (a. wszelkim czasem)« = zawsze (2): ZawJeft 34; Mimo inſze przykłady/ y zacny Podczáſy/ Herbownym y oyczyźnie ieſt wſzelkimi czaſy. SzarzRytLeśn ktv.

»żadnemi czasy« = nigdy (1): Słuſzna rzecz ieſt: áby ſpráwy ludzkié [...] były wyrażoné piſmem pod świádectwem/ w których ſtróży żadnémi czáſy nie ſtárzeią ſie/ ále záwżdy [nullis marcescunt temporibus, sed semper JanStat 842] wieczną pámięćią nieodmienné bywáią záchowáné. SarnStat 1067. ~

»czasem« = niekiedy; albo; aliquando Calep, Modrz; alias, interdum, nonnunquam, non raro, pro tempore Modrz (1262): Przydawa ſie też cżaſem: iż mleko matcze wyſycha y ginie/ A tho dla rozmagitych przycżyn FalZioł V 36, I 29d, IV 3c, 7a, 24a, 25b (25); BielŻyw 62, 75, 105; Bowiem niewiaſta tilko iedno dziecie miewa, cżaſem dwoie GlabGad D6v, A7v, Bv, C6, C6v, C8 [2 r.] (15); MiechGlab 41 [2 r.], 51, 74; RejPs 43, 51v, 58, 62 [2 r.], 62v (36); Bo ſie więc tám preſentuią Gdy co ſmácznego poczuią Trzykroć czáſem w Rzymie będzie Niż práwie ná mieſtcu ſiędzie RejRozpr C; Zaż dziś nie dziwne potráwy A z wielkim koſztem przypráwy Aſz czáſem owi co ſiedzą Nie záwżdy wiedzą co iedzą RejRozpr G2v, A2v, A4, B2v, Cv, C3 (35); SeklWyzn a2; LibMal 1545/103v, 1547/128, 1551/164, 1553/173; RejJóz C8v, D4, E, F2, F3v [2 r.] (12); LibLeg 11/161v; RejRozm 393; RejKup b7v, D, d6, e2, e3v (20); KromRozm I C2; a czaſém to i ludzie niecnotliwi za niecnotliwęmi prawdzie śię przeciwiaiąc czynią MurzNT 61, 8v, 61; KromRozm II n4, o2, q3, q4; KromRozm III A5v, B5v, C3, H3, H6 (11); Diar 71; Ledá o co łáye fuka/ Bá y cżáſem kijá ſzuka BielKom G2, Bv [2 r.], B5; LubPs E2, H, H3, K4v, O2 (10); muśi twoie liſty czytáć/ ćiebie o twey rzeczy długo każącego/ á czáſem theż báiącego ſłucháć GroicPorz f, a4, e [2 r.], 14, o, ſ4 (10); Tákowe ſlugi kośćiołá Swiętego/ tzáſem Duch Swięty zowie Budownikámi/ Sędziámi/ obłokámi roſę y wyroki Boże wipuſztzáiącymi KrowObr 5, 52 marg, 210v, Rr; Iednym rázem zámrucży á drugi raz ſzepce/ A cżáſem iáko Bocian zyadſzy żábę klekce. RejWiz 30v; A ieſli ſie do domu przytráfi kto s ſtrony/ To iuż z nim trway choć głupi á cżáſem ſzalony. RejWiz 73; A cżáſem też odnieſie cżęſto ná łbie guzy RejWiz 74v; Aleś iuż doſyć ſłyſzał iákie ſą trudnośći/ Nábywáiąc y ſtrzegąc thákich przypádłośći. A zwłaſzcżá kiedy tego ze cżcią nie vżywa/ Ták tho cżáſem áż zgniye záwżdy w kąciech bywa. RejWiz 104v, 5v, 6, 7, 8v [2 r.], 10v (119); RejFig Aa, Bb4v, Cc [2 r.], Ccv, Cc3 (9); RejZwierz A2, A2v [2 r.], A4 [2 r.], A5v, 16 (40); OrzRozm L4, P4v; BielKron 20v, 23, 28, 259v [2 r.], 276v [2 r.] (10); GrzegRóżn D, H3; KochSat A4v, B2; Mącz 63a, 239b; MączKoch nlb 14; Prot Av, B2, C4 [2 r.]; ProtBaz E2; SienLek 140v; RejAp 36v, 85, 93, 120, 128 (9); ktorych [hetmanów] contrefet to z mármoru/ to z miedzy/ á cżáſem y ze złotá oni Grekowie/ ábo Rzymiánie ſtárzy/ vcżynić/ ábo vlać dawſzy/ ná mieſczach/ á ſchodziech poſpolitych ſtáwiáli GórnDworz Ee7v, D4v, D5v, E8, Fv, F2 (42); RejPos A5v, 13, 14, 23v, 30 (53); RejPosWiecz2 92; RejPosWiecz3 96; BielSat C4v [2 r.], D2, G3; KuczbKat 60, 130, 195, 280, 370, 385, 425; Bo ták mądrzy powiedáią/ iż to ieſt ſtáránie nalepſze/ ktore też wżdy cżáſem iáką krotofilą bywa przeſádzone. RejZwierc 15v; bo będą zá nim z dáleká drudzy záchodzić iákoby onego ostátká ná nim wyłudzić/ álbo záſię wygráć/ álbo wypożycżáć/ á cżáſem też y okráść. RejZwierc 17; Azaſz wſzędy rzkomo w żárcie nie ma ſrogich przymowek o ſobie? á cżáſem y bez żártu/ że ſie ledwe s pięſcią drugi v ſámey gęby wroći. RejZwierc 96; Iáko powinowáte náſze á przyiaciołki náſze biegáią po kąciech/ ſzukáiąc rády/ ſzukáiąc pomocy/ á cżáſem w márne ręce záprzedawáiącz á zwierzáiąc ſie poććiwośći ſwoich/ dla nędzney ſpráwiedliwośći ſwoiey. RejZwierc 189; Skępcá márnego pyęknie podle drogi/ Mogłby záwieśić cżáſem y zá nogi. RejZwierc 217; Altembáſy rozlicżne Złotohławy dziwne/ Aż wierę przyrodzeniu cżáſem y przećiwne. Nuż poiázdy nuż konie/ iákie dziwne máią RejZwierc 244; Mogliby być y trzy kroć cżáſem drudzy bići/ Niżli ſie więc wykręcą ty záwiędłe wići. RejZwierc 245v; Y mnimaſz potym kiedy ſie zá nim w pogonią kuſtrzeſz/ ábo ſie po kąciech zbieraſz/ ábyś mu co vcżynić miał/ ácż to cżáſem rzadko bywa/ y tho s ſzcżyrego miłoſierdzia Páńſkiego. RejZwierc 262v, A3, 7, 8, 14, 15 (164); BielSpr c2, 4v, 70; KochList 2; Niech ćię to cżytelniku nie obruſza/ iż cżáſem napiſano Dámeſek/ Bo ták wkſięgách Iwreyſkich y owſzem wyſzey w wirſzu 10 Dumeſkiem álbo rádſzej Dummeſkiem piſzą Iwreiánie. BudBib I 20b marg; MycPrz I B2v, [C]2, II A3; Strum E4, H3, Rv; WierKróc A4v, B2; BudNT przedm b4 [3 r.], b7, c, c3v, k. Hhv; PaprPan D4v, N3v, Tv, Y3v, Aa, Bbv; A to ieſt rzecż nanieprzyſtoynieyſza/ iż ći ktorzi nierobią/ pod zasłoną tego/ że Pány ſą kmiotkow ſwych/ y rzecży ich/ pot ich odkupuią/ ktory ábo imże ſámym/ choćia cżáſem y do tego przymuſzonym/ nátychmiaſt drożey przedawáią/ ábo komu chcą. ModrzBaz 34v; by záśię/ ieſliby niedoſtátecżni ludźie [...] wielkich rzecży ſpráwę ná ſobie nośili/ dla niedoſtátku ábo potrzeby iákiey/ niemuśieli z rzecży ſámey poſpolitey (iáko to cżáſem bywa [ut fit]) zyſku ábo pożytku iákiego ſobie cżynić. ModrzBaz 40v, 13v, 17, [41]v, 52, 54v (27); KochDryas [A3]v; KochOdpr C3; A zámiérzáią to więc Medicy mądrzy [.,.] iednému dni dwánaśćie/ drugiému piętnaśćie/ drugiému dwádźieśćiá/ czáſem y trzydźieśći śiedźieć Oczko 27, A3v, 2, 4, 6, 7 (30); KochPs 80; KochTr 18, 24; gdyż ſie to y Eneaſſowi y inſzym żeglarzom częſto trafiáło y dźiś trafia/ iſz czáſſem nie tám gdzie chcą przychodzą StryjKron 71, A6 [2 r.], 155, 240, 633, 792; Choćiaż ie ná Láćinę przekłádáiąc/ cżáſem in, ábo ad, ob per, propter, przekłádáć potrzebá. CzechEp 67, 138, 203, 222; Potym też przy dobrey myśli cżáſem ſię przydáło/ Ze ſię też to/ choć nie rychło/ miedzy gmin podáło KlonŻal A2, A2v; KochMRot A4v, B4v; nogi im Pánowie zacni/ cżáſem y Kſiążętá/ á záwſze ſláchtá Rzymſka [...] vmywáią ReszHoz 120; ktorzy dźiewecżki tákowe/ gdy ieſzcże nie wielkie ſą/ ábo potáiemnie/ ábo iáwnie/ á cżáſem poniewolnie od złych mátek biorą ReszHoz 129, 119, 121, 125, 132 [2 r.]; ReszList 168, 169 [2 r.], 172; KochFr 39, 56; KochMarsz 155; KochSz A2, A3, B2v; WerGośc 226; WerKaz 300, 304; WisznTr 13; KochPam 84; KochPieś 19, 26, 43, 48; KochSob 59, 70; ArtKanc M5; BielRozm 22, 23, 26; GórnRozm C2, D2, E2v, Fv, H4v (8); Aliquando – Czaſem, Podczas, Niekiedy. Calep 52a; ActReg 126, 160; GostGosp 88, 142; GostGospSieb +2, +2v [2 r.], +4; Phil S3; KochPij C2, C2v; KochFrag 16, 25; LatHar +4v, +5v, +6, +7, [+11] (29); KołakSzczęśl B3; RybGęśli A4; WujNT przedm 12, 17 [2 r.], 21, 25, 29 (29); JanNKar F2v [2 r.]; JanNKarGórn G3v; JanNKarKoch E; KlonKr B3; Zeydźie ſie w Polſzce priuatney perſonie przygánić etiam publicè Vrzędom/ Ziázdom/ Práwu/ y ſámemu cżáſem zwierzchniemu Pánu: niechże ſie nikt nie obraża PowodPr 85, 23, 25, 26, 28 [2 r.], 48 [2 r.] (21); VotSzl B4; CiekPotr 30, 63, 78; GosłCast 27, 30, 31, 42, 45, 54; PaxLiz B2, C4v, D2v; KlonFlis C4, Dv, F2v; A zły cżłowiek wie cżyie. Przećię mowi: Xięże/ Nie mam/ nie wiem: v Woytá cżáſem y przyśięże. KlonWor 72, ded **2 [2 r.], **3, k. **v, 14 [2 r.], 15 (24); Rozmáićie wy ſwoie małżonki łudźićie/ A ſwą wrodną chytrośćią zá noſy wodźićie. Czáſem iedná nie pyta/ weźmie co ſię iey zda ZbylPrzyg A3v.

~ Ze zdaniem czasowym [gdy (15), kiedy (15), gdyby (1)] (31): GlabGad E4, H4v, 15; RejRozpr A4, H2; Obiat Czaſſem napoły zgnił Kedy wiecz długy nieſpor bił RejKup cc5v, i5, cc4v; LubPs Rv marg; GroicPorz i4; Bo wierz mi że tám trzebá cżáſem y przez nogę/ Gdyby náſze ſzło gorą RejWiz 75, 9v, 64, 69v, 92, 151v, 152, 173; Acżći ſkromność káżdemu/ przyſtoi pocżćiwa/ Lecż też cżáſem nikcżemna/ gdy iey názbyt bywa. RejZwierz 71, 117; GórnDworz I5v, R8, Aa5v; RejPos 133v; RejZwierc 190v, 217, 231, 241; PaprPan T4; LatHar 50; Cżáſem też on Mártahuz iáwnie ludźmi ſzali/ Gdy Turecką kráinę rzemięśnikom chwali KlonWor 27.

Przysłowia: RejJóz C8; Bo czáſem wierę o glodzie Liepſſi ziwot na ſwobodzie Niſz wroſkoſſi a wniewoli RejRozm 396.

A drugi czáſem o głodzie Bywa Więc mędrſſy po ſſkodzie RejRozpr I3v.

gdyż czáſem gorſzy ſwoy bywa niż obcy. MycPrz II A2v.

Iż ktho ná koniu ten pod koniem cżáſem być muśi RejZwierc 144.

że o nich ták wiele cżáſem bywa rozumow (iáko ieſt w przypowieśći) ile głow. ModrzBaz 65.

Bá cżáſem y ná piaſku poſliznie ſie nogá. RejZwierc [272].

Acżći cżáſem ſkorupká w cżym ſie zmáże z młodu/ Będzye iuż tym śmierdzyáłá potym y po chłodu. RejWiz 59v.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi); zawsze z przysłówkami (16): A niechćiáło by mi ſie nigdy vmrzeć wyſlawiáiąc ſpráwy iego/ ábowiem on ácz czáſem pokarze mnie/ a wſſákoż nigdy do ſmierći RejPs 173v, 95v; Y ſzcżęſcie ktore záwżdy/ ſwe figle vmiáło/ Niezle mu cżáſem w prawdzye/ w tym Więc pomagáło. RejZwierz 52, 32v, 71, 77; KochSat ktv; KuczbKat 190; RejZwierc 124; ModrzBaz 91; Nie záwżdy niepogodá ná niebie pánuie: Czaſem ſię też y Słońce wdźięczné vkázuie. KochEpit A2; KochPieś 47; LatHar 201, 588, 648; WujNT 354.

Połączenia: »czasem ... (a) czasem (też) ... (czasem)« = alias... alias... (alias), aliquando... aliquando, interdum... imo interdum Modrz [w tym: trzykrotne (15), czterokrotne (2)] (102): MAſz wiedzieć iż taka zagniłoſć gruba cżaſem bywa na wierzchu vriny/ cżaſem w poſrzodku, cżáſem nadnie. FalZioł V 9v, III 33a, V 6, 29v, 41, 43, 88v; Gdy też ktemu nie będzie iednakiey miary, ale cżaſem barzo cżaſem mgło, też richło y leniwo, tam ſmierć bliſką znamionuie. GlabGad E4, C2, C5, C7v, I2, K5v (10); RejRozpr D, D4v; RejJóz K6; KromRozm I H4; Ewangeliſtowie święći/ czaſęm nazoreus/ czaſęm nazarenus/ czaſęm nazareus wiſłáwiaią/ tóſz iednęm co i drugięm [...] znacząc. MurzNT 8v; KromRozm III Iv; Diar 136; Cżaſem ſie s tego wyſmiewam/ Cżáſem ſie też y rozgniewam/ Cżáſem ſie też z nią vdam w rzecż/ Cżáſem też od niey idę precż. BielKom A2v; LubPs Y5v; GroicPorz a3, k3; RejWiz 9v, 12v, 42 [2 r], 59, 61v (9); RejFig Bbv; RejZwierz A2; cżáſem im/ cżáſem nieprzyiaćielom ich ſzcżęśćie ſłużyło BielKron 339v, 31v, 50, 263v, 434, 436, 451v; GrzegRóżn F2, H2v, H3v, H4 [2 r.], Kv [2 r.] (8); Mącz 499d; GórnDworz S2v; RejPos 301; BielSat B4v; KuczbKat 95, 425; RejZwierc 21v, 158v, 165; BudNT przedm b2; iż wkáżdem legionie Rzymſkiem/ bywáło ſześć tyśięcy á cżáſem y więcey żołnierzow: cżáſem też y mniey. ModrzBaz 113, 13v, 54, 111v [2 r.], 115; Oczko 19; KochTr 25; StryjKron 340; Z krorego[!] ſobie X. K. cżáſem rozum/ cżáſem perſonę: cżáſem ſłowo: cżáſem mowę: moc/ mądrość y Bogá też zmyśla CzechEp 276, 242; KlonŻal B, B4; ReszList 151; KochBr 151; KochWz 140; BielRozm 14; Czáſęm ſię owo ſłuſznie dźieie/ że niewinna ſtroná poźywa [...] a czáſem bárżo nie ſłuſznie poźywa tęn/ ná ktorem ſłuſznie prżewiedźiono ieſt práwo. GórnRozm I2, H3v; LatHar 116, 131, 379, 509, 588; WujNT 8, 510, 838; WysKaz 6; Cżáſem przepłynie rzekę bydlę rádo/ Cżáſem zá wodę leći gęśi ſtádo/ Trzebá zbłąkáną przegnáć trzodę onę/ Ná tę tu ſtronę. KlonFlis C3, A4v, D2, H4; Cżłowiek cżłowiekowi ieſt cżáſem miáſto Bogá/ Cżáſem też miáſto wilká/ ábo złego wrogá. KlonWor 81, **v, 53.

»(czasem) ... czasem ... niegdy ... (niegdy)« (2): Thak też przed oblicżym okrutnika, cżaſem nazwani bywaią wielkimi á cznotliwymi, á niegdi lepak y cżci odſądzeni bywaią. BielŻyw 6, 87.

»czasem ... niekiedy« (1): Z Perſkim krolem Huſakazan vſtawicżnie wałcżył, gdzież caſem zwyciężał, nie kiedy też bywał zwyciężon. MiechGlab 68.

»(czasem) ... czasem ... po chwili« (7): Abowiem cżáſem v nich rzecżon ieſt Bog Iſtność/ po chwili záś nie Bożą Iſtnośćią ieſth/ ále ſámá Bogiem ieſth GrzegRóżn D4v; Abowiem cżáſem thám ieden ieſt Bog we Trzech Perſonách/ cżáſem záſię w iednym Bogu ſą trzy Perſony/ po chwili záſię Bog ani w Perſonách/ ani Perſony w nim/ ále on ſam ieſt Trzÿ Perſony GrzegRóżn H3, D4v [2 r], H2v, H3.

»czasem ... podczas« [szyk 3 : 1] (4): Lecz iednák tu vżywa wiele rzeczy nie przyſtoynych/ czáſem mowiąc przećiw rozumowi/ á owſzem podczás vżywa przykrych á ſrogich powieſći BibRadz I 273v; CzechRozm 84, 246; KlonWor 10.

»raz ... raz ... czasem« (1): iż mieſzáią raz kwáſno/ drugiraz gorzko/ więc też cżáſem y ſłodko GórnDworz F.

»czasem ... zaś potym« (1): cżaſem Iſtność rzecżoná ieſt być inſzą rzecżą niż Perſony/ zaś pothym Iſtność znácży Perſonę GrzegRóżn H3. ~

»czasem« = na razie (1): A nád owym [człowiekiem] cżáſem záſnęłym będą bębnáć/ trąbić/ wołáć/ kołátáć/ á on przedſię áni cżuie/ áni wie co ſie nád nim dzyeie. RejPos 221v.
** Bez wystarczającego kontekstu (1): cz/ iako/ człowiek/ czaſem/ przéczny MurzOrt Bv.
»tym czasem« = między początkiem a końcem innej czynności; interea Modrz, JanStat, Cn; interim Modrz, Cn; interiecto spatio, medio tempore, per id tempus, per illa tempora, sub hoc tempus, tantisper Cn (61): Diar 48, 68; DiarDop 117; GroicPorz ſ4; Gdy iuż walkę iákom powiedział nákázano/ gotowáli co ku bitwie należy/ y thym cżáſem namioty z Budziniá przyſzły y prochy y dziáłá wielkie BielKron 307; GórnDworz Aa2; Potym krol Agamemnon nieprzewyciężony Powstał, a z nim Ulisses w radzie doświadczony; A posłowie tymczasem wina w kusz nalali KochMon 28; MycPrz I [A3], B2v; CzechRozm 7, 170v; Rzecżpoſpolita leży nędzámi y trudnośćiámi obćiążoná. A tym cżáſem Dyabeł triumphuie ModrzBaz 64, 126v; KochOdpr C2v; KochPs 56; Bjł w wielkim fráſunku Biſkup: á tjm cżaſem Bog o nim myślił SkarŻyw 454; vmyśliłá táiemnie vćiec/ y prośiłá oyca áby iey dał przewłoki dni cżterdzieśći: á tym cżáſem áby iey ſzáty ſpráwowáć y ochędoſtwá/ w ktorym by mu ſię lepiey podobác [!] mogłá/ roſkazał. SkarŻyw 487, 75, 89, 133, 165, 187 (22); Tu mogą mołoycy/ napráwni ná to/ obycżáynie ſtrzeláć z ruſznic. A tym cżáſem Anyołowie odkryią grob/ y śiędą w nim kożdy oſobno. MWilkHist C4, H2v; StryjKron 617, 737; CzechEp [378]; NIedbałem nigdy o złoto/ Alem tylko prośił o to/ Aby kufel ſtał przedemną/ A prziiaćiél piiał zemną. A tym czáſem robotnicy Pieczą mieli o winnicy. KochFr 92, 71, 72; KochSz B2v, B4, C; KochPam 86; Tu wáſzá [wołów] dźiś paſza będźie: A ia máiąc oko wſzędźie/ Będę nád wámi śiedźiáłá. Y tym czáſem kwiatki rwáłá. KochSob 64; PudłFr 4; GórnRozm Cv; Phil C3; KochAp 9; SarnStat 546; CiekPotr 41, 58; á podniowſzy ocży ku niebu/ podźiękuy Pánu Bogu zá mię/ á ia mu ſię też tym cżáſem vpokorzę z grzechow moich CzahTr K4; PaxLiz B3.

~ Ze zdaniem czasowym [gdy (1), nim (1)] (2): Tym cżáſem gdy ſie to działo/ cżás przeminął náznácżony ná ktory ſie woyſko Węgierſkie śćiągnąć miáło BielKron 306; Tym cżáſem nim oſtátnią plagą vderzyć weń miał Pan Bog: kazał [...] ludowi ſwemu nápożycżáć ábo racżey nábráć v Egipcyanow [...] ſrebrá/ złotá SkarŻyw 480. ~

»tym czasem, tymi czasy« = teraz; ostatnio; interea, interibi Mącz, Cn; impraesentiarium Mącz (31 : 29) (60): MetrKor 57/119v, 59/280v; Potym v niego ogląday miſterne praſy, ktore on ſprawił temi cżaſy FalZiołSpicz V 119v; BielŻyw 87; GlabGad A3; Thvſmy tego lotra ktori ſye Hoſpodarem naſiwal doſtaly yednego od ſcharpyczow a drudzi vczyekly wzyemye panſtwa V. K m. y thimy czaſſi ſą wpanſtwie v.k.m. LibLeg 10/125, 7/41, 9/51, 53v, 11/155v; LibMal 1547/130; RejKupSekl a4; Iákoſcie nas proſili ábyſmy wam na wſpomożenie przyſzli/ ieſteſmy gotowi y byliſmy záwżdy/ ná wſpomożenie wam przychodzić. Ale tym cżáſem przenágábáłá nas niemoc ktorą ieſteſmy zięći HistAl E7v; KromRozm III C3; Acżem ya nye tylko tę yednę przycżynę położył/ cżemu á dla cżego themi cżáſy/ lepyey ſnadź ożenić ſie niż kápłanem oſtáć. GliczKsiąż O7v, B7, I3, O4v; GroicPorz B4v, x4v; KwiatKsiąż F3; Mącz 166d, 172c; BielSpr 25; MycPrz I A4v, B2, Cv, [C]2, [D] (11); DAlekoć tym to tzáſem ten zacny Dom ſłynie/ Práwie ſie krzewiąc dobrze w ſzerokiey rodźińie WierKróc Av, Bv, B2 [2 r.]; BudNT przedm a4v; KochTr 6; KlonŻal A2v; ReszList 153; KochFr 13; KochMuza 25; WisznTr 21; BielSjem 24; KochSob 63; GrochKal 20; KochFragJan 4; Ale ieſli to pokażę/ że témi czáſy Niemiecka źiemiá przſpieczna [!] ieſt od niego: tedyć ták rozumieć trzebá OrzJan 78; WysKaz 39; SarnStat 410, 822, 1152.

~ W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi lub bliskoznacznymi); zawsze z przysłówkami (5): Mącz 432d; Turká máiąc w gránicy iuż ſie teras czuymy/ Przeſtoż ſie iego władzy tym czáſem wiáruymy. MycPrz I C, C; WierKróc Bv; Rácżey tym cżáſem płákáć pomoż płácżącemu/ Potym ſie prędzey vdaſz ku weſelu twemu. WisznTr 9. ~

»tym(że) czasem, tymi(ż) czasy« = wtedy; interea Modrz, Vulg [szyk 44 : 1] (29 : 16) (45): OpecŻyw 50; Jacub syn Gabrielow sdolſka o Napiſſanye liſthu falſchiuego pogimani dobrowolnye przed vrządem wiznall Iſch tymy czaſzy Napiſchal lyſth ymyenyem panyey Brodniczkiey LibMal 1551/159v, 1544/78v, 1554/187v; ZapWar 1548 nr 2668 [2 r.]; Diar 67; BielKron 222, 437; Prot C3; LeovPrzep C4v, D, Dv; KochList nlb 1; BudBib b4v; MycPrz I [D]; A Nieświeſka [Biblia mówi] Bog opoką moią/ (nádzieię ſie nań/ nádzieię ſie nań niewiem áby też ták kiedy tymi cżáſy/ właſni Polacy mawiáli) obroná moiá y rog zbáwieniá mego CzechRozm 128; ModrzBaz 132v; SkarJedn 97; Tym cżáſem/ tráfiło ſię iſz żołnierze bieśiádę iákąś znácżną mieli/ ná ktorey teſz byli ći ktorych dziś święto obchodziem. SkarŻyw 130, 98, 107, 396, 553; KochTr 3; MWilkHist H4 did; StryjKron 432; ReszPrz 62, 68; ReszList 170; KochFr 57, 63; WerGośc 229; KochPam 84; KochFrag 28; Temiż cżáſy/ przez trzy niemal godźiny/ cudowne ćięmnośći świát wſzyſtek pokryły. LatHar 320; WujNT Ioann 4/31; CiekPotr 12; Co więc tá grá pocżćiwa y Rycerſka vmi [...] O tym vmiem powiedźieć bom doświadcżył tego/ Ták dobrze iże po tym náucżę drugiego. Cżegom ſkuśił po dobry cżęśći cżáſy temi/ Iáko w Węgrzech ták cżęśćią y w Horwácki źiemi. CzahTr G3.

~ Ze zdaniem czasowym [gdy (3), niż (1)] (4): iął ſie Krol około tego rádzić áby tym cżáſem niż ſie lud zbierze wſzytek/ áby przebyćia Ceſárzowi Tureckiemu przez Draw rzekę niedopuſzcżono. BielKron 306, 305v; Tym cżáſem gdy Pánná z Synacżkiem/ y z oną ofiárą ku drzwiom ſię kośćielnym zdálekiey drogi/ przybliżáłá: Duch Boży ktory w Symeonie Proroku przebywał/ záwołał nań SkarŻyw 113, 89.

W połączeniu z datą (2): Ceſarz tymi cżáſy złożył Syem w Auſzpurku/ dniá trzećiego Lipcá mieſiącá BielKron 230; A Krol Iágieło tym czáſem Roku Páńſkiego 1401. do Litwy iechawſzy z Witołdem [...] przymierze pierwſze imieniem Rad Koronnych odnowił StryjKron 511. ~

»tym czasem« = na razie (21): MurzHist G; vgodzimy to wedle nauki pańſkiéi/ a tem czaſem dłużyi śię około tégo bawić niebędźiem ale ráczyi nauczęmy śię/ ieſli téſz ſą któré inſzé vſtáwy nowégo zakonu oſobliwé/ abo co onich trzymać MurzNT 58v, 103v; A wy tym czáſem bądźćie Polacy ćiérpliwi/ Aż ſye iáwnie pokaże/ gdźie práwy gdźie krzywy. KochZg A4; CzechRozm 149v; SkarŻyw 22, 179, 356; MWilkHist F3v; StryjKron 747; CzechEp 93, 101, 328, 330, 369, [393]; A Iż prowincia Inflántſka do tego czáſu práwá ſwégo nie miáłá/ y nie ma/ tedy tym czáſem vżywáć ma práwá Máydeburſkiégo/ álbo Sáſkiégo SarnStat 1204; CiekPotr 58; KlonFlis E2v, Gv; ZbylPrzyg ktv.
»tym czasem [czego]« = w czasie (1): Słycháliśćie co nowego? Tym cżáſem niebyćia mego? MWilkHist L2.
»pod czasem, pod czasy« = wtedy [zawsze z przydawką] (19 : 1) (20):

~ Ze zdaniem czasowym [zawsze z odpowiednikiem zespolenia: pod tym; kiedy (1), ktorego (1)] (2): Pod thim czaſſem kyedi poſſlya na Choczym, maya ſſia wiwyedzyecz Comiſfarze od staroſth pogranycznych y od ynſſich poddanych naſſich wſhiſtkych krziwd ktorebi ſſia Zwalach dzyali. LibLeg 11/131v; Kato młodſzy gdy go námawiáli przyiaćiele/ áby ſię domagał przełożeńſtwá z ſtrony poſpolſtwá/ powiedźiał/ że mu ſię to niegodźi pod tym cżáſem/ ktorego Rzecżpoſpolita tego niepotrzebuie [tempore reipublicae non necessario]. ModrzBaz 43v.

W połączeniu z datą (1): Pod tymże czáſſem roku 1453. dniá 29. Máiá/ Machomet Turecki Ceſarz [...] wziął w przymierzu Conſtantinopole StryjKron 617.

Wyrażenia: »pod inym czasem« (1): Pod inym cżáſem dwá Gottowie do niego gośćmi zſtąpili/ do Ráwenny ſię prętko kwápiąc. SkarŻyw 498.

»pod mianowanym czasem« = sub praescripto tempore JanStat (2): A ieſliby kto tákową wolność y przeſpieczeńſtwo poſpolité pod miánowánym czáſem [...] zgwałćił: tákowy ma bydź karan nie ináczéy/ iákoby gléyt náſz krolewſki zgwałćił. SarnStat 783 [idem] 243.

»pod onym(że) czasem« = in his diebus PolAnt; eodem tempore, illo tempore Vulg (4): Pod onymże czáſem przyſzli Prorocy z Ieruzálem do Anthyochiiey. BibRadz Act 11/27; CzechEp 369; WujNT Act 12/1, 19/23.

»pod takim czasem« (2): ActReg 54; Ieſliż wźiął od Troiánow, ieſliż też ná on czás potrzebá vkázowáłá, kárákterów vżywáć táiemnych (co więc pod tákim czáſem bywa) niewiém. JanNKar B3v.

»pod temi czasy« = teraz (1): OZnáymuię káżdemu/ komu to należy wiedźieć/ iż Státut Polſki w druk wychodźi pod temi czáſy/ wedle tego iákom ſye z tą rzeczą ná dwu przeſzłych Seymiech publice declárował y opowiádał. SarnStat *8.

»pod tym(że) czasem« = sub (idem) tempus Mącz; eodem tempore Vulg; tempore Modrz; infra tempus JanStat (9): LibLeg 11/131v; BibRadz 2.Mach 5/1; Mącz 425a; HistLan E3; ModrzBaz 43v; Pod tymże cżáſem zá preſideneią tegoſz Legatá Papieſkiego/ był Synod w Hieruzálem SkarJedn 252; StryjKron 617 [2 r.]; SarnStat 956.

»pod trudnym czasem« (1): Wſzakże kiedy vbogi przychodzi k doſtatku/ Hardość ſie w nim nayduie y wiele nieſtátku. Sámi ná oko widząć ſnádnie obaczamy/ A pod tak trudnym czaſem czegoſz iuż żądamy. MycPrz I B4v. ~

»pod czasem« = w czasie oznaczonym (15): Pod cżaſem dál mi bog ocietz wſſechmogący z ſwé niewymowné laſki/ ſwégo iedynégo ij milégo ſyna OpecŻyw 89; tą naſzwyątſzą panną uybral bog oczyecz oduyekow dżyeueczką ſwoyą namylſchą [...] tey pannye ofyaroual ſyna ſwego aby mu pod czaſem matką byla PatKaz II 26v; O dzywna rzecz yſch mądroſzcz boſka oczyecz wſzech vyekow ktorego kroleſtwo koncza nyema ten ſyą ſtal (poth czaſem) ſynem panyenſkym PatKaz II 49, 23, 26v, 30, 35, 37 (11); PatKaz III 135.
~ Wyrażenia: »pod stworzonem czasem« (1): O dzyw to był gdy ona pod ſtworzonem czaſem ſyna bozego począla y porodzyla PatKaz II 31v.

»pod czasem zamierzonym« (1):poſzwyączyl pyerſzy yey panyenſkye ktorych on myal poth czaſem zamyerzonym pozyuacz PatKaz II 39. ~

»pod czasem« = podczas, w czasie [zawsze z przydawką] (11):

~ pod czasem czego (9): GórnDworz Hh2; Káius dał to był wywołáć w woyſku/ żeby wſzyſcy z obozu nie wyieżdzáli bez iego roſkazánia pod cżáſem pałáiącego Słońcá. Phil E4; WujNT 885; O poſpolitym ruſzeniu pod czáſem odiázdu krolewſkiégo z Korony. SarnStat 133, 858, 864 [2 r.], 871, 873.

pod czasem czyim (1): Táká byłá Boſká miłość wonym Neemiaſzu pod cżáſem Krola Artaxerxá SkarŻyw 114.

Wyrażenia: »pod czasem pogodnym« (1): Bo więc y okręt bárzo ſporo idźie/ Gdy dopomaga AEolus Tetydźie/ Iuż ſię porucżay pod cżáſem pogodnym/ Wiatrom łágodnym. KlonFlis E4v.

»pod tym czasem [czego]« (4): A inſzy ktorzy nie ſą z liczby wybránych/ nie żyią z Pánem Chriſtuſem pod tym czáſem nowego teſtámentu WujNT 885; SarnStat 858, 871, 873. ~

»pod czasem« = z czasem, z upływem czasu (5): Ale ponieważ iako ten tho ſwiat widzimy: mienić ſie muſi. Tako y pod cżaſem zaczna rzecż gdy w poſpolitoſć przidzie: wniedbałoſć przichodzi y ku wzgardze. FalZiołUng V 119, V 119 [2 r.]; Cżemu dzieci z młodu miewaią poſpolicie ocży iakoby wypukłe, ktore więc pod cżaſem zſciencżeią, a widzą ſie mnieyſze. GlabGad B4v, I8v.
»pod czasem« = niekiedy (4): Rzekł wilk/ możeſz pyſzno mowić/ Iżći nie mogę k tobie przyść: Ale by támo nie śiedział/ Miernieyby ſnać odpowiedał. Mnodzyćiem bárzo fukáią/ Gdy w twárde mieyſcá dufáią/ A cżłowieká ſtráſzliwego/ Vźrzyſz pod cżáſem śmiáłego. BierEz K2, L; TarDuch B5v; dawala yey theſch podczaſſem wyna y ynſchich rzeczy ku yedlu LibMal 1544/92.
»przed czasy, przed czasem« = dawniej, przedtem; przed określonym momentem; ante, olim, quondam Mącz (66 : 14) (80): Ante adverbium temporis, Przed czáſem. Przed tym. Mącz 11a; Gladiatores, Byli przed czáſem oſobliwi ludzie w ſzermierſtwie wyćwiczeni Mącz 146a; Gotthi populi, Lud który przed czaſy w Norweiey Szweckiey źiemi y Gotiey około morzá Sarmáckiego mieſzkał. Mącz 147c, 11a, 90c, 116a, 120c, 130d (35); Doiédź y Párthenopy/ á vyźrzyſz té láſy/ Gdźie złotéy rózgi ſzukał AEnaeaſz przed czáſy. KochFr 52; KlonWor 65.

~ przed czasem czego (1): która źiemiá ieſcze przed czáſem królowánia Włádyſłáwá Iágełłá [.,.] ku Koronie należáłá SarnStat 1186.

przed czasem czyim (3): też był zamek Dzaſſow, ktory trochę przed naſzymi cżaſſy ieſt zburzon MiechGlab 76; Ante Iovem nulli subigebant arva coloni, Przed czáſy Iowiſowémi nie byłá rola orána. Mącz 11a; NiemObr 3.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z odpowiednikami: onym (1), tem (1); ktory (1), niżliby (1)] (2): A gdzieby tęn też męzoboicza zabiwſſy vmarl przedtem czaſſem nizliby bel kv prawv pocziągnion tedy dzieczi y yni potomkovie onego męzoboicze vchodzą telko ſiedzenia vieze ComCrac 16; Ten będąc winien p. Iároſzowi Poſwiątnemu kilká dzieſiąt złotych/ á niemogącz mu ich/ ná ten cżás oddáć/ ná ktory obiecał/ cżyhał ná to/ dźień/ álbo kilká przed onym cżáſem/ ktory był ku zapłácie námieniony/ áby Iároſzá vpátrzył GórnDworz T5v.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi lub bliskoznacznymi) (3): Bo gdyby to oſiádło y ſławá Koronie/ Y ludziby przybyło wiele ku obronie. Y pożytek mogłby być też s tego niemáły/ Iáko pirwey przed cżáſy kiedyś tám bywáły. RejZwierc 247v; A ták co przed dawnemi cżáſy [olim] Ariſtoteles on mądry Philoſoph o ślácheckiem ſtanie mawiał/ to też zá náſzego wieku [nostra aetate] właśnie może być mowiono. ModrzBaz 42v; ArtKanc E14v.

Wyrażenia: »przed czasy czasow« (1): GDy Pan Bog wſzechmogący/ będąc w Máieſtacie ſwoim przed cżáſy cżáſow/ wiecżny/ y wſzem chwálebny/ pocżynał goſpodárſtwo ſwoie/ iáko práwy ociec cżeládny. Ná pdcżątku ſtworzył ieſt niebo BielKron 1.

»przed dawnemi czasy« = olim Modrz (7): PatKaz II 57v; Cháldejſkie przed dawnemi cżáſy ſzyrokie było pánowánie. ModrzBaz 105, 42v, 74v, 105v, 106, 142v.

»przed małym czasem« = niedawno; pridem Calep (3): LibLeg 7/10v; Bo y od ſtárſzych to ſłychamy/ iż lepiey tho więc pámiętáią co ſie z młodu około nich działo/ niżli co przed máłym cżáſem cżynili. RejZwierc 7; Calep 847b.

»przed czasem niedawnym« (1): Przed cżáſem nie dawnym z wielkąś mię chwałą przyiął/ á teraześ odemnie wſzelką pocżćiwość odiął. ArtKanc E14v.

»przed czasem onym« [szyk 2 : 1] (3): GórnDworz T5v; RejPos 7v; Y dla tego nam to zátáiono/ ábychmy záwżdy gotowi byli/ bo bychmy pewnie wiedzyeli cżás dokońcżenia ſwego/ niechciáłoby ſie nam nigdy dobremi być/ áż málucżko przed cżáſem onym. RejZwierc 170v.

»przed pirwszemi czasy« (1): áby potym ważnieyſze były ſłowá ſwięte iego/ gdy ſie tho wſzytko pełniło/ co on przed pirwſzemi cżáſy opowiedáć racżył. RejPos 66.

»przed przeszłemi czasy« (3): ábyſmy Ziemię Podláſką/ która przed przeſzlémi czáſy zupełnym á cáłym Práwem do Korony Polſkiéy záwſze należáłá/ téyże Koronie [...] przywróćili SarnStat 1037, 1057, 1186.

»przed tym czasem (a. przed tymi czasy)« (9): LibLeg 10/122v, 123; ktorzi Kmieczie povinni będą to poviedziecz kto ye trzimal, komv czinſſe davali przed tem czaſem ComCrac 19v, 16; BielKron 274v; RejAp 170v; RejPos 5v, 259v; Abowiem przed tymi czáſy [ante hos enim dies] powſtał był Theodás powiádáiąc ſię być kim wielkim WujNT Act 5/36.

»przed czasy wiekuistymi« = ante tempora saecularia Vulg (8): Mowi też ták Páweł o ſobie y o inſzych [...] iż nam dárowáná ieſt łáſká/ przed cżáſy wiekuiſtymi CzechRozm 31v, 28v, 31v, 61, 214v; CzechEp 188; WujNT 2.Tim 1/9, Tit 1/2.

»przede wszemi czasy« (1): A ták on ieſt przede wſzemi czáſy y wieki. WujNT 306.

Szereg: »przede wszemi czasy i wieki« (1): WujNT 306 cf »przede wszemi czasy«. ~
»przed czasem« = wcześniej, przed terminem; ante tempus PolAnt, Modrz, Vulg; in non tempore PolAnt; immature, in antecessum Cn (101): á przeto niema być paniam dawano brzemiennem to picie, bo by muſiała przed cżaſem mieć porodzenie FalZioł I 24d, +2, I 46d, 140d, II 13c, V 20c (9); Cżemu gdi niewiaſta porzuci, to ieſt, przed cżaſem porodzi, hnet iey cice zmiękcżeią. GlabGad D7; LibLeg 11/13; Oprżygodzie myſl przed cżaſzem. RejJóz L8v marg; SeklKat H; HistAl I8v; BielKom F; LubPs B6, N4; Pan niechcąc mu pocżytáć ná licżbie nicżego/ Kazał go tu przed cżáſem złożyć s ſwiátá tego. RejWiz 132, 95v, 190v; UstPraw I2v; poſyłałem do was wſzytki ſługi moie proroki vſtáwicżnie was przed cżáſem [per diem] vpomináiąc. BibRadz Ier 7/25, Eccle 7/18; pádłá y vrodziłá dzyecię martwe (bo przed cżáſem) bez żadney mámki BielKron 171v, 5, 123v, 334v, 412v; GrzegRóżn L3v; KwiatKsiąż I3v; Aborior, Rodzę ſie przed czáſem. Mącz 269a; Immaturam mortem oppetiit, Przed czáſem vmárł. Mącz 296a, 346d, 358b; SienLek 111v, 113 [2 r.]; GórnDworz Dd8, Kk6; RejPos 312; HistLan A4; RejZwierc 85v; BielSpr 16; WujJud 143; WujJudConf 139v; Przed czáſemći chorobom trzebá więc zábiegáć. MycPrz I C4, C4; BiałKaz G3v; BudNT Matth 8/29; CzechRozm 159; do ktorey [broni] ábyſmy záwżdy wſzytcy gotowi byli/ przed cżáſem ſię o to ſtáráć trzebá. ModrzBaz 104, 25v, 110; Oczko 15v; Młodość przed czáſem zbiegłá KochPs 42, 116, 193; Bo nád látá ſwe y przed cżáſem wielce duchownym zoſtał. SkarŻyw 35, 100, 125, 567 [2 r.]; Y TYS HANNO ZA SIOSTRA PREDKO POSPIESZYLA, Y PRZED CZASEM PODZIEMNE KRAIE NAWIEDZILA KochTr 26; CzechEp 34, 205; NiemObr 17; KochMRot B3; KochFr 95; KochBr 152; WisznTr 7, 8, 19; BielSjem 15; Boć mi przydźie przed czáſem vyźrzeć ſye z świętémi PudłFr 55; Praerogare ‒ Przedczaſsem płaczicz. Calep 838b; GostGosp 4; GrochKal 19; KołakCath C4v; WujNT Matth 8/29, s. 580; SarnStat 873, 1299; SkarKaz 315a, 578a; CzahTr L3v.

~ przed czasem czego (5): Naprzod przed cżaſem rodzenia przez cżtyrzy niedziele: kazaćſie wyſtrzegać wſzelkich rzecży ſzkodliwych wſiedzeniu FalZioł V 18c, II 10b, V 19a, 76; ożywił ſię y poświęćił Ian/ y przed czáſem wyſzćia ſwego z żywota/ Páná ſwego poznał/ mátkę iego poznał/ y mátce ſwey iáko mógł opowiedźiał. SkarKaz 580a.

przed czasem czyim (3): BielKom Fv; iż żadney boiáźni śmierći v nich [u Turków] niemaſz [...]/ iż káżdemu przed ſwym cżáſem ieſt śmierć naznácżona BielSpr 52v; BudBib Eccle 7/17.

Ze zdaniem czasowym [ażby (3), aż (1), nim (1), niż (1), niżli (1)] (7): aby paniey rodzączey nieprzynękała w praczowanie wielkie przed cżaſem niżli ſie dziecię ku wyſzciu wydaie FalZioł V 20b; Ták ſie ná nye obroći gnyew wyelkyey ſrogośći/ Iż przed cżáſem niż wzroſtą márnye zginąć muſſą LubPs O3v; A tákże nie ſądźćie nic przed cżáſem/ áżby Pan przyſzedł ktory oświeći ſkrythe ćiemnośći BibRadz 1.Cor 4/5 [przekład tego samego tekstu (3)] SkarŻyw 107; CzechEp 19; WujNT 1.Cor 4/5; Rátowáć bráći ſwoi z Pogáńſki ſrogośći. Ktorych ſię mury ná nás widzę bárzo wálą/ Obacżćie á przed cżáſem nim nas też przywálą. Zá iáką ocaſią potrzebá rátowáć/ Krześćijan od złych Pogąn ktorych nam żáłowáć. Godźi ſie CzahTr G2.

W połączeniu z innym określeniem czasu (przeciwstawnym) (1): ieſtlis czudny będzieſz wnet ſzkaradi [...] w iednym ſtanie długo trwać niebędzieſz, bo ſie wſzitki rzecży (krom Boga) mienią, przed cżaſemes niebył á pomałym cżaſie nie będzieſz BielŻyw 170.

W charakterystycznych połączeniach: przed czasem myśleć (przemyślać) (2), sądzić (posądzać) (8), starać się (2), zabiegać (2); na oznaczenie przedwczesnej śmierci (22), na oznaczenie przedwczesnego urodzenia się (14). ~

»z czasem, z czasy (a. z czasami)« = z biegiem czasu; we właściwym czasie; niekiedy; procedente tempore Mącz (129 : 5) (134): RejRozpr K2v; Wſzytko z cżaſem vſtanie każdemu człowieku RejJóz E4, E4, Hv, I7, N5; BielKom F4v; LubPs P3; Nie máſz nie ták trwáłego co s cżáſem nie zginie. RejWiz 22; Gdyż y widome rzecży s cżáſem nam wzrok mylą/ Nie dziw iż niewidome drugdy nas náchylą. RejWiz 112, 1v, 31, 32, 79v, 83 (15); Nie bądź onym Ieleniem/ co go ma Lew wodzić/ Gdyż ſie ſam zá tego Lwa/ s cżáſem możeſz godzić. RejZwierz 109v, 23v, 42, 65, 108v; Káżda rzecz s czáſem przychodźy. Mącz 10c, 44d; Drugim też ktorzy iuż ſą oſądzeni cżeka zámierzonego cżáſu ich/ aby ſie pełniły dekrethá iego s cżáſy obwołánemi przez obietnice iego RejAp 150, AA5v; RejPos A4v, 48, 84v, 133v, 323v; HistLan D4v; Bo piiány to ieſt czo nie vſtáwicżnie iedno iż mu ſie też to s cżáſem vpić tráfi. RejZwierc 75v; onćiby tego wſzytkiego nie rad vcżynił/ ále iż ták s cżáſem przypádło. RejZwierc [782]v; Y cżegoż ſie nádziewaſz nieboże nędzniku/ Ieſli też tobie s cżeſem [!] tákież nie być w łyku. RejZwierc 246, 18, 22, 77, 78, 87 (23); MycPrz I A2; SkarŻyw A4v, 130 [2 r.], 397; KochTr 5; CzechEp 41; NiemObr 148; ReszPrz 99; Moy żal nie ſnádnie/ Z cżáſem vpádnie. WisznTr 21; PudłFr 76; GostGosp 1; GórnTroas 40; GrabowSet D2, X; KołakCath B4v, C3; A żeby té Dekréty Królewſkié z czáſem [labentibus seculis] z pámięći ludzkiéy niewypádły/ zwykli ie ku wiekuiſtéy pámięći Liſty y piſmem wárowáć. SarnStat 908; WitosłLut A4; KlonKrGum Av; Gdyż káżda nácya ma ſwoie obyczáie/ y wedle nich práwá ſobie ſtáwić/ y wedle potrzeby ie pſowáć drugdy z czáſem muśi SkarKaz 311a, 549b; To ieſt pewné lekárſtwo/ w tym cugu żywotá/ Cóżkolwiek pádnie ná nas z lichégo klopotá/ Z czáſem znikomym zágnáć to z pámięći ſwoiéy GosłCast 42, 72.

~ z czasem czego (1): iż oná ſpráwá pierwſzych walecżnikow s cżáſem wieku przeſzłá BielSpr 62.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi lub synonimicznymi); zawsze z przysłówkami (3): Swowolny s cżáſem ácż roſkoſzy miewa/ Ale pátrz pothym s cżym tego vżywa. RejZwierc [213]v; Pan nie bogáctwem więcey ſławą ſłynie/ Bo tá z nim záwżdy/ to mu s cżáſem zginie. RejZwierc 226; Wſzákoż y to co BOG y przez tych dwu dźiáłał/ nie było rzecżą vſtáwicżnie trwáiącą/ á nigdy ſie nie odmieniáiącą: ále ſie to w nich podcżás więcey á podcżás mniey pokázowáło/ á z cżáſem ſwym vſtawáło CzechRozm 190v.

Połączenie: »z czasem ... z czasem« (8): RejJóz D4v; S cżáſem ieść/ s cżáſem ſie kłáść/ á nigdy wolnośći/ Oney ſwiętey nie záżył RejWiz 91v, 128v; Ná oſtátek zowie tegóż Syná Bogá Oycá/ Słowem/ które ná początku było/ nie ſłowem mówiącym/ kthóre z czáſem przychodźi y z czáſem odchodźi: ále ónym Słowem/ które był Bóg BiałKat a4v; RejZwierc 171v [2 r.]; BielSpr 62; ReszPrz 81.

W charakterystycznych połączeniach: z czasem odejć (odchodzić, przejć, schodzić) (4), (prze)minąć (5), przychodzić (przyść) (7), przypaść (przypadać, przypadły) (13), skończyć się, trafić się, usta(wa)ć (3), wypełnić się, (z)ginąć (11), (z)mimić (odmienić) (się) (7); z przydawką przymiotnikową (4).

Przysłowie: KochSat A2; RejZwierc 188 marg, 235; BielSpr 75v; Iáko ſię wſzyſtko mieni y zchodźi z cżáſámi. KołakCath C4 [ogółem 5 r.].
Wyrażenia: »z małym czasem« (1): Alić to z máłym cżáſem iáko gnoy w oborze/ A iáko żebrácży płaſzcż ták ſie wſzytko porze RejZwierc 270.

»z czasem niedługim« (1): Iuż Niedzielá zginęłá/ iuż iedno zá drugiem/ Będzie ſie ták mieſzáło/ á s cżáſem nie długim/ Albo nam być w Tálmucie/ álbo w Alkoranie/ Kiedy ſie ták náſz Kriſtus náſzrot puśćił tanie. RejZwierc 250.

»z czasem swym (a. z czasy swemi)« = in temporibus Vulg (23): Káżde ſtworzenye twoye s cżáſem ſwym przeminye LubPs ffv, L4, Zv, dd5v; BibRadz I 396a marg; RejPos 21, 85v, 101v [2 r.], 107, 112v (11); Abowiem nie może być dom żaden thák pięknie fundowány/ álbo vpſtrzony/ áby s cżáſem ſwym pocżyrnieć prochem á páięcżyną przypáść nie miał RejZwierc 172, 129, 152v, 169v, 178v; BudBib 4.Esdr 13/57; CzechRozm 190v.

Szereg: »z czasem a z przypadku« (1): Tákże rozgniewány ten ieſt s cżáſem á s przypadku/ ále gniewliwy czo iuż wziąwſzy czo przed ſię iuż ſie vſtháwicżnie gniewa RejZwierc 75v. ~
»z czasem« = do czasu (3): RejWiz 194; Ciáło s cżáſem przy tobie tu niech odpocżywa/ Znaydzieć ie záſię duſzá gdyż ieſt wiecżnie żywa. RejZwierc 271v, 270v.
»za czasem, za czasy« = z biegiem czasu; kiedykolwiek, niekiedy (w przeszłośći lub w przyszłości); we właściwym czasie; procedente tempore Mącz, Modrz; aetatis progressu Modrz; cum fluxu temporis, cum successu temporis, labentibus seculis, sub tempore, successive, successu temporis JanStat; tempore JanPrzyw; addito tempore, progressu aevi, temporis processu Cn (113 : 4) (117): RejRozpr K3; Diar 40; KochSat Bv, B3v, B4v; Mącz 44d; GórnDworz F5; KuczbKat 395; RejZwierc 253; WujJudConf 155v; ktory iſz śię był vrodźił/ pod Decret Boży podliegł/ że zá cżáſem teſz vmrzeć muśiał BiałKaz Hv; ModrzBaz 15v, 57; SkarJedn 86, 150; A tho co my wedle dowćipu náſzégo czynim/ by nawárowniéy/ by namiſterniéy/ leći/ á zá czáſem ginie. Oczko 2v, 8v; KochPs 157, 158, 166, 173; Zá cżáſem powili corecżkę/ y dáli iey imię mátki Eufrázya. SkarŻyw [223], 178, 183, 304, 456, 463, 516, 537; StryjKron 56; CzechEp 159, 186, 190, 256; KochJez A2; NiemObr 27, 148; KlonŻal C2v; ReszPrz 43; KochFr 102; WisznTr 9; KochPieś 32; GórnRozm D3v, I, M, Mv [2 r.], M2; KochPropKKoch 4; ZawJeft 29; ActReg 85, 148; Wiele ſie krotko piſze: ále zá cżáſem/ więcey ſie domyśliwſzy/ rozſzerzy y odkryie prawdá. GostGosp 20; Bo goſpodárſtwo z grzechem/ cżyni zá cżáſem ſzkodę z pośmiechem GostGosp 154, 2, 40, 42, 142; álboſmy ieden naród z Czechy byli/ á zá czáſem ſię roztárgnęli. KochCz B2v, B2v; KochFrag 43; LatHar 663; JanNKar A4v, B, B2, C, C2, D; SarnStat 83, 192, 249, 339, 360 (14); Iednák poki ſię z ſtolicą Kośćiołá Rzymſkiego zgadzáłá: tedy kácerſtwá y zátym nieprzyiaćiele/ choćia ſię do niey wrywáli/ przećie zá cżáſem od nich wolna bywáłá. PowodPr 32, 37, 55, 74; SkarKaz 549b; CiekPotr 11; CzahTr A3, A4, B, I2; GosłCast 30; KlonFlis C3v.

~ Ze zdaniem czasowym [gdy] (2): Wſzákóż zá czáſem/ gdy ſad hoyniéy zrodźi/ Przynioſę pewnie/ coć ſye lepiéy zgodźi. PudłFr 15; ActReg 95.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (przeciwstawnymi); najczęściej z przysłówkami (6): Y ták coś zá cżáſem vkroćić mogł/ tho záraz wſzytko vpłoſzyſz. GórnDworz Cc3v; SkarŻyw [197]; á co mu dźiś miło/ To mu będźie zá czáſem wſtyd w oczu mnożiło. KochFr 23; Cnotá/ dźielność/ náuká/ té ná wieki ſłyną/ A pieniądze zá czáſem/ miáſtá/ y wśi giną. PudłFr 36; który teraz ieſt ábo zá czáſem będźie SarnStat 1218, 1212.

W charakterystycznych połączeniach: za czasem dziać się (2), (po-, prze-, wy-)ginąć (6), przestać, przypadać (przypadający) (2), przyść (przychodzić) (9), stać się, umrzeć (2), (u)rość (3).

Przysłowie: Nietrwáłeć zwierzchnie okraſy/ Wſzyſtki ſie mienią zá cżáſy BierEz I2v.
Wyrażenia: »za długim czasem« (2): GórnDworz D4; záczym źyśći ſię ono/ co ſtárży Philozophowie powiedźieli/ iż zá długiem czáſem z Krolow bywáią niewolnicy/ á z niewolnikow Krolowie. GórnRozm I.

»za krotkim czasem« (1): iż nie potrzebujemy żadnych rozmow ani stanowienia za tak krotkim czasem Diar 40.

»za niemałem czasem« (1): iż widział być rzecż niepodobną/ áby go od okrueieńſtwá/ w ktore ſie iuż był/ zá niemáłem cżáſem wpáſł/ miał odwieść GórnDworz Kk6.

»za czasy przyszłemi« (1): O nowſzych niech czás ſądźi zá czáſy przyſzłémi. KochMuza 27.

»za czasem swym« (1): By záś (zá cżaſem ſwym) toſz nie záſzodziło[!]. WisznTr 33.

»za złemi czasy« (1): [bacząc społeczność] zá złémi á zawiſnémi czáſy nieiáko zátrudnioną SarnStat 1018.

Szeregi: »za laty i za czasem« (1): áby ſpráwy ludzkié/ któré zá láty giną/ y zá czáſem z pámięći wypadáią/ były wyrażoné piſmem pod świádectwem SarnStat 1066.

»za czasem i miejscem« (2): DLa zaſług y wiernych poſług vczynionych/ y dla dobréy woléy wſzyſtkich (którą nam y potomſtwu náſzému oboiéy płci pod przyśiegą [!] pokazáli/ y ná potym zá czáſem y mieyścem ſą gotowi wierné ſłużby zá wolą Bożą pokázowáć SarnStat 63, 882.

»za czasem a pogodą« (1): A iż to ieſt powinność práwego Dworzániná znáć przyrodzenie páná ſwego [...] á podług thego ſie ſpráwuiącz / wniść zá cżáſem/ á pogodą/ temi drogámi ktore mu beſpiecżne ſcie pokázuią/ w łáſkę iego GórnDworz Kk 5.

»za czasem i za przypadki« (1): Bo iáko można byłá vſtáwić/ thákże też można za cżáſem á zá przypadki do cżáſu odmienić RejZwierc 188.

»za czasem i ze wzrostem« (1): Moc do ſłowá mamy : ále ſłowá ſámego/ y wnętrznych myśli z rozumu idących w dźiecińſtwie nie mamy/ áż zá czáſem y ze wzroſtem. SkarKaz 484b. ~

»za czasem« = obecnie, aktualnie; wtedy; pro tempore, sub tempore JanStat, JanPrzyw (40): áby zá czáſem ſędźiowie źiemſcy/ którzy ſpráwiedliwość y ſpráwy ſądowé odprawowáć zwykli/ ich náſzládowáli. SarnStat 59; IEſcze Podſkárbi Koronny ma bydź iednym ſprawcą monet/ któré zá czáſem máią bydź bité SarnStat 340; W Wyćiągániu podatków ſtárych/ álbo zá czáſem vchwalonych chcemy y vſtáwiamy SarnStat 352; któré ſkrzynie kluczmi Woiewodzémi y Sędźiégo [...] y Stároſty zá czáſem będącégo/ máią bydź zámykáné y otwiéráné. SarnStat 537, 171, 294, 334, 385, 411 (39).
~ Wyrażenie: »za tym czasem« (1): á zá thym cżáſem Krol ná ſwym ſtolcu ſiedział. BielKron 329v. ~
»za czasem« = za późno, poniewczasie (1): Potym ſwoię vtrátę zá cżáſem vznáią. BielRozm 11.
»za czasem« [czego] = w czasie (1):
~ Wyrażenie: »za czasem pokoju« (1): Więc z tegoż ſkárbu Rzeczypoſp: mogłoby ſię zá czáſem pokoiu co odłożyć VotSzl F. ~
»na czasiech« (1):
~ Wyrażenie: »na ostatnich czasiech« = w końcu (1): Iż ná oſtátnich cżáſiech zyáwi ſie ſyn moy Iezus RejPos 259v. ~
»o czasie« [zawsze z przydawką] (28):

~ Ze zdaniem czasowym i przydawkowym [w tym z odpowiednikami: tym (3), onym (1); gdy (1), jako (1), ktorego (1), poki (1)] (4): Drudzy to wykłádáią ták/ Tegoż czáſu/ drugiego roku/ á wy ieſzcze żywi będźiećie/ Albo ták: Othym czáſie poki ieſzcze Sará żywá będźie BibRadz I 9c marg; Y poſtáwił wielbłądy przed miáſtem v ſtudniey/ pod wieczor o tym czáſie gdy chodzą po wodę [tempore vespertino, tempore quo egregiuntur mulieres quae hauriunt] BibRadz Gen 24/11; ModrzBaz 98v; SarnStat *4v.

W połączeniu z datą (1): Zywot Mákárego z Egiptu puſtelniká/ wypiſany od Páladiuſza Biſkupá Kapadockiego/ ktory o tymże cżáśie żył/ około roku Páńſkiego. 433. SkarŻyw 34.

Połączenie: »prawie o tym czasie« (1): Ale przymierze ſwe poſtánowię z Izáákiem/ ktorego tobie porodźi Sárá roku przyſzłego práwie o tym czáſie [in tempore hoc]. BibRadz Gen 17/21.

Wyrażenia: »o jutrzennym czasie« = rano (1): O iutrzennym cżáſie [In matutino] zábijałem wſſyſthkie grzeſſniki źiemie Leop Ps 100/8.

»o ktorym czasie« = kiedy (5): Ale o ktorymby to cżáſie vcżynić myał ocyec ſynowi yeſſcżeſmy nic thego nye ruſſyli. GliczKsiąż P2v, I4v; WujNT 504; SarnStat 673, 785.

»o onym czasie« = wtedy; per illud tempus PolAnt (2): BudNT Act 12/1; on przed ſędźią odwoływa/ á powieda/ że to słowko nátychmiaſt ma ſię rozumieć/ o onem cżáśie [de illo instanti]/ ktorego będąc pozwány przed ſędźiego/ ná pirwſzy dźień ſię ſtáwi. ModrzBaz 98v.

»o tym czasie« = wtedy (9): BibRadz I 9c marg, Gen 24/11; SkarJedn 306; A on pięknie ná nim wſzytki grzechy wypytał/ y ſłuchaiąc go ſpowiedzi rozgrzeſzył/ ták iſz ſpokoynie o tym cżáſie iáko rzekł S. Anzelmus duchá wypuśćił. SkarŻyw 334, 34, 362; tám więc o tym cześie Cynozurá wyſoko w nocy głowę nieśie. KochPhaen 12, 23; BielRozm 23.

»o tym czasie« = o tej samej porze (11): Dwa korcá ięczmieniá będą zá ieden Státer/ á korzec mąki Biáłey zá ieden Státer: o tymże cżáſie [hoc eodem tempore] iutro w bronie Sámáriyſkiey Leop 4.Reg 7/18; BibRadz Gen 17/21, 18/14, 3.Reg 19/2, 4.Reg 7/1; BudBib Gen 17/21; CzechRozm 155v; Bądz dobrey myſli/ iutro (powiáda) otym cżáśie wnocy/ przydz do mnie SkarŻyw 171, 285 [2 r.]; SarnStat *4v. ~

»po czasie, po czasiech« = post tempus Vulg, PolAnt, Modrz; post dies PolAnt [zawsze z przydawką] (73 : 16) (89): Ktory [Chrystus] też po ſzoftym czáśie/ śiodmego wieku przyidzie z mocą wielką y z máieſtatem/ áby ſądził wſzytki. WujNT 837; WysKaz 43.

~ po czasie czego (4): Leop 4.Esdr 12/18; BibRadz 4.Esdr 12/18; nápomnieni przez piſánié álbo obwieſczenié náſzé/ tobie po czáſu żywotá náſzégo [expleta vitae nostro periodo JanPrzyw 12] zá Królá [...] przyięli SarnStat 890; PaxLiz A4v.

po czasiech czyich (11): Rzymſka też Rzecżpoſpolita/ ktora po cżáśiech Tárquiniuſzowych [post Tarquinii tempora] brzydźiłá ſie władzą Krolewſką iákoby iáką zarázą [...] z wielką chęćią Auguſtá zwierzchnym Pánem obráłá ModrzBaz 25; SkarŻyw 457; NiemObr 56. Cf »po czasiech apostolskich«.

Ze zdαniem czasowym i przydawkowym [w tym z odpowiednikami: niektorym (2), onym (1), tym (1); gdy (2), jako (1), ktorego (1)] (4): iż nic inego nyema być vſtáwyono w krzeſciyańſtwye po onym czáſye/ ktorego to Páweł ſwyęty piſał KromRozm II x; PO niektorim cżáſie [post aliquantulum autem temporis]/ gdi przjchodzili żniwá pſſenicżne: pryzſzedł [!] Samſon Leop Iudic 15/1; BielKron 52; Seu inter Italiam et Epirum, nunc Malta vocatur, Potym czáſie yáko Turek Rhodis wziął/ byłá dána zakonnikóm. Mącz 214c.

W połączeniu z datą (1): [cesαrz Julius] przyiechał do Rzymá/ przyięt wdzyęcżnie/ gdzye po máłym cżáſu mieſiącá Marcá [...] chwalił nádewſzytko krotki żywot. BielKron 131.

W połączeniu z innym ogólnikowym określeniem czαsu (przeciwstawnym) (1): BielŻyw 170 cf »przed czasem«.

Wyrażenia: »po czasiech apostolskich, apostołow« [szyk 6 : 2] (7 : 1): KromRozm II x3; bo Fráncia rychło po cżáſiech Apoſtołow ſłowo Boże przyięłá. BielKron 280v; tedy tego żaden z onych przednieyſzych Chriſtyánow/ ktorzy byli záraz po cżáſiech Apoſtolſkich/ mowić áni piſáć nie śmiał CzechRozm 14; CzechEp 132, 196; NiemObr 55; WujNT przedm 12, s. 696.

»po krotkim czasie (a. po krotkich czasieeh)« (3): RejAp 16v; A po krotkim cżaśie: ſtárſza oná máiąc Duchá prorockiego/ wzowie Eufrázyey w dowy do śiebie SkarŻyw 224, 260.

»po czasie namienionym« (1): Wſzákże też to bywa ná łáſce zwierzchniego Páná/ iże powołány po czáſye námienionym możebyć przywrocony ku práwu ſwoiemu GroicPorz o3.

»po (nie)długim czasie« = longo interiectu, longo intervallo Mącz; post dies multos PolAnt; post tantum temporis Vulg (11): HistAl A3v, C8; Puść chleb twoy ná wodę/ po długim cżáſu naydzyeſz gi. BielKron 82; Mącz 162d; KuczbKat 410; BudBib Ez 38/7[8]; SkarŻyw 260, 543; Przyydźie do tego/ po niedługim cżeśie/ Ze ieden tylko Koronę odnieśie GrochKal 22; WujNT Hebr 4/7; SapEpit A2v.

»po niektorym czasie« = post aliquantulum tempoVulg; in fine dierum, in revolutione dierum PolAnt (9): FalZioł V 103; BielŻyw 60; Leop Iudic 15/1; Przydáło ſię potym po niektorym czáſie/ iż Kain cżynił ofiárę Pánu z owocow źiemie. BibRadz Gen 4/3, 1.Reg 1/20; BielKron 52, 95v; zátym po niektorym cżáſu papież Grzegorz y mátká iego dokonáli dni ſwych poſlednich w pokoiu HistRzym [39]; NiemObr 23.

»po (nie)małym (a. maluczkim) czasie (a. po niemałych czasiech)« = post multum temporis Vulg; fuerunt dies multi, post dies multos, post tempus multum PolAnt; paucis diebus post Mącz (32): LibLeg 11/56; OpecŻyw [57]; BielŻyw 111, 170; HistAl A2; HistAlHUng A4; Diar 26; Leop Ex 2/23; Abowiem Pan zaſtępow ták mowi/ Ieſzcze po maluczkim czáśie [Adhuc unum pusillum ipsum est]/ á ia wzruſzę niebo/ y źiemię/ morze/ y ſuſzą, BibRadz Agg 2/7, I 5d marg, Ios 23/1, Is 24/22, 2.Mach 1/22, Matth 25/19; BielKron 131, 160v, 195v, 244v, 323 [2 r.]; Mącz 314c; oná złośćiwa Iezabel tákże długo miáłá fryſtu do vznánia ſwego/ áż po niemáłym cżáſie teżeś pothym y ią ſámę márnie zátrácił RejAp 31; Po máłym cżáſu wylecżyłá ſie z tey niemocy tá Krolewná HistRzym 17v, 17; RejPos 128v; RejZwierc 10v; BudBib 3.Reg 18/1; CzechRozm 168; SkarŻyw 107, 211; StryjKron 185; LatHar 696; WujNT Matth 25/19.

»po onym czasie« = post Mącz (7): A Potym xiądz oborski [...] w poniedzialek pierwssy albo blisssy po onym czassye we wssi spitalney Piasecznie maią prawo sadzicz ZapWar 1550 nr 2665, 1550 nr 2665; KromRozm II x; UstPraw G; Mącz 254d; StryjKron 512; WujNT 52 marg.

»po tym czasie (a. po tych czasiech)« = post, postea, postilla Mącz (5): Postilla, duae dictiones in unam coniunctae per subunionem, adverbium est significans postea, Potym czáſie Mącz 315b, 214c, 250a; Y sſtháło ſie ieſth gdy ſie dopełniły dni ſpráwy vrzędu iego/ ſzedł do domu ſwoiego. A po thych cżáſiech pocżęłá Elżbieta żoná iego/ á kryłá ſie przez mieſięcy pięć RejPos 296; SarnStat 394.

»po wiele czasow« (1): Potym po wiele cżáſow gdyż Iulian vrobiwſzy ſie leżał á mroz wielki był: vſlyſzał głos bárzo żáłobny HistRzym 116.

»po czasie zamierzonym« (1): KromRozm III P7v cf Szereg.

»po zimnym czasie« (1): Co źimá záwſze vmiera iáſkołká/ lecż záśię Ożywa po źimnym cżáśie. KlonŻal C3.

»po żadnych czasiech« = nigdy (1): ále kroleſtwá oycowskiego po żadnych cżáſiech nie vyrzyſz HistAl L3.

Szereg: »po kresie albo czasie« (1): A gdźyeby nyeprzeſtał/ iż go po kreſye álbo czáſye od Celeſtyná papyeżá zámyerzonym zá odrzuconego myeć chćyeli KromRozm III P7v. ~
»po czasie« = poźniej (2): W ten czás Lutnia/ y Delphin/ w ten czás ſtrzałá znika, Znimi Lábęć po ogón/ y część Eridaná/ Y łeb końſki/ y ſzyiá śięga Oceaná. Hydrá po czáśie wſchodźi KochPhaen 21; Intervallatus – Czo ſie poczaſie wracą. Calep 555b.
»po czasie« = za poźno, poniewczasie; post tempus, sero Mącz (7): Bo młodoſcz beż rozumu kto ią na ſzrot puſći Każdey rzecży ſwowolney cżłowieka dopuſći Cżego więcz z wielkiem ſtydem żałuie po cżaſie RejJóz E4; Post tempus consulere, Po czáſie rádźić Mącz 314c, 389d; BielSat B3; BielRozm 10; Ieſli po cżáśie przyidźieſz nieſtety ná świećie Odnieśieſz od Stároſty korbácżem po grzbiećie. KlonWor 15.

~ W połączeniu z innym ogólnikowym określeniem czasu (przeciwstawnym) (1): Tákże y nam tego potrzebá/ ábyſmy o ſobie cżuli á zábiegáli wcżás ſwemu złemu lepiey niż po cżáſie BielSpr 75v. ~

»przy czasie, przy czasiech« = wtedy [zawsze z przydawką] (3 : 1) (4):

~ Ze zdaniem czasowym (1): PRzy onych cżáſiech/ gdy ſie záſię drugi raz wielka tłuſzcża zeſzłá ku Pánu/ á nie mieli czoby byli iedli/ zezwawſzy do ſiebye Pan Iezus zwolenniki ſwoye/ rzekł do nich RejPos 182v.

Wyrażenia: »przy onych czasiech« (1): RejPos 182v cf Ze zdaniem.

»przy takowym czasie« (1): A iuż zalkoſci z niey pocżną ſie okazować/ tedy natychmiaſt przy takowym cżaſie ma pani ſiedzieć dobrą chwilę FalZioł V 20a.

»przy tym czasie« (2): Przy tym czaſie przed ſamym zleżeniem ma Pani brzemienna lekky pochadzac FalZioł V 19d, V 37. ~

»przy czasie, przy czasoch« = podczas, w czasie (1 : 1) (2):

~ przy czasie czego (1): Też przy cżaſie rodzenia, wſadziwſzy niewiaſtę na ſtolecz vſlany Ma kazać baba onym Stolczem ehwiać FalZioł V 20b.

przy czyich czasoch = podczas menstruacji lub ciąży (1): vrinę pędzi j paniam przi gich cżaſoch pomoc daie wielką. FalZioł II 9b. ~

»w czasie, w czasiech« [zawsze z przydawką] (265 : 72) (337):

~ w czasie czego (10): ComCrac 22; LubPs Q3v marg; W tym cżáſu przymierza/ Máchomet Turecki Ceſarz wiele ſobie kroleſtw przywłaſzcżył w Azyey BielKron 252v; RejPos 83v, 188v; RejZwierc 8; WujNT 520; SarnStat 186, 1217; Naprzod ábyſmy ſię w záczętym tym czáśie pokuty y poſtu przez dni 40. vmocnili SkarKaz 116a.

w czasie czyim (18): Luty powieda, W mym cżaſu krew puſzcżać vżytecżno ieſt FalZioł V 46, V 48, 48v, 49; LubPs A3, A3v, V2v; co ſie z námi w náſzych cżáſiech dzyeie RejWiz A7, 31v, 122; RejPos 276, 278; Vważayże czo cie tu potyka w ſzedziwośći twey á w ſtátecżnych cżeſiech twoich RejZwierc 142, 122v, 124v, 139, 140v; ActReg 139.

Ze zdaniem czasowym i przydawkowym [w tym z odpowiednikami: tym (13), onym (3), ktorym (1); gdy (6), poki (3), kiedy (2), ktory (2), jako (1), niż (1), w ktorym (1)] (16): W tym cżáſu kiedy Krol v Przeſzporku był/ wtárgnęli Tátárowie do Podola, BielKron 415, 58v, 390; Dum abs te absum, W tym czáſie gdym v ciebie nie był. Mącz 429b; BiałKaz M; Wtem (cżáśie/) gdy ſię zbieráły ćmámi tłumy [In quibus adcongregatis myriadibus turbae]/ áż deptáli iedni drugie/ nacżął mowić ku vcżniom ſwym. BudNT Luc 12/1; CzechEp 328; ArtKanc M11; Phil H3; IEſli kto co z ſkárbu weźmie álbo vłápi [...] á zwłaſczá w tym czáśie gdy krolá nie obiorą [sub interregno JanStat 310]: niech będźie oſądzon SarnStat 5; [aby] w tym czáśie poki wolność nie wynidźie/ podatków vchwalonych/ álbo któré vchwaloné bydź máią/ nic nie śmieli áni mogli wyćiągáć [interim donec libertas non videbitur expirata esse JanStat 321]. SarnStat 352, 791, 929, 1085, 1127, 1254.

W połączeniu z datą lub bliższym określeniem długości trwania (3): A w tym cżáſu Włádźiſław Krol Węgierſki vmárł trzynaſtego dnia Márcá BielKron 416; TAk wielga w tym cżáśie około roku Páńſkiego 707. zgodá byłá miedzy Rzymſkim y Greckim kośćiołem po ſzoſtym Zborze SkarJedn 194; ieſli we trzech lat y we trzech mieśięcy czáſu pokoiu y zgody ćiérpi ſpokoynie Dźierżawcę trzymáć ono dźiedźictwo/ mogąc łácwie w przerzeczonym czáśie trzech lat y trzech mieśięcy [infra praedictum tempus et spatium trium annorum et mensium JanStat 550] do onégo dźierżawce przyśdź SarnStat 777.

W różnych połączeniach strukturalnych z innymi ogólnikowymi określeniami czasu (synonimicznymi, przeciwstawnymi lub bliskoznacznymi), najczęściej z przysłówkami (7): Teraz/ y ninie y w przyſzłym cżaſie/ obroń mie panie przez ſthąpienie twoie do Piekła TarDuch D5; Kto pierwſzego dnia mieſiącza Kwietnia puſci ſobie krew [...]/ ten wnet albo w richłym cżaſie vmrze. FalZioł V 46v; HistAl F5; BiałKaz M; iam nie tylko w tych cżáśiech/ ále nigdy przedtym żadney rozmowy/ z pánem Woiewodą Podolſkim nie miał. NiemObr 67; Mamy pokus bárzo wielkich zewſząd pełno ná ſie/ ktore nas ku grzechom zwodzą záwżdy w káżdym cżáśie ArtKanc L8; Záprawdę wam powiedam; iż nie máſz żadnego ktoryby opuśćił dom/ ábo rodźice/ ábo bráćią/ ábo żonę/ ábo dźieći dla kroleſtwá Bożego/ ktoryby nie miał wźiąć dáleko więcey w tym czáśie/ á w przyſzłym wieku [in hoc tempore et in saeculo venturo] żywot wiecżny. WujNT Luc 18/30.

Wyrażenia: »w dalszych czasiech« = w średnim wieku (1): A tá cnotá nadobnie przyſtoi káżdemu ſtátecżnemu á poććiwemu cżłowiekowi/ á zwiaſzcżá iuż w dálſzych cźáſiech ſwych poſtánowionemu RejZwierc 140v.

»w dzisiejszych czasiech« [zawsze: w tych] = obecnie (4): Ale y tá wtora cżąſtká modlitwy tey/ ieſt nam koniecżnie w thych dziſieyſzych cżáſiech náſzych niebeſpiecżnych bárzo potrzebna LubPs A3v, A4v; RejPos 8, 278.

»w fortunnych czasiech« (1): W fortunnych cżáſiech cnotá ſie więc niſzcży/ A1e w przećiwnych naiáśniey ſie błyſzcży. RejZwierc 211v.

»w inszych czasiech« = kiedy indziej (1): Cżwarta/ iż ſie iuż bliſzſzey ſmierći nádziewamy niżli w inſzych cżáſiech/ bo poſpolicie po Ieſieni źimá bywa. RejZwierc 162v.

»w jakim czasie« = kiedy (1): Pátrz iáka to ieſt wielkość/ á pátrz w iákim cżáſie/ Zákrywſzy ſie pod zyemię/ vkaże ſie záſię. RejWiz 147v.

»w jednym czasie« = kiedyś, pewnego czasu (1): W iednym cżáſie nie mogąe ni ocżym nic wiedźieć/ Wolałem wierſze piſáć niſz ták prozno ſiedźieć. CzahTr [D]v.

»w jednym czasie« = równocześnie (1): Tergemini – Trzei z iednego zywota wiednim czaſie vrodzeni. Calep 1055b.

»w każdym czasie« = zawsze (2): Po tym ſtałego poznaſz w káżdym cżeſie. W ſzcżęſciu w nieſzcżęſciu iż ſie nie vnieſie. RejZwierc [213]; ArtKanc L8.

»w krotkim (a. krociuchnym, a. skroconym) czasie« = w przeciągu krótkiego czasu; brevi tempore PolAnt; in arctiori tempore JanStat [szyk 36 : 2] (38): Aż więtz ij z ijnymi dworzany w krotkim cżaſie ſie ſprzyiaźnił v dworu ForCnR Cv; MiechGlab 75; RejJóz G; RejKup i6; LubPs R5; KrowObr 135v; RejWiz 3v, 27; OrzList hv; RejFig Aa3; BibRadz Ps 80/15; będzyeli Bog racżył á pánowie Krześćijańſcy pomogą/ poſtáramy ſie s pilnośćią około thakiey wyprawy w krotkim cżáſu. BielKron 414v, 75v, 318, 405v; KochZg A3; GórnDworz P3v; HistRzym 33v, 61v; RejPos 280v, 345; BielSat H2; RejZwierc 184v; PaprPan Gg2v; SkarŻyw 101, 519, 582; StryjKron 295; Niepomogłá nie Wołhá płynąc miáſtá śrzodkiem/ Y miáſto/ y ozdobnych Cérkwi w czáśie krotkiem Trzydźieśći wygorzáło KochJez B2v; NiemObr 20; KochFr 65; WerGośc 225; GórnRozm N2; żywot náſz przypodobány ieſt do báńki ná wodzie sſtawáiącey ſie/ kthora w onymże krociuchnym cżáſie/ w ktorym wzroſt ſwoy ma/ záſię ginie Phil H3; Pánie w cżáśie ſkroconym/ Niech twoy gniew zgodźi/ ktorymem ſtrwożonym GrabowSet Fv; SarnStat 454, 527, 910.

»w krotkim czasie« = po upływie krótkiego czasu, wkrótce; brevi Mącz, Modrz, Calep, JanStat; pauco post tempore Modrz (51): OpecŻyw 173; RejJóz L2; A iż potym wkrotkim tzáſie było wielkie Concylium Niceńſkie KrowObr 230, A4, Cv, 220, 221v, 231v, 232, 240v; RejWiz 28v, 32, 90; BielKron 108v, 172v, 199, 246v, 322v, 350, 374v; Mącz 27a; SarnUzn C2; RejAp BB4v; Oná ſłużbiſta záſlepiona grzechem/ nieumiáłá/ áni mogłá vciec: w krotkim cżeſie po niekthorych rzecżach poznano ią winną/ y poimano GórnDworz Bb3; HistRzym 116v [2 r.]; RejPos 138v; RejZwierc 223; RejPosWstaw [413]v; HistHel B2v [2 r.]; MycPrz I B2; PaprPan Hh2; ModrzBaz 31, 99v; SkarJedn 391; KochPs 102, 172; SkarŻyw 14, 179, 452, 528, 572; CzechEp 108; WerGośc 222, 235; Calep 139a; GrabowSet B2; SarnStat 693, 700; GosłCast 14.

»w ktorym(kolwiek) czasie« = kiedy(kolwiek); infra quod tempus, quo tempore JanStat (9): A w ktorymkolwiek cżáſie będzieſz ták záwołan do tey winnice od niego/ bądź ráno/ bądź pozno/ nic ſie nie lękay o zapłátę ſwoię RejPos 61, 60v; RejZwierc 170v; CzechEp 328; SarnStat 98, 156, 242, 648; SkarKazSej 704a.

»w małym czasie« = w przeciągu krótkiego czasu, na krótki czas (4): O Iupiter boże nawyſzſzy/ y dla cżegos dni moie w máłym cżáſie poſtánowił HistAl M8v; RejAp AA5v; iżem ia obiecał puśćić miecż/ ktory prętko á bárzo w máłym cżáſie muśi roſproſzyć á rozgromić ten márny pokoy táki RejPos 334; SkarJedn 257.

»w małym czesie (a. w małych czasiech)« = po upływie krótkiego czasu, wkrótce (2): A potym záſię vźrzyſz bárzo w máłym cżeſie/ Alić on iuż ſam gębę do wędzidłá nieſie. RejWiz 44; RejZwierc 170v.

»w marnotrawnych czasiech« (1): Cząſtka dniow mych w złym ieſt przeſzła wmarnotrawnych czaſiech SeklPieś 20.

»w czasie mianowanym« (1): MetrKor 37/2v cf »w czasie złożonym«.

»w naznaczonym czasie« = infra praefinitum tempus JanStat; infra praefixum terminum JanPrzyw (3): á gdźieby ſie wezwáni przez nas w náznáczonym czáśie niewróćili/ zá wywołáne y bezecné niechay będą miáni SarnStat 176, 350, 892.

»w czasiech niebezpiecznych« [szyk 3 : 2] (5): LubPs A3v; BielKron 58v; O moy miły á ná wſzem ſwięty Pánie/ rácżyſz nam nędznikom ſwoim przyſporzyć w tych niebeſpiecżnych cżáſiech náſzych tákiey wiáry á ſtałośći RejPos 276, 278; ActReg 161.

»w niedługim czasie« = wkrótce (1): Da Bog o mnie w niedługim cżáſie vſłyſzyćie CzahTr K2v.

»w (nie)słusznym czasie« (2): FalZioł V 16b; Ktorego tám rádośći żadna myſl nie znieſie/ Aż to wierni poznáią potym w ſłuſznym cżeſie. RejWiz 194.

»w niniejszym czasie« = teraz, obecnie (1): Oby to było wiádomo cżłowieku nędznemu co ſie ſnim ma dziać na potym/ toby w ninieyſzym cżáſie rozmyſlał HistAl F5.

»w onych czasiech (a. w onym(że) czasie)« = wtedy; in diebus illis PolAnt, Vulg; in tempore illo PolAnt (11): LubPs V2v; Biadá tedy będźie brzemiennym/ y dźiatheczkam zſącym w onych czáśiech/ ábowiem będźie śćiſk wielki w tey źiemi BibRadz Luc 21/23, Ier 50/4, 20, Zach 8/6; BudBib 3.Reg 14/1, 2.Par 32/24, 4.Esdr 16/32; Phil H3; WujNT 520; Y może bydź Sędźia o to vpómnión/ ieſli nie wypráwi pytánia w onym czáśie/ który miał [tempore medio ad interrogandum habito JanStat 492] y przeſzedł ku rozmyślániu. SarnStat 791.

»w ostatecznych (a. ostatnich) czasiech« = przed końcem świata; przed śmiercią (8): Powtarzánie modlitwy Koſciołá ſwiętego áby go Pan w tych oſtátnich cżáſoch záſthárzáłośći opuſzcżáć nie racżył. LubPs Q3v marg, A3, A4; gdyż racżył thák iáko záſlubił w oſtátecżnych cżáſiech z nowu ponowić to miłoſierdzie ſwoie RejPos 160, 83v, 188v; RejZwierc 197v, 263v.

»w czasiech ostatecznych (a. ostatnich)« = ostatnio, niedawno (2): Modlitwá koſciołá ſwiętego ktory ſie záſtárzał w tych cżáſiech oſtátnich. LubPs Q3 marg, Q2v.

»w pewnym czasie« [szyk 2 : 1] (3): SkarŻyw 444; á ktemu ći/ którzy iuż ſkutecznie dobrá Ziemſkié ośiedli/ tákowé w pewnym czáśie [ad decursum temporis JanStat 1032]/ w którym to ſpráwić będą móc/ ſą powinni przedáć pod winámi SarnStat 931; PaxLiz A2.

»w potomnych czasiech« = dawniej, w przeszłości (1): Powyada yſch wpothomnych czaſſyech czinyono wyelie skod na yego ſchlyak y zawolanye o kthorich on nycz nyewyedziall LibMal 1553/177.

»w czasie przerzeczonym« = infra praedictum tempus, intra tempus praedictum JanStat (2): który kóń/ ieſli w tym czáśie przerzeczonym nie ozdrowieie/ tedy o onégo koniá/ iáko będźie mógł/ przyiaćielſkié ma ſie z nim zgodźić. SarnStat 674, 777.

»W czasiech przeszłych« = dawniej, w przeszłości (1): Aby Helená byłá im wydaná: Ktorą w tych cżáſiech przeſzłych ALEXánder [...] Vnioſł od mężá KochOdpr A3v.

»w przyszłym czasie (a. w przyszłych czasiech)« = w przyszłości (3): O tedy duch ſzwyąty [...] gotoual ſyey nayczyſthſzego ſercza krew panyenſką ku ſpravye czlouyeczenſtwa przyącz ſynu bozemu gdy wprzyſzlem czaſu myal ſtąpycz na ſzwyath PatKaz II 43v; TarDuch D5; Wzbudźił nas poſpołu/ y weſpołek poſádźił w niebie w Kryſtuśie Iezuśie/ áby okazał w przyſzłych cżáśiech/ wielkie Bogáctwá łáſki ſwey GrzegŚm 59.

»w rychłym czasie« = wkrótce (12): FalZioł V 46v; BielKom C7, G5v; W rychłym cżáſie ſrogą pomſtę nád ſobą poznáią LubPs gg5v; thakież w rychłym cżáſu będziećie mieć drugiego obrońcę od południá/ tho ieſt S. Stániſłáwá. BielKron 357, 92v, 454v; BielSat G4v; SkarŻyw 311; Pewny koniec iuż świátá w rychłym cżáśie máią. BielRozm 2; GrabowSet D2v; SarnStat 648.

»w spokojnych czasiech« (1): á oſądź ſie ſam/ ieſlićby to iuż w twych ſpokoynych cżáſiech twoich przyſtało. RejZwierc 122v.

»w szedziwym czesie« = w starości (1): Ze ni ſtrách áni rádość nic cie nie vnieſie/ Ze vżywieſz roſkoſzy y w ſzedziwym cżeſie. RejZwierc 180.

»w czasie teraźniejszym« (1): Abyś ná tey gránicy będący przednieyſzym/ Rádził z nimi o pokoy w cżáſie teráznieyſzym. PaprPan A4v.

»w tych czasiech (a. w tym czasie)« (19): ComCrac 22; ZapWar 1548 nr 2669; MetrKor 37/2v; LubPs A3, A4, Q2v, Q3 marg, Q3v marg, X4 marg; BielKron 58v, 252v; SarnUzn A3; Tákże też ty cżyń moy miły brácie/ á zwłaſzcżá iuż w tych ſwych doſkonálſzych cżáſiech będąc poſtánowiony RejZwierc 139, 8; KochOdpr A3v; NiemObr 20; iż ieſliby áppelláciiéy w czáśie tym/ który przez nas Mikołáiá Biſkupá y náſzé potomki wedle potrzeby Rzeczypoſpolitéy będźie náznáczon [infra tempus ... limitandum JanStat 912] nie będźie chował SarnStat 1127, 674; SkarKaz 116a.

»w tym(że) czasie (a. w tych(że) czasiech)« = wtedy; in diebus illis PolAnt, Vulg; dum Mącz; in hoc tempore Vulg; in hoc casu, tunc JanStat (89): PatKaz II 77; Lato. [...] W thym cżaſie Słończe troie znamion przechodzi na pocżątku Raka, w poſrzodku Lwa. Na kończu znamię Panny. FalZioł V 53v, V 54 [2 r.J; BielŻyw 159; I przitraffilo ſzią wtych czaſzyech yſch za yego M. panem poſnanſkym wſchithczi zzamku thutha do poznanya bili wyachali. LibMal 1544/87v, 1544/87v; ConPiotr 33; BibRadz Act 1/15; Potym Achilles do woyſká przyciągnął/ á w tym cżáſu krol Tátárſki z dáry do Achilleſá przyiechał BielKron 57, 14v, 25v, 28, 55v, 57v (49); Mącz 429b; RejAp 93v, 165v; RejZwierc 122v; BielSpr 56v; Y tuſzyſzże ábych ia miał ták długo żyć? Abo co ma przyść wtych tám cżáſiech? BudBib 4.Esdr 4/50 [51]; BiałKaz C2v; BudNT Luc 12/1; SkarJedn 194, 219, 230; SkarŻyw 88, 519; ZapKościer 1580/15v; StryjKron 687; CzechEp [403]; KochJez A3v; NiemObr 128, 158; A ſámá tonie/ kiedy Kozorożec wſchodźi/ W tymże czáśie Procion na morze vchodźi. KochPhaen 23; ArtKanc F4v, M11; ActReg 70; WujNT Rom 3/26; SarnStat 5, 588, 631, 929, 1079, 1085, 1254.

»w tym czasie (a. w tych czasiech)« = na przestrzeni tego czasu, przez ten czas, tymczasem, w trakcie tego; interea Vulg, Mącz, Modrz, Calep; in hoc tempore PolAnt, Vulg; intra Calep; interea temporis, interim, medio tempore JanStat (38): Diar 56; Leop Num 11/1; A tak oni zſzedſzy ſię/ pytali go mowiąc: Pánie zali w tym cżaſie nápráwiſz kroleſtwo Izráelſkie? BibRadz Act 1/6; Piſze Iozephus iż mu Pan Bog zámierzył cżás do ſtá á dwádzyeściá lat budowáć/ á w thym cżáſu Noe buduiąc/ kazał y vpominał ludzi BielKron 4v; Co ſie tycże ſpraw ſądownych [...]/ záwieſzamy to do Seymu głownego/ á ieſliby co pocżęli w tym cżáſu/ áby to nizacż było BielKron 217; pothykáli ſie ſnimi Węgrzy/ Polacy/ y drudzy Niemcy/ zadzierżáiąc ie ná ſobie áby ſie w thym cżaſu drudzy płáwili BielKron 315, 225 [2 r.], 245, 250, 252, 383, 383v; Mącz 406b, 483a, 486a; A pan Myſzkowſki w tym cżeſie odpocżynie/ áby záſię/ gdy w.m. rzecż około trefnośći odpráwiſz/ do końcá ſwoię prowádzić mogł. GórnDworz O, Zv; BudNT Ioann 4/31; ModrzBaz 31, 34, 135v; iż nápiſał/ że roku wtorego pánowánia Klawdiuſá Ceſarzá Piotr S. Rzymſką ſtolicę/ náuką ſwoią wſzcżepił: ná ktorey 25 lat śiedział/ aż do oſtátnego roku Neroná Ceſarzá: vkázuiąc iákoby to fałſz był ſtego/ iż Piotr S. w tym cżásie/ to ieſt w tych dwudzieſtu y piąći lećiech/ był w Hieruzálem SkarJedn 97; Wzięłá potym Litwá co byli ná Zamku z Polaki do trzech dni przymierze/ iżby ſie rozmyſlili y nárádzili wtym czaſie o podániu Zamku StryjKron 572, 130; Interusurium ‒ Wtim czaſie lichwa przipadiaiąca. Calep 556a, 550b, 555a, 556b; WujNT przedm 28, Act 1/6; á gdy to vczyni/ Krześćiánin będźie mu powinien lichwę zápłáćić/ która w tym czáśie vroſłá. SarnStat 251, 352, 387, 474, 504, 1097, 1238.

»w tych czasiech (a. w tym czasie)« = teraz, obecnie; ostatnio; in hoc tempore Vulg [szyk 20 : 2] (22): LibLeg 10/61 v; LubPs A3v, A4v; Także piſał Luter [...] ácżem ſie był odezwáł ná Koncilium od niego/ wſzákże w tych cżáſiech páná bogá záwżdy zań proſzę záiego zdrowie BielKron 195v; RejPos 8, 40, 271, 276, 278; BielSat G4; Zebyś wżdy dla przygody miał ty kilká złotych/ Widząc co ſie przydawa dziá w cżáſiech oto tych. HistLan A4; MycPrz I [A3]v, II [B3]v; Batząc to iż ẃiele źiem iuż Turcy poſiedli/ A do nas wtych to tzaſiech praẃie ſie prżyſiedli. WierKróc B3; BiałKaz M; NiemObr 67; BielSenJoach 3; ArtKanc N2Ov; RybGęśli D2v; WujNT Luc 18/30; SarnStat 306; Rrzuciwſzy [!] okiem przed ſię á potym záś záſię/ Obacżyſz co zá ludźie náſtáli w tym cżáſie. CzahTr D.

»w zamieszanych czasiech« (2): SarnUzn A3; iż w tych zámieſzánych cżáſiech ſwiátá dziſieyſzego iſcie nie káżdy ſie będzie vmiał ſnádnie s tego wypráwić co ieſt Bog RejZwierc 8.

»w zastarzałych, w starych czasiech« = w starości (1 : 1): Zeſzłe ich látá będą zyelone w hoynośći/ W onych ſwych ſtárych cżáſyech będą ták ćirpliwi/ Ku wyznawányu Páńſkyemu poki yedno żywi. LubPs V2v, X4 marg.

»w zeszłych czasiech« = w starości (1): wſpomni ſobie onego mężá ſwięthego Tobiaſzá tákież iuż w ſzedziwośći iego á w zeſzłych cżáſiech iego/ co theż Pan z nim broić racżył RejZwierc 124v.

»w czasie złożonym« (1): a yeſly by ſſya przydalo wthim czaſzye mnyeſlozonym a myanowanym zebych yąth a wyazenye wſyątb MetrKor 37/2v.

»w złych czasiech« (1): ábyś W.K.M. w tę rzecż miłośćiwie weźrzeć/ á v ſiebie ią wedle potrzeby vważywſzy/ tey náuki łáſkáwye bronić racżył/ w tych złych á zámieſzánych cżáſiech SarnUzn A3.

Szeregi: »w dnioch i w czasiech« (2): W onych dnioch y w onych cżáſiech [In diebus illis et in tempore illo] [...] ſynowie Izráelſcy przyidą y ſynowie Iudſcy ſpołu BibRadz Ier 50/4, Ier 50/20.

»w ktorym czesie a na ktorym miejscu« (1): A iż niewiemy w ktorym cżeſie á ná kthorym mieyſcu ma nas ſmierć záſtáć RejZwierc 170v.

»w tym czasu i tegoż roku« (1): A w tym cżáſu y tegoż roku záwichrzył Dyabeł krzyżem BielKron 412v. ~

»w czasie, w czasiech« = zawsze, od dawna; in temporibus Vulg (1 : 1) (2): á corká krolá od Poludnia [...] będzie y ſámá wydana/ y ći co ią przywiedli/ mlodzieńcy iey/ y ktorzy ią poſiláli w cżáſiech. Leop Dan 11/6; To ieſt náſz tworcá/ to ieſt pan litośći. A my lud iego: o których on w czáśie Záwżdy przemyśla/ y któré ſam páśie. KochPs 143.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): ⟨...⟩epak cżaſu gdi An⟨...⟩ (iako Hyeronim ⟨...⟩owi) wſzitki vcżnie ⟨...⟩gnać, okrom Dyogeneſa BielŻyw 70.
*** Dubium (1): iako było zdanie w na ktory czasami są się iudicia co perduelliones y tym czasem resolwuią się. ActReg 64.

Cf CZASOGUŚLNIK, CZASOKUSIEDLNICA, NIECZAS, NIEWCZAS, WCZAS

HG, MM