« Poprzednie hasło: NIEWCIELONY | Następne hasło: NIEWCZASNOŚĆ » |
NIEWCZAS (98) sb m
W pisowni łącznej (96), w rozłącznej (2); -s (18), -ſz (1); -ſ- (72), -s- (3), -ſz- (2), -ſſ- (1).
e oraz a jasne (w tym w a 3 r. błędne znakowanie).
sg | pl | |
---|---|---|
N | niewczas | niewczasy |
G | niewczasu | niewczasów |
D | niewczasowi | niewczasóm |
A | niewczas | niewczasy |
I | niewczas(e)m | niewczasy, niewczasami |
L | niewczasie | niewczasiéch |
sg N niewczas (11). ◊ G niewczasu (15). ◊ D niewczasowi (3). ◊ A niewczas (8). ◊ I niewczas(e)m (4). ◊ L niewczasie (1). ◊ pl N niewczasy (3). ◊ G niewczasów (27); -ów (3), -(o)w (24). ◊ D niewczasóm (4); -óm (1), -(o)m (3). ◊ A niewczasy (17). ◊ I niewczasy (3) GliczKsiąż, Skarżyw, CzahTr, niewczasami (1) StryjKron. ◊ L niewczasiéch (1).
Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
niewczas czyj [= znoszony przez kogo] [w tym: pron poss (5), G sb i pron (3), ai poss (1)] (9): RejPs 39; Bych chcyał wylicżáć nyewcżáſy kápłanow dziſieyſſych/ dnyáby mi nye sſtáło. GliczKsiąż O7v; przyrodzenie ſámo/ (áby to káżdy znał/ iż muzyká iáka tháka niewcżáſy ludzkie odpędza) náucżyło Mamki ſpiewáć/ áby ſpiewániem dziećinny płácż tuliły GórnDworz H3; RejPos 322; HistLan F2; RejZwierc 158v; Zgotował lepak Iehowá Bog bánię/ y wzeſzłá nad Ionaſzem/ będąc ćieniem nád głową iego/ áby go zásłániáłá od niewcżáſu iego [a mało eius]/ BudBib Ion 4/6; Mych niewczáſow lituią nocy nieprzeſpáné KochPieś 29; CiekPotr 51.
niewczas czyj [= czyniony, zadawany przez kogo, przez co] [w tym: G sb (3), ai poss (1)] (4): iż theż zgrzeſzyć [Adam] muſiał/ á zá thym przyſzłá [...] ná nas/ ſmierć/ boleść/ nędze/ prace/ mizerie/ j wſzytki niewcżáſy tego ſwiátá. GórnDworz Y; KochTr 23; Duńczycy nędzą y niewczáſſámi Litewſkimi/ y ledá zielſkámi/ ktore głod ſmierząc ieść muſieli/ zemdleni y zárażeni ná drogach vſtawáli StryjKron 432; OrzJan 51.
W połączeniach szeregowych (17): KromRozm III A7v; iż nie to było głowne przed ſię wzięcie nátury/ żeby ludzi chorobam/ niewcżáſom/ y doległoſciam poddáłá GórnDworz H8v; kiedy mu ſie odeimie miłość/ tedy [...] będzie żył ſzcżęſliwie/ niemáiącz ná ſię onych fráſunkow/ troſk/ teſknic/ boleśći/ y inych niewcżáſow/ ktorych w miłości pełno. GórnDworz Kk7v, H3, H3v, Y, L13; A iákiey wielkiey trudnośći/ pracey/ niewcżáſow/ á nákoniec hániebney ſmierći/ vżyć racżył [Chrystus] RejPos 332v, 280; RejZwierc 158v; iáko wielkich trudnośći/ prac/ pilnośći/ y niewcżáſow rodzicy dla nas podeymowáć muſieli RejPosWstaw [414]; CzechRozm 225v; ModrzBaz 115; SkarŻyw 86, 244; Woyná [...] śiłá ſtráchow rodźi/ Siłá troſki/ boiáźni/ y niewcżáſow płodźi. KmitaSpit C3; Iákich trudow, niewcżáſow, y trudnościm záżył, Stáráiąc ſię o dzieći ſwych porátowánie? CiekPotr 64.
W przeciwstawieniach: »niewczas... dobro, lenistwo, odpoczynienie, pokoj, pożytek, proznowanie, rozkosz« [w tym: lenistwo i proznowanie (1), pokoj z dobrem (1)] (7): A nie zle ná máły cżás niewcżáſu vżywáć/ Kto długo chce ná potym w ſwych roſkoſzach pływáć. RejZwierz 38v; Komu może być miłe odpocżynienie/ ieſli pirwey nie vcżuł niewcżáſu s pracey? GórnDworz H8v; MycPrz I [D]; ieſli chceſz áby ſie ćiebie nieprzyiaćiél bał/ tedy podléc muśiſz wſzyſtkim onym niewczáſóm: iuż wierę zániecháć muśiſz leniſtwá y próznowánia OrzJan 48, 51.
W charakterystycznych połączeniach: niewczas(y) długi, wielki(e) (więtszy) (4); niewczas dokuczy, [komu] jest (bywa) (4), przychodzi, trefi się, werwie się; niewczasu(-ow) doznać, podjąć (podejmować) (4), uchodzić (ujć) (2), uży(wa)ć (11), wycierpienie, wytrwanie, zażyć; niewczasowi(om) poddać [kogo], przywykać (przywyknąć) (2), (nie)przywykły (2); niewczas(y) ci(e)rpieć (8), czynić [komu], mie(wa)ć (3), podjąć (podejmować) (2), przynosić [komu], przywieść, uczuć, wytrwać, zadawać [komu], znosić; na niewczasy przyść; z niewczasem zostać; niewczasy [= niewczasami] trudzić, zemdlony.
»niewczas trudny« (1): że iáko [...] śnieg od wiátru W zamieci podniesiony, y ná kupę wzdęty, W niewczásie iákim trudnym Rzeczypoſpolitey Iákoby źimie potrwa; ále záś na wioſnę Roſtáie. CiekPotr 51.
»wojenny niewczas« (1): [hetman] ktoryby y znoy/ y zimno/ y práce/ y wſzelákie woienne niewcżáſy [et aestum et frigus, et labores et omnes belli incommoditates] więcey niżli drudzy znoſił ModrzBaz 115.
»zły niewczas« (1): Kędy żaden Krol inſzy nigdy nie dokazał/ Aby w ták złe niewcżáſy dáley być pokazał. KmitaSpit C3.
»frasunki, (a) niewczasy« (2): Bo co ieſt nalepſzego iedno kto ſwych cżáſow/ Oſtrzeże od fráſunkow/ á od wſzech niewcżáſow RejZwierc 239v; KochPs 207. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]
»głod i niewczas« [szyk 1:1] (2): Tedy go Ceſarz do ćięſzkiego bárzo więzienia dáć y trudzić głodem y niewcżáſy kazał. SkarŻyw 300; PowodPr 10.
»niewczas i molestyja« (1): aby y sam tey nedze nie cierpiał, y Kr. I. M. niewczasu y molestyi nie czynił. ActReg 142.
»nędza i (a) niewczas« (4): RejPos 19; że [moskwiczanie] ſą cżuyni/ opátrzni/ poſłuſzni/ Nędze y niewcżás wytrfáią/ iáko ieſt głod/ zimno/ gorącość/ mokrość/ kárność wielka/ poſłuſzeńſtwo/ zgodá BielSpr 66v; potym ſię chorzy Chrzeſćiáni y tám y ſám z rozmáitey nędze y niewcżáſow/ iák to w woysku ile walnym bywa/ tułáli StryjKron 290, 432. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
»niewczasy i niebezpieczeństwo« [szyk 2:1] (3): oną ſławą/ ktora go [Aleksandra Wielkiego] podwodziłá ku wyćirpieniu wſzytkich niewcżáſow/ y niebeſpiecżeńſtwá GórnDworz Aa6, Zv; ZapKościer 1582/32v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]
»niedostatki, niewczasy« (1): wchodzi w nas zła [myśl]/ á ſmęthna/ á ieſzcże nie ſámá/ ále przywiedzie s ſobą wſzytki niedoſtátki/ wſzytki niewcżáſy/ thák iż wten cżás iuż nie iedno ciáło/ ále y duch w cżłowiecże choruie GórnDworz H5v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
»niepogody, niewczasy« (1): Kniáź Conſtantin Oſtroſki [...] ciągnął [...] pod Smołenſko/ gdzie dla niepogod/ niewcżáſow y zaległych drog/ z wielką ſzkodą ledwo we czterzy Niedziele przyciągnął StryjKron 747.
»posty i niewczasy« (1): drudzy mowili/ iſz to ták zwielkich poſtow y niewcżáſow/ głos z oſtrzał. SkarŻyw 183. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
»praca i niewczasy« [szyk 1:1] (2): iuż teraz prziwykay pracy/ i nie wcżaſom/ Abyś ſię mogł ſpoſobić ku trudnieyſzim cżaſom. KochSat Cv; BielSpr 26. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]
»niewczas ani przemory« (1): ktorzy ſą niezwycżáyni/ pierzchliwi/ nieprzywykli niewcżáſowi/ ani przemorom woiennym BielSpr 25v.
»niewczas, przenaszladowanie« (1): Ciérpiałem niewczás/ przenáſzládowánié/ Podéymowałem cáły dźiéń karánié. KochPs 108.
»niewczas i przykrość« (1): Omni molestia vacare, Być próżen wſzelákiego niewcżáſu y przikrości. Mącz 472a.
»niewczas, (i) szkoda« [szyk 1:1] (2): SCewolá w Rzymie zacny był dawnego cżáſu/ Ktory ſie vżáłował wielkiego niewcżáſu/ y ſzkod kthore ná ten cżás ćirpieli Rzymiánie PaprPan Ggv; Calep 521b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
»niewczas, (a, abo, i) trudność« [szyk 1:1] (5): RejWiz 83; Ale naſladuy cnoti/ ktora acż zniewcżaſem/ I trudnoſćią przychodzi/ a wſzakoż za cżaſem Hoynie plaći utrati podięte dla ſiebie KochSat B4v; RejPos 322; znáć mi ſie to dáło. Ze wy niewcżás ią trudność ſpołuchmy miewáli HistLan C4; RejPosWstaw [414]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]
»zima z niewczasem« (1): Iáko zá ćiepłym weſołym czáſem/ Wnet náſtępuie źimá z niewczáſem ZawJeft 30.
»zimno albo niewczas« (1): áby [człowiek] nágo nye chodził/ á źimná álbo yákyego nyewcżáſu nye ćirpyał. GliczKsiąż G8. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]
Synonimy. 1. ciężkość, dolegliwość, frasunek, kłopot, mizeryja, molestyja, niepogoda, przeciwność, przykrość, przypadłość, smętek, smutek, szkoda, trud, trudność, ucisk, udręczenie, utrapienie; 2. natręcik, natręt, wszetecznik, wszędybył.
Cf NIEWCZEŚNOŚĆ, WCZAS
KK