[zaloguj się]
[pdf]

NIEWCZAS (98) sb m

W pisowni łącznej (96), w rozłącznej (2); -s (18), -ſz (1); -ſ- (72), -s- (3), -ſz- (2), -ſſ- (1).

e oraz a jasne (w tym w a 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N niewczas niewczasy
G niewczasu niewczasów
D niewczasowi niewczasóm
A niewczas niewczasy
I niewczas(e)m niewczasy, niewczasami
L niewczasie niewczasiéch

sg N niewczas (11). ◊ G niewczasu (15). ◊ D niewczasowi (3). ◊ A niewczas (8). ◊ I niewczas(e)m (4). ◊ L niewczasie (1). ◊ pl N niewczasy (3). ◊ G niewczasów (27); -ów (3), -(o)w (24). ◊ D niewczasóm (4); -óm (1), -(o)m (3). ◊ A niewczasy (17). ◊ I niewczasy (3) GliczKsiąż, Skarżyw, CzahTr, niewczasami (1) StryjKron. ◊ L niewczasiéch (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Niedogodność, niewygoda, trud, trudność, utrapienie, niepokój, przykrość, smutek; molestia Mącz, Calep, Cn; incommoditas Modrz, Calep, Cn; importunitas Mącz, Calep; incommodum Modrz, Cn; damnum Calep, Cn; intempestivitas Calep; acerbitas, asperitas, cordolium, dividia, stomachus, stridor Cn (96): A tákći bych rad poſłużył/ Kiedyćby iáki niewcżas był: Poleć mi dzieći przyglądáć/ Będęć ſie nimi opiekáć. BierEz Nv; RejPs 50; GliczKsiąż O7v, O8; RejWiz 62 [2 r.]; Liberatio et vacuitas omnis molestiae, Swiebodność od wſzelákiego niewczáſu. Mącz 472c, 266b; Prot A3v; A przeto nierad bych/ ábyś ią [żonę gospodarza] w. m. widział/ á miał ten niewczás wołáć ná nię/ by ná wilká [tj. głośno z powodu jej głuchoty] GórnDworz S4, C6, Kk4v; Ieſliżby iáki niewcżáſz był w domu mym tobie/ Tedyć mamy przyſtoynie iſcie ſłużyć obie. HistLan A4; RejZwierc 3v, 6v; MycPrz II D; gdy ſię ćiáło nie dobrze ma/ tedyć y cżłonki pewnie iáki niewcżás ćierpieć muſzą ModrzBaz 3; Anim ia tego ſobie zá niewcżás pocżytał/ W budzie leśney ſię przeſpáć/ y nád ſtády chodzić. KochOdpr B3v; á żołnierze [...] przenáięći byli/ áby wytchnąć nigdzieſz S. Chryzoſtomowi nie dáli: ále go prędzey włocżąc y niewcżáſy zádáiąc vmorzyli SkarŻyw 90, 184; Idźmy gdźie nas Bóg wiedźie/ á dawnych niewczáſów Zápomniawſzy/ weſelſzych vżywaymy czáſow. KochEpit A2; ReszPrz 45; Trzebá pracą wyćiérpieć/ niewcżás podéymowác/ Prze oyczyznę nákóniec krwie ſwéy nie żáłowáć. KochTarn 79; PudłFr 59; GórnRozm Iv; Calep 513a; GórnTroas 9; Kto więc walki zrowna Alexándrá wielkiego/ Kto z nich vżył ná woynie niewcżáſu więtſzego. KmitaSpit C3; CiekPotr C; CzahTr F4v, K4, L; GosłCast 46; Gdy [złodziej] gdźie do gmáchu wnidźie/ ćicho/ bez hałáſu/ Pánu Goſpodarzowi nie życży niewcżáſu. Nie radby go przebudźił/ [...] niech zdrow odpocżywa. KlonWor 5.

niewczas czyj [= znoszony przez kogo] [w tym: pron poss (5), G sb i pron (3), ai poss (1)] (9): RejPs 39; Bych chcyał wylicżáć nyewcżáſy kápłanow dziſieyſſych/ dnyáby mi nye sſtáło. GliczKsiąż O7v; przyrodzenie ſámo/ (áby to káżdy znał/ iż muzyká iáka tháka niewcżáſy ludzkie odpędza) náucżyło Mamki ſpiewáć/ áby ſpiewániem dziećinny płácż tuliły GórnDworz H3; RejPos 322; HistLan F2; RejZwierc 158v; Zgotował lepak Iehowá Bog bánię/ y wzeſzłá nad Ionaſzem/ będąc ćieniem nád głową iego/ áby go zásłániáłá od niewcżáſu iego [a mało eius]/ BudBib Ion 4/6; Mych niewczáſow lituią nocy nieprzeſpáné KochPieś 29; CiekPotr 51.

niewczas czyj [= czyniony, zadawany przez kogo, przez co] [w tym: G sb (3), ai poss (1)] (4): iż theż zgrzeſzyć [Adam] muſiał/ á zá thym przyſzłá [...] ná nas/ ſmierć/ boleść/ nędze/ prace/ mizerie/ j wſzytki niewcżáſy tego ſwiátá. GórnDworz Y; KochTr 23; Duńczycy nędzą y niewczáſſámi Litewſkimi/ y ledá zielſkámi/ ktore głod ſmierząc ieść muſieli/ zemdleni y zárażeni ná drogach vſtawáli StryjKron 432; OrzJan 51.

W połączeniach szeregowych (17): KromRozm III A7v; iż nie to było głowne przed ſię wzięcie nátury/ żeby ludzi chorobam/ niewcżáſom/ y doległoſciam poddáłá GórnDworz H8v; kiedy mu ſie odeimie miłość/ tedy [...] będzie żył ſzcżęſliwie/ niemáiącz ná ſię onych fráſunkow/ troſk/ teſknic/ boleśći/ y inych niewcżáſow/ ktorych w miłości pełno. GórnDworz Kk7v, H3, H3v, Y, L13; A iákiey wielkiey trudnośći/ pracey/ niewcżáſow/ á nákoniec hániebney ſmierći/ vżyć racżył [Chrystus] RejPos 332v, 280; RejZwierc 158v; iáko wielkich trudnośći/ prac/ pilnośći/ y niewcżáſow rodzicy dla nas podeymowáć muſieli RejPosWstaw [414]; CzechRozm 225v; ModrzBaz 115; SkarŻyw 86, 244; Woyná [...] śiłá ſtráchow rodźi/ Siłá troſki/ boiáźni/ y niewcżáſow płodźi. KmitaSpit C3; Iákich trudow, niewcżáſow, y trudnościm záżył, Stáráiąc ſię o dzieći ſwych porátowánie? CiekPotr 64.

W przeciwstawieniach: »niewczas... dobro, lenistwo, odpoczynienie, pokoj, pożytek, proznowanie, rozkosz« [w tym: lenistwo i proznowanie (1), pokoj z dobrem (1)] (7): A nie zle ná máły cżás niewcżáſu vżywáć/ Kto długo chce ná potym w ſwych roſkoſzach pływáć. RejZwierz 38v; Komu może być miłe odpocżynienie/ ieſli pirwey nie vcżuł niewcżáſu s pracey? GórnDworz H8v; MycPrz I [D]; ieſli chceſz áby ſie ćiebie nieprzyiaćiél bał/ tedy podléc muśiſz wſzyſtkim onym niewczáſóm: iuż wierę zániecháć muśiſz leniſtwá y próznowánia OrzJan 48, 51.

W charakterystycznych połączeniach: niewczas(y) długi, wielki(e) (więtszy) (4); niewczas dokuczy, [komu] jest (bywa) (4), przychodzi, trefi się, werwie się; niewczasu(-ow) doznać, podjąć (podejmować) (4), uchodzić (ujć) (2), uży(wa)ć (11), wycierpienie, wytrwanie, zażyć; niewczasowi(om) poddać [kogo], przywykać (przywyknąć) (2), (nie)przywykły (2); niewczas(y) ci(e)rpieć (8), czynić [komu], mie(wa)ć (3), podjąć (podejmować) (2), przynosić [komu], przywieść, uczuć, wytrwać, zadawać [komu], znosić; na niewczasy przyść; z niewczasem zostać; niewczasy [= niewczasami] trudzić, zemdlony.

Wyrażenia: »sprzeciwny niewczas« (1): Abowiem iuż ſnadz tám vſſedł bych wſſytkich tu ſprzećiwnych niewczáſow moich y zákrył bych ſie od wſſytkiego ſprzećiwieńſtwá RejPs 39.

»niewczas trudny« (1): że iáko [...] śnieg od wiátru W zamieci podniesiony, y ná kupę wzdęty, W niewczásie iákim trudnym Rzeczypoſpolitey Iákoby źimie potrwa; ále záś na wioſnę Roſtáie. CiekPotr 51.

»wojenny niewczas« (1): [hetman] ktoryby y znoy/ y zimno/ y práce/ y wſzelákie woienne niewcżáſy [et aestum et frigus, et labores et omnes belli incommoditates] więcey niżli drudzy znoſił ModrzBaz 115.

»zły niewczas« (1): Kędy żaden Krol inſzy nigdy nie dokazał/ Aby w ták złe niewcżáſy dáley być pokazał. KmitaSpit C3.

Szeregi: »boleść i niewczasy« (1): Bowiem tho [cnota męstwa] ſpráwuie/ że ludzie cáłą chęcią zwykli ſie kuśić o rzecży vcżćiwe [..,] ſproſnymi brzydząc ſie/ y vmrzeć woląc/ bądź też boleść y wſzelákie niewcżáſy podiąć/ niżby prze gnuſność/ y oſpáłość co tákiego vcżynić mieli Phil B4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»frasunki, (a) niewczasy« (2): Bo co ieſt nalepſzego iedno kto ſwych cżáſow/ Oſtrzeże od fráſunkow/ á od wſzech niewcżáſow RejZwierc 239v; KochPs 207. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»głod i niewczas« [szyk 1:1] (2): Tedy go Ceſarz do ćięſzkiego bárzo więzienia dáć y trudzić głodem y niewcżáſy kazał. SkarŻyw 300; PowodPr 10.

»niewczas i molestyja« (1): aby y sam tey nedze nie cierpiał, y Kr. I. M. niewczasu y molestyi nie czynił. ActReg 142.

»nędza i (a) niewczas« (4): RejPos 19; że [moskwiczanie] ſą cżuyni/ opátrzni/ poſłuſzni/ Nędze y niewcżás wytrfáią/ iáko ieſt głod/ zimno/ gorącość/ mokrość/ kárność wielka/ poſłuſzeńſtwo/ zgodá BielSpr 66v; potym ſię chorzy Chrzeſćiáni y tám y ſám z rozmáitey nędze y niewcżáſow/ iák to w woysku ile walnym bywa/ tułáli StryjKron 290, 432. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niewczasy i niebezpieczeństwo« [szyk 2:1] (3): oną ſławą/ ktora go [Aleksandra Wielkiego] podwodziłá ku wyćirpieniu wſzytkich niewcżáſow/ y niebeſpiecżeńſtwá GórnDworz Aa6, Zv; ZapKościer 1582/32v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»niedostatki, niewczasy« (1): wchodzi w nas zła [myśl]/ á ſmęthna/ á ieſzcże nie ſámá/ ále przywiedzie s ſobą wſzytki niedoſtátki/ wſzytki niewcżáſy/ thák iż wten cżás iuż nie iedno ciáło/ ále y duch w cżłowiecże choruie GórnDworz H5v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niepogody, niewczasy« (1): Kniáź Conſtantin Oſtroſki [...] ciągnął [...] pod Smołenſko/ gdzie dla niepogod/ niewcżáſow y zaległych drog/ z wielką ſzkodą ledwo we czterzy Niedziele przyciągnął StryjKron 747.

»posty i niewczasy« (1): drudzy mowili/ iſz to ták zwielkich poſtow y niewcżáſow/ głos z oſtrzał. SkarŻyw 183. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»praca i niewczasy« [szyk 1:1] (2): iuż teraz prziwykay pracy/ i nie wcżaſom/ Abyś ſię mogł ſpoſobić ku trudnieyſzim cżaſom. KochSat Cv; BielSpr 26. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»niewczas ani przemory« (1): ktorzy ſą niezwycżáyni/ pierzchliwi/ nieprzywykli niewcżáſowi/ ani przemorom woiennym BielSpr 25v.

»niewczas, przenaszladowanie« (1): Ciérpiałem niewczás/ przenáſzládowánié/ Podéymowałem cáły dźiéń karánié. KochPs 108.

»niewczas i przykrość« (1): Omni molestia vacare, Być próżen wſzelákiego niewcżáſu y przikrości. Mącz 472a.

»niewczas, (i) szkoda« [szyk 1:1] (2): SCewolá w Rzymie zacny był dawnego cżáſu/ Ktory ſie vżáłował wielkiego niewcżáſu/ y ſzkod kthore ná ten cżás ćirpieli Rzymiánie PaprPan Ggv; Calep 521b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niewczas, (a, abo, i) trudność« [szyk 1:1] (5): RejWiz 83; Ale naſladuy cnoti/ ktora acż zniewcżaſem/ I trudnoſćią przychodzi/ a wſzakoż za cżaſem Hoynie plaći utrati podięte dla ſiebie KochSat B4v; RejPos 322; znáć mi ſie to dáło. Ze wy niewcżás ią trudność ſpołuchmy miewáli HistLan C4; RejPosWstaw [414]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»zima z niewczasem« (1): Iáko zá ćiepłym weſołym czáſem/ Wnet náſtępuie źimá z niewczáſem ZawJeft 30.

»zimno albo niewczas« (1): áby [człowiek] nágo nye chodził/ á źimná álbo yákyego nyewcżáſu nye ćirpyał. GliczKsiąż G8. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

W przen (1): bo prze té niewcżáſy Dobrze iuż nie ſzáleię/ ią furta ſtrapióna: Iednák mię ten bezmierny niepokoy dokóna. KochPieś 28.
2. Ktoś uciążliwy, naprzykrzający się, niemający względu na osobę ani na niestosowność miejsca lub czasu, natręt (1): Importunus, Molestus, gravis, qui neque loci, neque temporis, neque personae habet rationem. – Nie wcżas, ktori ſwego czaſsu rzeczi nieodprawuie, vprzikrzaiąci ſie. Calep 513a.
3. n-pers (1): Iakom ya nyevynyotha [!] dwądzeszthu kop pozyczonych ydwa Slachathnyemv adamovj zelyszewa nyewczaszowy ZapWar 1514 nr 2121.

Synonimy. 1. ciężkość, dolegliwość, frasunek, kłopot, mizeryja, molestyja, niepogoda, przeciwność, przykrość, przypadłość, smętek, smutek, szkoda, trud, trudność, ucisk, udręczenie, utrapienie; 2. natręcik, natręt, wszetecznik, wszędybył.

Cf NIEWCZEŚNOŚĆ, WCZAS

KK