[zaloguj się]
[pdf]

PRZECIWNOŚĆ (98) sb f

e oraz o jasne.

Fleksja
sg pl
N przeciwność przeciwności
G przeciwności przeciwności
D przeciwności przeciwnościåm
A przeciwność przeciwności
I przeciwnością przeciwnościami
L przeciwności przeciwnościach

sg N przeciwność (19). ◊ G przeciwności (12). ◊ D przeciwności (1). ◊ A przeciwność (7). ◊ I przeciwnością (1). ◊ L przeciwności (5). ◊ pl N przeciwności (8). ◊ G przeciwności (14). ◊ D przeciwnościåm (2). ◊ A przeciwności (13). ◊ I przeciwnościami (1). ◊ L przeciwnościach (15); -ach (6), -åch (3), -(a)ch (6); -ach OpecŻywPrzedm, CzechEp, LatHar, WujNT, SarnStat; -åch LubPs, Leop; -ach : -åch OpecŻyw (1:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Trudność, przeszkoda; niebezpieczeństwo, nieszczęście, niepomyślność; ucisk, prześladowanie; adversa, adversitas HistAl; infelicitas, iniquitas, intemperies, malum, nox, perversitas, procella, saevitia Mącz; molestia Calep (72): A gdi zaſzye do domv ydą [przekupnie soli] mayą nyeyakye przecziwnoſzczi na przerzeczonich myeſzczach dlia thego ze nyedbayą na Qwythy Luczkye [tj. łuckie] dlia thego biwayą przenagabany MetrKor 57/115v [idem] 59/273; [ludzie średniego stanu] Śpią prześpiecznie zdro⟨w⟩iej wstaną, Przeciwności małe mają. BierRozm 7; BEdę vſtáwicznie chwalił páná mego/ [...] y ći vſlyſſawſſy będą otrzezwieni ktorzy ſą w przećiwnoſćiach położeni RejPs 49, 84 marg, Ff3; RejJóz B4v marg; HistAl H3; trzećye [nasienie] ptacy pozobáli [Vulg Matth 13/19]/ wedle ſámego Páná wykłádu/ ony známyenuye/ ktorzy przyyąwſſy ſlowo boże/ zwyedźyeni od czártá/ álbo dla czesnego dobrá/ álbo dla przećiwnoſći/ według yego ſye nye ſpráwuyą/ áni owoc dawáyą. KromRozm III C8; Iáki był ſwięty Páwel mieſzkáiąc v Teſzálonicżencżykow/ thácy y oni byli w ſwoim náwroceniu mocney w przećiwnośćiach ſtałośći. Leop 1.Thess 2 arg; A malis requiescere, Od przeciwnośći ſie wykołátáć. Mącz 342a; Potym pánował bez wſzelkiey przećiwnośći/ [...] á pothym w pokoiu záwárł żywot ſwoy. HistRzym 60; Doświádcżyli tego rzecżą Apoſtołowie/ [...] rozmáitemi przećiwnośćiámi vćiśnieni/ y mękámi okrutnemi ſtrapieni. NiemObr 4; Ze iákie przećiwnośći kiedy fráſowáły [zmarłą matkę, kiedy jeszcze żyła]. Bez tego być nie mogło WisznTr 12, 26; Ze ten człowiek [Jan Tarnowski] prze cnotę doſtał ſye do niebá: Gdźie [...] żadnéy przećiwnośći więcéy nie poczuie. KochTarn 75; BielRozm 5; Molestia – Przikroſc, przeciwnoſcz. Calep 669b; niech [ofiara tobie, Panie, oddana] nas y ocżyśći od wſzelkich niepráwośći/ y wyſwobodźi ze wſzelákich przećiwnośći. LatHar 104, 293, 422, 437; SarnStat 1022.

przeciwność czyja [= kogo dotyczy; w tym: pron poss (4), G pron i sb (2), ai poss (1)] (7): bo wy ieſteſcie ktorzy naſladuiecie mnie/ a ieſteſcie ſemną w pokuſach ij w przeciwnoſciach moijch OpecŻyw 95v, 128; Nigdziéciém nienayduieſs nauki lepſſé naprzeciw zdrádliwym a krotkim roſkoſſám cieleſnym/ ij przeciwnoſciám ludſkim/ iako w żywocie miloſciwégo pana Iezu Kryſta OpecŻywPrzedm C3; Cirpliwoſć też takową miał że niezwyciężony był we wſzitkich ſwych ſmutkach albo przeciwnoſciach. BielŻyw 46; RejPs 189v; Mącz 252a; rácż mi łáſkę twoię pokázáć/ y porátowáć mię w káżdych ſmutkách y przećiwnośćiách moich/ ták ćieleſnych iáko y duſznych LatHar 295.

przeciwność czyja [= kto powoduje; w tym: G sb (2), ai poss (2)] (4): OpecŻywPrzedm C3v; gdzieſzkolwiek przydzie dzwięk iego [dzwonu]/ áby odeſſlá moc nieprzyiaćioł dáleko: Cmy Fántazyie/ Chmury/ oſwiecenie Błyſkánia/ vderzenie Gromow/ y przećiwnośći wſzyſtkich Duchow. KrowObr 103; Mącz 261a; ktory [przełożony] ſie ma oblec w zbroię Bożą/ áby był mocny przećiw dyabelſkim przećiwnoſćiam HistRzym [89].

W połączeniach szeregowych (7): OpecŻyw 43v; A s tąd ſie nietylko męcżennicy/ ale ij wyznáwce wiary/ [...] w niemotzách/ w klopociech/ w ſmutkoch przeciwnoſciach wielką mieli cirpliwoſtz. OpecŻywPrzedm C3v; Widzisz, co tu niedostatkow, Przeciwności, wielkich smętkow BierRozm 3; A then krzyż nic inſzego nieieſt/ iedno ieſt wſzeláka przećiwność/ vdrętzenie/ y ſmutek/ ktory Pan Bog ná ſwoie wybráne przepuſztza tu ná thym ſwiećie KrowObr 237v; BielKron 98; Procella, [...] Metaph. Przećiwność/ niefortuná/ zámieſzánie. Mącz 324a; LatHar 633.

W przeciwstawieniach: »dobro, szczęśliwość ... przeciwność« (2): ábowiem gdy ſzcżęſliwoſć wſzelka cżłowiekowi ieſt dozwolona/ náthychmiaſt y przećiwnoſć iemu będzie zgotowaná. HistAl L7v; Tobie że ſczęśćié do tąd było nie przemiennym/ Przydáiąc więcéy dobrá/ niżli przećiwnośći/ Otóż téż oddawáć maſz twé wzaiem wdźięcznośći. GosłCast 37.

Zwroty: »od przeciwności bronić; obrona przeciwko przeciwności; obrona, obrońca w przeciwności(ach)« [szyk zmienny] (3;1;1:1): BierRaj 17; racz byc miłoſciwem obroncą nam wprzeciwnoſciach naſſych RejPs 189v; Day Boże/ áby ta zbáwienna offiárá/ y od właſnych náſzych grzechow nas vſtáwitznie wyzwoliłá/ y od wſzytkich przećiwnośći broniłá. KrowObr 169; Bądź nam/ Pánie/ w wypráwie pomocą/ w drodze poćiechą/ w vpaleniu ochłodą/ we dżdżu y źimnie przykryćiem/ w vtrudzeniu rátunkiem/ w przećiwnośći obroną/ w pośliźnieniu podporą/ w tonieniu portem LatHar 633, 370, 630.

»(u)ci(e)rpieć przeciwności« [szyk zmienny] (6): Thrzeczya regula yeſt czyerpyecz wſzytky od boga przepuſzczone przeczywnoſzczy PatKaz III 143; WróbŻołt oo2v, oo3v; Iednákem ya nye zábacżył twych ſpráwyedliwośći/ Acżem dla nich ták vćirpyał wyele przećiwnośći LubPs bb6; Ktorzy zá ſwym Pánem idąc/ á krzyż z płácżem zá nim nioſąc/ przećiwnośći wielkie ćierpią/ á w pewney nádziei trwáią. ArtKanc F19, I19v.

»przeciwności cierpliwie znosić (a. znieść)« (2): Przeto chceſſli cierpliwie przeciwnoſci znoſitz/ chceſſli pokuſy ij ſmętki zwyciężytz? módl ſie. OpecŻyw 53v; LatHar 618.

»zwyciężać przeciwności« (2): Kosćioł zwyćięża wſzytkie przećiwnośći. WujNT 35 marg, Zzzzz 2v.

Wyrażenia: »ratunk w przeciwnościach« (1): Wyſłáwyánye z dzyękámi zá dziwny rátunk w przećiwnoſciach LubPs H3 marg.

»przeciwność szczęścia [= losu], fortuny« = fortunae intemperies a. iniquitas Mącz (2:1): Fortunae intemperies, Przećiwność ſzczęśćia Mącz 172a; Emersura virtus ex omni sevitia fortunae, Wynurzy ſie cnotá ze wſzelákiey fortuny [tj. złego losu]/ przećiwnośći. Mącz 218c, 170d.

»przeciwność wiatru« = niepomyślny wiatr (1): Widząc ſwoię niefortunę á przećiwność wiátru/ puśćił ſię záſię do Hiſzpániey Ceſarz w ſwoich więtſzych okręciech BielKron 192.

Szeregi: »przeciwności i ciężkości« (1): ijż gdy na wás przydą przeciwnoſci ij cięſſkoſci/ wezmicie przed ſię bożé vmęcżenijé OpecŻyw 99v.

»przeciwność i (albo) niebezpieczeństwo (a. niebezpieczność)« [szyk 1:1] (2): LatHar 33; Niech ma moc ktemu rozum/ á zwłaſczá dla tego/ [...] By ſie dármo nieśilił/ á w niebeſpiecznośći Głowy ſwoiéy niepodał/ álbo w przećiwnośći. GosłCast 71.

»przeciwność a nieszczęście« [szyk 1:1] (2): Nox Reipub⟨licae⟩. Przećiwność á nieſzczęście Rzeczypoſpolitey. Mącz 252a, 133a.

»przeciwność i obłędność« (1): rácż nam miłośćiwie vżycżyć zdrowia y pokoiu: áby Kośćioł twoy zbywſzy wſzelkiey przećiwnośći y obłędnośći/ w beśpiecżney ſwobodźie ſłużył máieſtatowi twemu świętemu. LatHar 87.

»smutki i (albo) przeciwności« (3): Tatz [męka Jezusa] mie we wſſytkich ſmutkoch ij przeciwnoſciách wſpomágá OpecŻyw 160v; BielŻyw 46; LatHar 295. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»przeciwność i sromota« (1): [Piłat] kázál go [Jezusa] w pawlocżyſté odzienijé oblétz/ aby żydowie naſyciwſſy ſie iego przeciwnoſci ij ſromoty nieżądaliby daléy przelániá iego krwie niewinné. OpecŻyw 128.

»trudności i przeciwności« (1): Nie iáko ia chcę. [Matth 26/39]) Doſkonáły przykład poſłuſzeńſtwá/ y oddánia nas ſámych y woley náſzey pod wolą y zrządzenie Boże/ we wſzytkich trudnośćiách y przećiwnośćiách WujNT 116.

»przeciwność i utrapienie« (1): ieſzcżeſmy nie w niebie/ gdzie áni ſłycháć o żadney przećiwnośći/ y vtrapieniu. LatHar 578.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »... i insze (a. wszelkie) przeciwności« (2): a wezmi tu s tego naukę/ ijż niewcżaſnoſci/ ſmutki/ klopoty/ ſſkody/ omowy/ ij ijnſſé przeciwnóſci [!] ij przeſladowanié/ ſą znamienité laſki bożé znamiona OpecŻyw 32v; Wtoré rozmyſlanijé żywota miloſciwégo pana Iezu Kryſta/ naucżá znoſitz przeſladowanie ludſkie/ ij wſſelkie przeciwnoſci. OpecŻywPrzedm C3v.

W przen (1): ábyſmy przyczyną błogoſłáwionego Marćiná wyznawce y biſkupá twego/ przećiwko wſzelkim rozlicznych przećiwnośći naiázdom obronę otrzymáli. LatHar 453.
2. Sprzeciw, opór, nieposłuszeństwo; contrarium HistAl; pertinacia, repugnantia Mącz; renixus Calep (9): Repugnantia, Przećiwiánie/ Odmawiánie/ Przećiwność. Mącz 330c; Pertinatia, Oporá/ ociętność/ przećiwność. Mącz 448a; Renixus – Przecziwnoſcz. Calep 911a.

przeciwność komu (1): ále tylko s kxiążęty ktore mamy vmyſliliſmy záprawdę was odewſzego podeyrzenia wyſthępu wizwolić/ ále wy vmyſliliſcie przećiwnoſć nam HistAl D7.

przeciwność naprzeciwko komu, przeciw czemu (2): LibLeg 10/91v; Ktory [Pan] ácz widźi ſye czáſem iżeby ſpał przeźiráyąc/ iż kácyrſtwá y przećiwnoſci przećiw they łodce [tj. Kościołowi] moc byorą dla doſwyadſſenya y zbudzenya wybránych ſwych [...]. Ale [...] nye ſpi áni drzemye KromRozm III L3v.

przeciwność czyja (2): niemala szkode na then czas nam vdzialaly, a thak mi obacziwschi ych przeczywnoscz na przeczywko nam poſlalysmi na tho woyewodztwo walaskye pyotra woyewode LibLeg 10/91v; Ociec bacżąc przećiwność iego [syna Ludolfusa]/ obległ go ná Rátyzbonie/ gdzye muſiał páść przed oycem ſzukáiąc łáſki BielKron 174v.

Zwrot: »przeciwności czynić« (1): przyſzłá Kſiężná Przemyſka kniemu proſząc dla Bogá áby odpuśćił wdowie gdyż oná żadnego zuchwálſtwá áni przećiwnośći iemu nigdy nie cżyniłá. BielKron 301v.
Szeregi: »przeciwności i burzki« (1): nie dla tegom ia Luterze tu ciebie do ſiebie wezwał ábych ſie ſtobą gádáć miał/ ále ábych ty przećiwnośći vpokoił y ty burzki ktorycheś náśiał/ á przyiaćielſkim obycżáiem to poiednał BielKron 194.

»zuchwalstwo ani przeciwność« (1): BielKron 301v cf Zwrot.

[Wyrażenie przyimkowe: »krom [czyjej] przeciwności«: A tho mam vczinicz [tj. pozwolić na ściąganie długu ze swojego majątku] krom zadnego prawa y hadrunku y krom przecziwnosczi kthorichkolwie ossob ZapWpolActAdv 1545 202/178.]
3. Niezgodność, sprzeczność (6): ábowiem iż złe/ przećiwne ieſt dobremu/ á dobre złemu/ poniewoli/ á z muſu/ iedno drugie dla they przećiwnośći przyrodzoney wſpieráć/ á krzepcżyć muśi GórnDworz H8, I; CzechEp 144.

przeciwność czego (1): O niezgodzie álbo przećiwnośći pozwu, ze nie w ſłowie, ále w rzeczy ma bydz rozumiano SarnStat 754.

przeciwność czemu (1): Iednák gdy do piſmá Apoſtolſkiego/ [...] [kościelne tradycje] przyłożone będą/ wielka ſie w nich przećiwność náuce Apoſtolſkiey znáyduie. WujJudConf 41v.

przeciwność miedzy czym i [czym] (1): A wſzákże tu [w przeistoczeniu chleba i wina w ciało i krew] przećiwnośći żadnych nie máſz miedzy tym co ieſt s przyrodzenia/ y też co ma z vſtáwy Páná Kriſtuſowey. RejPosWiecz3 96v.

[przeciwność czyja: Bráćia mili/ zdać mi się tu być przeciwna Contradikcia: á zwłaſzcża dla Piſmá Apoſtolſkiego [...] na co zezwoliwſzy/ iáſna wáſzá będzie przećiwność/ ná iedney kárćie nápiſana. HerbOdpow K3v, K4v.]

Szereg: »niezgoda albo przeciwność« (1): SarnStat 754 cf przeciwność czego.
4. Całkowita odmienność, przeciwstawność, przeciwieństwo, odwrotność; contrarium HistAl (3):

przeciwność czemu (1): gdiż przed Bogiem niecżyſtothą y báłwochwálſtwem záwżdy ſmierdziſz/ gdi to cżyniſz czo miluieſz/ á ſthąd po ſmierći niezlicżne męki będzieſz ćirpiał. My záſię przećiwnoſć temu cżyniem y miłuiem/ ábyſmy po ſmierći boskiey chwały pożywáli. HistAl K.

Zwrot: »w swą przeciwność obracać się« (1): Ale niebytnoſcią ſwą wſzytki przemiennoſći w ſwe przećiwnoſći ſie obracáią. HistAl G.
Wyrażenie: »przeciwność przyrodzenia« (1): Naturalis rerum differentia sive repugnantia: [...] Antipathia – Przeciwnoſc przirodzenią. Calep 77a.
5. Waśń, niezgoda (1): yeno ze tich czaſſow zwaſchej stroni thakowe sye rzeczi okazali y okazvyą naprzeczywko przyazny y przisyedze naſchej ktorą mami miedzi sobą przeczywnoſcz wielką LibLeg 11/86.
6. Rzecz, która przeszkadza (1): Trzebá też to wiedzieć káżdemu ſprawcy woiennemu/ iż kthemu bárzo pomaga wiátr y mieyſcá po ſobie mieć/ ábowiem gdy wiátr w ocży/ bárzo przekáża/ wſzyſthki prochy y przećiwnośći idą ná ćie BielSpr 16v.
7. [astron. Opozycja planety i Księżyca: cżáſem bywa Kſiężyc práwie przećiwko drugiemu Plánećie/ á tho zowiemy przećiwność. SienHerb 423b (Linde).]
*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Oppositio, contrarietas, przeczywnoscz BartBydg 103; Adversitas, Przećiwność. Mącz 3d, 64a; Adversitas – Przecziwnoſzcz, niezgoda. Calep 29a, 254a, [734]b.

Synonimy: 1. ciężkość, niebezpieczeństwo, nieszczęście, przeszkoda, trudność; 2. krnąbrność, opieranie się, przeciwienie, przeczka, sprzeciwienie, sprzeciwieństwo, upor, uporność; 4. przeciwieństwo; 5. nieprzyjaźń, niesnaska, niestwora, niestworność, nieustawiczność, niezgoda, poswarek, rozdwojenie, rozdział, rozdzielenie, rozłączenie, rozterk, rożnica, rożność, spor, sporka, sprzeczanie, sprzeczanie się, swar, warchoł, waśń, zwada.

Cf PRZECIWIEŃSTWO

MC