[zaloguj się]
[pdf]

ROZTERK (356) sb m

rozterk (224), roztyrk (132); rozterk LudWieś, GliczKsiąż, LubPs (4), Leop, OrzList (2), RejZwierz (3), Goski (2), KochZg (3), RejAp, BiałKat, GrzegŚm, RejZwierc (10), WujJudConf (5), RejPosRozpr (3), RejPosWstaw (3), HistHel (2), BudNT, SkarJedn (11), SkarŻyw (4), CzechEp, ReszList, WerKaz (2), KochPieś, ActReg, Calep, LatHar, SarnStat (17), KlonKr; roztyrk OpecŻyw, Mymer1, KlerPow, BielŻyw (2), MiechGlab, WróbŻołt, RejRozpr, RejJóz, KromRozm I (7), KromRozm II, KromRozm III (3), Diar, KrowObr (12), BibRadz, OrzQuin (14), SienLek, KuczbKat (2), BudBib, BiałKaz, ModrzBaz (6), Calag (2), KochPs (2), ZawJeft, PowodPr; rozterk : roztyrk RejPs (5:3), GroicPorz (5:3), RejWiz (6:3), OrzRozm (1:2), BielKron (53:16), LeovPrzep (2:6), Mącz (1:10), RejPos (21:1), BielSpr (2:1), WujJud (14:1), StryjKron (13:5), KochWr (3:3), Phil (2:1), WujNT (1:7), SkarKaz (1:2), SkarKazSej (9:3).

rozterk (356), [rozsterk].

roſ- (354), roz- (2), [rozſ-].

o jasne; -é- (25), -e- (1) Mącz.

Fleksja
sg pl
N roztérk roztérki
G roztérku roztérków
D roztyrkowi, roztérku roztérkóm
A roztérk roztérki
I roztérkiem roztérki, roztyrkami
L roztérku roztérkach, roztérk(o)ch

sg N roztérk (41). ◊ G roztérku (25). ◊ D roztyrkowi (3) RejPs, LeovPrzep, SienLek, roztérku (3) OrzList, Mącz, OrzQuin. ◊ A roztérk (27). ◊ I roztérkiem (8); -em (4), -(e)m (4). ◊ L roztérku (13). ◊ pl N roztérki (63). ◊ G roztérków (78); -ów (8), -(o)w (70). ◊ D roztérkóm (13); -óm (3), -om (1), -(o)m (9); -óm KochPieś; -óm : -om SarnStat (2:1). ◊ A roztérki (58). ◊ I roztérki (3) RejPs, BielKron, RejPos, roztyrkami (2) LeovPrzep, WujNT. ◊ L roztérkach (11) LubPs, GroicPorz, WujJud, ModrzBaz, SkarJedn (2), StryjKron (3), SarnStat, SkarKazSej, roztérk(o)ch (8) RejPs (4), RejZwierz, BielKron, RejPos (2); ~-ach (6), -åch (5); -ach GroicPorz, ModrzBaz, SarnStat, SkarKazSej; -åch LubPs, WujJud; -ach : -åch SkarJedn (1:1), StryjKron (1:2).

Sł stp: rozterk, rozcirk, roztyrk, Cn: rozterk, Linde XVI (cztery z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.: rozterk, rosterk, roztyrk, rozstyrk, rozterka.

1. Spór, waśń, niezgoda, kłótnia, zatarg; też różnica zdań; dissensio Mącz, Modrz, Vulg, JanStat, Cn; discordia Vulg, Mącz, Modrz, JanStat; contentio Mącz, PolAnt, Modrz; seditio Calag, Vulg, Cn; dissidium Mącz, JanPrzyw; digladiatio Miech; controversia Modrz; secessio, tumultus, turba Calag; discrimen JanStat (233): RAcz mię wyzwolić miłoſćiwie moy pánie od człowieka zuchwale złoſćiwego/ ktory nic ſluſſnego nienoſi námyſli ſwoiey iedno vmyſl iego záwżdy ſie ſćiąga ku roſtyrkowi. RejPs 207v; Bo to káżdy widzi proſćie Iż zroſtyrku gniew vroſćie RejRozpr C2; LudWieś A4; KromRozm III H8; przyſyęgam [...] iże Vrząd moy Prokurathorſki [...] pilnie/ zupelnie/ bes odwłok/ nie vmyſłem rozmnożenia roſterkow ſpráwouáć chcę. GroicPorz e3v; przyſyęgamy [...] cudzołoſtwá káráć/ roſtherkom zábiegáć/ y innych wſzelákich wyſtępkow á zbytkow zabraniáć GroicPorz g; Nád to Papieżá obieráć Rzymſkiemu zebrániu moc dáiemy/ by ſie tylko dziáło bes roſtyrkow KrowObr 31, 37v; RejWiz 166 marg, 187v, Cc6v; iże tá ſławá zła ieſt/ ktora z roſterku á z wzgárdzenia Koſćiołá Bożego roſćie. OrzList fv; RejZwierz 111, 134v; Thegoż roku Ceſarz mieſiącá Lipcá/ dał wywołáć Saſkie Kſiążę y Lantgráfa iáwnymi liſty/ iáko niepoſłuszne/ niedowiárki/ roſthyrki ſtroiące BielKron 226v; gdyż y ten Szpital Pruſki [...] nigdy by zá to nie ſtał/ áby ſie nam zá iákiemi roſterki/ tym obrzezáńcom [tj. Turkom] wrothá przez Polſkę otworzyć miáły BielKron [3323], 174, 182, 198v, 202, 435v; LeovPrzep E2; Pasci discordiis, Weſelić ſie z roſtirków. Mącz 282c, 180c; OrzQuin C4; thedy ſie będą okázowáć dziwne znáki/ w ſłońcu/ w mieſiącu/ w gwiazdách/ w nawáłnoſciach morſkich/ w roſtyrkoch á w vćiſkoch ludzkich/ ták iż ludzie będą drżeć á ſchnąć przed ſtráchy wielkiemi RejPos 5v, 76v; (marg) Zgodá Confeſſioniſtow (–) A zaſz to nie prawdá: wſzák to wſzyſcy wiedzą/ y świát kśiążek wáſzych przećiwnych y roſterkow pełen WujJud 11; RejPosRozpr c3v; RejPosWstaw [1434] marg; Gdy niemáſz drew gáśnie ogień/ ták gdy niemáſz obwadzce vſtánie roſtyrk. BudBib Prov 26/20; HistHel B4; Lecż też y to w niektorych obacżono/ iż nie ták cudza omyłká/ cżem oni rzecż ſwą fárbuią. ále zazdrość dawa iym do roſtyrkow drogę [ad dissidendum instiget]. ModrzBaz 65; tákowe Małżonki [poślubionych wbrew swej woli] [...] ſam dyabeł ktory ieſt miſtrzem grzechu y wſzech roſterkow/ złącża. WerKaz 303; KochPieś 51; przenadętosc wrosterki przyslizmy ActReg 29; WujNT 645; iáko wielkié y wiele roſtérków y złych rzeczy z woien pochodźi SarnStat 1067, 1115 marg; gdy ſię kto w roſterkách kocha/ śieie miedzy bráćią niezgody/ ten y Duchá Bożego mieć/ y mądrym być nie może. SkarKazSej 661a; Y ták ſeymy ná vkrzepczenie zgody y miłośći ſpolney bráterſkiey vczynione: ná zápalenie roſterkow ſłużą. SkarKazSej 673a; [Leop Prov 17/19 (Linde)].

rozterk około czego (6): Podzmy záſię do tego tzáſu/ kiedy Grzegorz pierwſzy był Papieżem/ iáko wielki ſwar był/ y roſtyrk około Papieſtwá/ álbo przełożeńſtwá w kośćiele Swiętym krześćijáńſkim/ miedzy Konſtántynopolſkim á Rzymſkim Biſkupem KrowObr 29; Po śmierći Leſtkowey pocżął być roſterk około opieki Boleſłáwá ſyná Leſtkowego miedzy Henrykiem Brodátym á Konradem Mazowieckim kſiążęćiem BielKron 358v, 116; to ieſt/ heretycki y fáłſzywy kośćioł/ ktory/ ma około Boſkich w Chryſtuśie rzecży/ Roſterki/ Nieuſtáwicżność/ Pokątność/ y Samoſłáńſtwo. SkarJedn 17; StryjKron 697. Cf Wyrażenie przyimkowe.

roztyrk u kogo (1): Ząda tedy Krol Polſki/ áby wżdy kiedy był koniec thym roſtyrkom v ſiebie [tj. w swoim kraju] BielKron 231.

rozterk o co (6): BielŻyw 117; BielKron 41, 177 marg; Y niezdrogiby to/ áby y dźiś zwierzchni Pánowie/ ktorzi ſię wielkich pańſtw domagáią/ roſtyrki ſwoie o Kroleſtwá y Powiáty/ poiedynkową bitwą końcżyli ModrzBaz 63; StryjKron 190; Naprzod z bywaymy roſtyrkow nowych o religią PowodPr 81.

rozterk miedzy kim [= wśród kogo, w jakiej społeczności] (21): MiechGlab 58; Przeto też do Corintow piſſąc/ nápomina [św. Paweł] y prośi/ áby nye były myedzy nyemi roſtyrki. KromRozm I O4; GliczKsiąż Cv; PIoſnká známienita ieſt záprawdę/ w ktorey poſpołu Prorok y dzyęki cżyni y modli ſie [...] przećiw tym ktorzy roſterki miedzy wiernymi Páńſkiemi wznawiáią LubPs ee5; ieden mąż s Sábinow Ap. Herdonius bacżąc roſterk miedzy Rzymiány/ zebrał łotroſtwá niemáło/ przypłynął po Tybrze pod zamek Kápitolium/ wzyął gi pod Rzymiány o poł nocy BielKron 119, 41; Sementem malorum facere, Złe piwo wárzyć/ to yeſt/ roſtyrki miedzi ludźmi płodźyć. Mącz 381c; iż to ieſt napilnieyſze ſtáránie iego [czarta] [...]/ áby mnożył kłopothy/ roſterki/ á niezgody miedzy wſzytkimi ſtany ná zyemi RejPos 333v, 266, 300v, 333v [2 r.]; A ktemu ſpráwiedliwość by poſtánowili/ By nigdy miedzy nimi roſterki nie były. RejZwierc 247; BudNT 1.Cor 3/3; áby ſnać ſpory/ zazdrośći/ gniewy/ zwády/ obmowy/ ſzemránia/ nádymánia/ roſtyrki nie były miedzy wámi WujNT 2.Cor 12/20; SarnStat 887; y cześć y imię Páná wáſzego podłe y lekkie v was ieſt/ poki ná zgodę wáſzę nie pátrzę/ á roſterki miedzy wámi kwitną. SkarKazSej 671a.Cf Fraza, »rozterk czynić«, »rozterki siać«.

rozterk miedzy kim (a. (i) kim) [= między stronami sporu] (25): KrowObr 29; OrzRozm H3v; weſele mu przekáźił [Antypater Perdyce]/ dla cżego woyſká ná ſię wielkie zebráli/ á s they przycżyny napirwſze roſterki miedzy kſiążęty po śmierći Alexándrowey vroſły. BielKron 127; Widząc Węgrzy wielki roſterk miedzy imi [między papieżami a cesarzem]/ ſzli wielką mocą paląc/ biorąc/ bijąc/ gubiąc/ do kráin Włoſkich/ Fráncuſkich/ y Báworſkich BielKron 173; Zá tych [kniaziów] Tátárowie roſkázowáli w Moſkwi y wielkie roſterki były miedzy bráćią. BielKron 426, 140v, 183v, 198v, 358v, 378; obáwiáć ſye trzebá rozerwánia Ceſárſtwá/ dla rozmáitych Wiar y roſterkow miedzy Krolmi LeovPrzep Cv, Ev; Mącz 268d, 381a; RejPos 334; iednák przeto żadnego roſterku áni żadney niezgody miedzy nimi [Piotrem i Pawłem] niebyło WujJud 128, 21v; Bo w ten czás roſtyrki były wielkie [...] miedzy Synem iego [Aleksandra] Waſilem/ y Wnukiem Dimitrem/ około Stolcá Wielkiego Xięſtwá Moſkiewſkiego StryjKron 697; roſtyrk ſzkodliwy záczął ſię był w Pruſiech miedzy Gdańſkimi Mieſzczány y Sláchtą Pruſką StryjKron 752; WerKaz 303; SarnStat 1087. Cf Fraza, »rozterk czynić«, »rozterk miedzy sobą wieść«.

rozterk z kim [w tym: z sobą (1)] (3): ktory to lud/ Thomás Myncarz/ w ziemi Turyńſkiey/ po nie iákim roſterku z ſtárſzymi ſwymi/ nátę Sektę przywiodł BielKron 198, 239v; Tenże tedy Kápłan/ który nam dáie Królá/ ſądźi nas w roſtyrku náſzym z Królem OrzQuin S3v.

rozterk o czym (4): iż po w niebo wſthąpieniu iego miáły bywáć roſterki y miedzy koſciołem iego/ o zwirzchośći á o przełożeńſtwie iego RejPos 300v; Lecż wáſze roſterki o Wierze nie vkoione ſą WujJud 128v; WujJudConf 249v; nie były żadne zwády ábo roſterki o przodowániu/ tytulech/ y godnoſciach. RejPosRozpr c3.

roztyrk w kim [= między kim] (1): Y lżeyſza iego [Amona] ręká ludźióm wſzyſtkim byłá/ Ani tákich roſtyrków w ſwoich nie mnożyłá. ZawJeft 43.

rozterk [w kim], w czym (3): ieſliże w rádzye iákiey [...] będzye iáki roſterk ábo niezgodá/ [...] RejPos 334; iż zá cżáſow Apoſtolſkich był prawdźiwy Kośćioł/ w ktorym Bog mieſzkał/ choćiaż były roſterki y niezgody w Kośćiele onym. WujJudConf 128; RejPosWstaw [1434]. Cf »rozterk czynić«.

rozterk w czym [= w relacjach międzyludzkich] (2): Powiadał [Scipio] też że niemaſz więtſzich roſtyrkow w przyiacielſtwie, iedno o chciwoſć cżci á chwały. BielŻyw 117; WujJudConf 211v.

rozterk czyj [w tym: pron poss (8), ai (poss) (5), G sb (4)] (17): RejPs 26; Któré [państwo] od Przodków wáſzych pięknie záłożóné: Prze wáſz roſtérk domowy mdleie roſtárgnióné. KochZg A2; OrzQuin S3v; KuczbKat a2; temv co złe á ſzkodliwe Rzecżypoſpolitey zámieſzánie ſwoim roſtyrkiem álbo iáką płochośćią ktory vcżyni/ niemáſz inſzego lekárſtwá ná to/ [...] iedno tákiego wywieść ná oſtátecżne ſkaránie BielSpr 26; WujJud 128v, 129; Lecż ktorzi ſą prawdźiwey cnoty miłowniki/ [...] iáko iym kocháć ſię w niezgodách á roſtyrkách ludzkich przyſtoi? ModrzBaz 66v, 63; O Roſterkach Xiążąt Ruſkich po ſmierći Wołodimirzá Monomáchá Kijowſkiego Iedinowładce. StryjKron 210; tákże roſtyrki Ruſkie/ y odrzucenie ich poczęte/ niemoże być ináczey záhámowáne/ áżby pierwey głowá tego wybijánia s posłuſzeńſtwá náſzego/ to ieſt Iaropełká Xiążęciá byłá odcięta StryjKron 215, 190, 195; SarnStat 1067; Druga [choroba Rzeczypospolitej]/ niezgody y roſtyrki ſąśiedzkie. SkarKazSej 664b; O głupi nierozumni/ ktoż inſzy ma wáſze roſterki/ áby was nie poiádły/ oddáláć? SkarKazSej 674b, 671a.

rozterk czyj i czyj [= między kim i kim] (1): Roſterki Gdańſkie y Pruſkie. StryjKron 752 marg.

rozterk gdzie [zaliczono tu też użycia, dla których trudno orzec, czy „gdzie” powiązane jest z wyrazem „rozterk” czy z formą czasownikową] (8): OrzRozm H3v; Był w ten cżás roſtyrk w Rzymie miedzy Kardinały á Papieżem Leonem BielKron 198v; StryjKron 752. Cf Fraza, »rozterk czynić«, »rozterki uspokoić«.

I sg w funkcji okolicznika przyczyny: »roztyrkiem« (2): wypądzaſzli od śiebie Kápłaná/ wypądzaſz téż z niem poſpołu pokóy: á pewnie bierzeſz w Dóm ſwóy niepokóy/ który roſtyrkiem zginąć muśi OrzQuin G2v; Bo iż miáſtá y wſzytki rzeczypoſpolité ná zgodźie naprzód záśiadáią/ y potym roſtą/ tedy záśię niezgodą/ á roſtyrkiem vpádáć muſzą KochWr 21.

W połączeniach szeregowych (32): A gdy tak Atila zſzedł tedy miedzi Wuhri ſtały ſie niezgody/ roſtyrki y też mężoboyſtwa MiechGlab 58; Skąd [z nauki Lutra i jego zwolenników] vroſłá roſpuſtnoſć nyezmyerna y ſwa wola/ [...] nyewſtydliwoſć/ nyeſpráwyedliwoſć/ zazdroſći/ roſtyrki/ zwády/ rozruchy á burzenya chłopſtwá KromRozm I D; niebyłyby ták wielkie bitwy/ roſtyrki/ mordowánia/ niezgody/ iákie widźimy. GroicPorz k4v, b2, n4; Gdyż nie ſłycháć roſterku/ nie ſłycháć ni zwády/ Fáłſzow/ żadnych chytrośći/ podſtępkow/ ni zdrády. RejWiz 43; Zá tymi [tj. przygodami młodego człowieka] chodzą burdy/ roſterki/ á guzy/ Zá tymi ſcijátyki/ pleury/ fráncuzy. RejWiz 90; s tąd czuiemy że ten wáſz Zakon [tj. kacerstwo]/ niezgodę/ gniew/ mierźiączkę/ roſtyrk/ ſwąwolą/ nierząd/ bluźnierſtwo/ y wzgárdę/ Stanow Przełożonych z ſobą do Polſki przynioſł OrzRozm Bv; BielKron 330v; Pothym Mars Plánetá [...] nákłoni ludźie ku rozmáitym roſterkom y wielkiemu roſtárgnieniu myſli/ porad/ y Wiáry/ tudzież ku potáiemnym á zdrádliwym ſchackom/ y ktemu ku okrutnym Walkam LeovPrzep A3; Mącz [18]d; Azaſz ſie nie chwieią w tey trzćinie rozmáite burdy/ kłopoty/ roſterki/ vćiſki/ á nieſpráwiedliwośći RejPos 10v; Azaſz nie ma onych wykrętácżow ktorzy [...] wywraczáią ſwiętą ſpráwiedliwość ſwiátá tego/ [...] przywodząc ludzi iednego ná drugiego/ ſkąd ſie rozmáite roſterki/ krzywdy/ gwałty/ morderſtwá vmnożyć mogą RejPos 78v, 19v, 52v, 247, 333; boć ſą iáwne ſpráwy ćiáłá/ cudzołoſtwo/ niecżyſtość/ wſzetecżeńſtwo/ niepowśćiągliwość/ báłwochwálſtwo/ trućizná/ nieprzyiáźni/ ſwar/ záwiśći/ gniewy/ nieſnaſki/ roſterki/ etć. GrzegŚm 32; KuczbKat 160; A owſzem Pánu Boguś powinien dzyękowáć iżći ſie dał przebić przez ony ſrogie burdy/ roſterki/ á kłopoty ſwiátá tego RejZwierc 172v, 96, 141; WujJud 128v; SkarJedn 17; á iż ſię też wſzytko śćiąga [...] do zwády/ do roſtyrku/ do prześládowánia y krwie cudzey nieugáſzonego prágnienia. CzechEp 52; WerKaz 303; A iáwneć ſą vczynki ćiáłá/ ktore te ſą; [...] nieprzyiáźni/ ſwary/ zawiśći/ gniewy/ nieſnaſki/ roſtyrki/ kácerſtwá WujNT Gal 5/20, 2.Cor 12/20; wſzyſtkié ſpory/ roſtérki/ nieprzyiáźni/ odpowiedánia/ oſławienia/ y ſzkody między ſtronámi y ztąd y zowąd vczynioné máią bydź odpuſczoné SarnStat 1087, 887, 1086, 1115; [AktaSynod III 83].

W przeciwstawieniach: »pokoj (8), zgoda (2), miłosierdzie, miłość, sprawiedliwość ... rozterk« [w tym: sprawiedliwość ani pokoj (1), zgoda a miłość (1)] (11): Bowiem zgodę każdy chwali roſtirk każdy gani RejJóz L3v; KromRozm I C; Zli nigdy pokoiu nie miłuią/ á owſzem ſie w roſterkach kocháyą. LubPs cc2v marg; OrzQuin Cv, G2; Przyrodzenie ludzkie/ więcey ſie záwżdy ſciąga ná roſterk/ niż ná miłoſierdzye. RejPos 246v marg; Ieſliże też w iákiey ſpráwie walecżney zgody á miłośći á ſpołecżney pomocy iednemu od drugiego nie będzye/ á będzye roſterk ábo iáka niezgodá miedzy woyſki onemi/ tu ſie káżdy przypátrzyć może/ ieſliże tho tám iuż mocne woyſko RejPos 334, 54; WujJud 127; ReszList 184; WujNT 1.Cor 14/33.

Fraza: »wszczął się, wszczęty rozterk« [w tym: miedzy kim (a kim) (2), gdzie (1)] [szyk zmienny) (2:1): BielŻyw 1; A nie vſpokoiąć ſie miedzy wámi wſzczętę [!] roſtyrki/ powinowáctwem álbo iákim temu podobnym ſpoſobem pokoiu/ iáko do tychmiaſt było LeovPrzep B4v; Téż ieſli iákié nowé ſpory/ nielubośći/ ſzkody/ roſtérki między námi [...] á Miſtrzem y Zakonem przerzeczonym ták w Pruśiéch iáko w Inflanćiéch wſczęły ſie [discordiae inter nos ... emerserint JanStat 898]/ [...] tedy [...] SarnStat 1115.
Zwroty: »rozterk, rozterku (przy zaprzeczonym podmiocie) czynić (a. uczynić, a. rozterkow naczynić)« [w tym: miedzy kim (a kim) (2), gdzie (2), [w kim], w czym (1)] = dissensionem facere Mącz [szyk zmienny] (19:1): Ieſztze mi też Kxiądz Biſkup przytzyta/ ábym ia tą náuką ſwoią roſthyrki y niepokoie tzynił KrowObr B2; Abowiem nie ći roſtyrkow tzynią/ ktorzy prawdziwego ſlowá Bożego vtzą/ ále ći roſthyrki y niepokoie tzynią/ ktorzy ſię Bogu/ ſlowu y mocy iego ſprzećiwiáyą. KrowObr B2v, B2, B2v [2 r.]; DEmoſtenes Philozoph/ ten ſwemi wywody/ Nácżynił był w Athenach/ roſterkow y ſzkody. RejZwierz 36v; Przyiechał tego cżáſu do Rzymá chytry Herod Agrypá/ będąc nieprzyiacielem Rzymiánom dla zábicia Káiuſá [...] chcąc roſterk vcżynić miedzy imi á Klaudyuſem BielKron 141, 29, 130v, 226, 369v; Tumultuo et tumultuor, Wádzę/ roſtyrk czinię/ zámieſzánie yákie wnoſzę. Mącz 468c, 383c, 474a; HistHel B4v; Auffrhur machen. Roſtyrk vcżynić/ et Zwádźić śie. Tumultuari. Facere turbam. Calag 41b; Calep 793b; WujNT 520; SkarKaz 634b.

»rozterki jednać; ugadzanie roztyrkow« (2:1): [w Wodniku] Poſły ſłać niedobrze/ ogniem robić/ roſterki iednać/ zle. Goski *4v, *4; A przeto do vgadzánia roſtyrkow [controversiis et discordiis componendis]/ do iednánia nieprzyiáźni/ rácżey praw y ſądow vżywáć trzebá/ nie oręża ModrzBaz 63v.

»rozterki siać (a. rozsiewać), siejący; rozterkow rozsiewanie« [w tym: miedzy kim (2)] = seminare discordias Vulg [szyk zmienny] (12:1;1): Skąd możeſz rozumyeć/ iż tám Bogá y duchá S. nyemáſz/ kto nyepokoy á roſtyrki ſyeye. KromRozm I C, O4v; Iż ludzye ſieiący roſterki márnie zginąć máyą. LubPs I2 marg; Leop Prov 6/19; Ate, Latine Noxa, Szkodá. Bogini ſzkód á niefortun/ która [...] ná ſwiecie wſzelkie złe przygody niefortuny á roſterki miedzi ludźmi ſieye. Mącz [18]d; ſnádnie może głuſzyć to wdzięcżne naſienie Páńſkie/ rozſiewáiąc ná tey nędzney ziemi rozmáite wymyſły/ roſterki/ rozlicżne kłopoty/ dziwne vćiſki/ dziwne nieſpráwiedliwośći/ á wielkie niebeſpiecżeńſtwá RejPos 52v; WujJud 243; RejPosWstaw [1434]; SkarJedn 220; Vſtá iego [złego człowieka] przekłęctwá pełné/ y zdrády: Ięzyk roſtyrki sieie/ y krwáwé zwády KochPs 15; Bo Rzym byli wten czás Węgrowie opánowáli/ [...] á miedzy narody rożnymi/ rożno roſkázuiąc/ rożne rożnice/ y roſterki roſpuſtne rozſiewáli. StryjKron 457; KochWr 34; LatHar 116; SkarKazSej 694b.

»rozterki uspokoić (a. uspakajać), uśmierzyć; rozterki uspokoją się, były uśmierzane« [w tym: gdzie (2)] [szyk zmienny] (2:1;1:1): Szoſtego dniá niemocy ſwoiey dał był [Aleksander] ſwoy ſygnet s pálcá Perdykáſowi/ ktory wiele roſterkow y burzek vśmierzył BielKron 126v; LeovPrzep B4v; RejPosRozpr c3v; StryjKron 477; Wſzytek koniec krolewſkiego poſtánowienia gubi: kto mu roſtyrkow wſzytkich w Rzeczypoſp: vſpakáiáć nie dopuśći SkarKazSej 674b.

»rozterk miedzy sobą wieść« [szyk zmienny] (2): Przygody kſiążąt wielkiey Polſki krotko nápiſzę/ iákie roſterki miedzy ſobą wiedli zá Pudyká. BielKron 361v, 69.

Wyrażenia: »rozterk domowy« = dissensio intestina JanStat (6): KochZg A2; bo ieſli tego [kapłana] ſłucháć nie będźiemy/ ták nas Polaki roſtyrk domowy roſproſzy/ iáko wiátr proch roſpraſza. OrzQuin G2; BiałKaz Iv; Niezgodá to robi roſtyrki domowe/ Co ſtąd zá vpadek ledwie kto wypowie. Phil O; SarnStat 111; Do tákich vtrat y przeklęctwá/ pewnie was tá wáſzá niezgodá/ y roſtyrki domowe przypráwią. SkarKazSej 674a.

»wnętrzny roztyrk« (1): Nie mogłá żadna poſtronna moc nigdy zwalczyć Polſkiéy Korony/ zwalczy ią pewnie ten wnętrzny roſtyrk/ to ieſt/ Kácérſtwo náſze domowé OrzQuin O.

Szeregi: »rozterki albo (i) burzki« [szyk 1:1] (2); Zadney thám zwády/ żadnych burzek álbo roſtyrkow nie BielKron 259v, 126v.

»gniew albo rozterk« (2): Mącz 268d; Ze Páwłowi nie przyzwolił Bárnábaſz/ toć nie z gniewu álbo roſterku żadnego cżynił: ále z lutośći nád Márkiem/ ktorego chćiał przećiw woley Páwłowey wźiąć z ſobą. WujJud 128v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»rozterki, (a) kłopoty« (3): Y dokońcá wyzwoliſz mię od roſtyrkow á kłopotow wſſech ludzi RejPs 26; BielKron 239v; poſtępki pokryte iego [czarta]/ nierowno więtſze roſterki/ więtſze kłopoty/ vmnożyć mogą miedzy wiernymi Páńſkiemi/ niżliby ſam oſobą ſwą woiowáć ábo wierne Páńſkie fráſowáć miał. RejPos 266. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»roztyrki i mordy« (1): A bez pochyby nie dla cżego inego ie [kacerstwo] Szátan/ iedno dla bluźnienia prawdy Bożey/ á roſtyrkow y mordow Chrześćijáńſkich ná plác wywiodł. KuczbKat a2.

»rozterk(i) i nienawiść(-ci)« = odium et dissidium JanStat [szyk 1:1] (2): Abowiem vwłocztwo ieſt grzech z ktorego pochodzą roſtyrki y nienawiſci. WróbŻołt gg8v; SarnStat 80. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»niepokoj(e) i (a) rozterk(i)« [szyk 5:4] (9): KromRozm I C; ále ći roſthyrki y niepokoie tzynią/ ktorzy ſię Bogu/ ſlowu y mocy iego ſprzećiwiáyą. KrowObr B2v, B2 [2 r.], B2v; pełno wſzędźie niepokoiá y roſterku. OrzRozm A2v; Odwróćiſzli ſye Królu od tego Rzymſkiégo Kápłaná pewnie odwróćiſz ſye od pokoiá/ y w pewny niepokóy y w roſtyrk z Króleſtwem twym wpádnieſz. OrzQuin G2; RejPos 25v; WujJud 243.

»rozterki a niesnaski« (1): y roſtą myedzy nimi roſterki á nyeſnaſki ná káżdy cżás y godzinę GliczKsiąż Cv. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»rozterk(i) a (i, abo, ani) niezgoda(-y)« = discordia ac dissensio Modrz; dissensio et discordia a. seditio JanStat [szyk 15:4] (19): Ale nic gruntownégo ſtáwić nie możećie/ Poki tego korzeniá złégo nie wyrwiećie. Ná którym ſporny roſtérk y niezgodá rośćie KochZg A3; nie nádźiéwaymy ſye z téy Exekucyéy ſpráwiedliośći/ áni pokoiá: roſtyrku á niezgody/ rychléy z Wárſzáwy ſye domá śiedząc doczekamy. OrzQuin Cv; A on wąż iádowity [...] nicżym inſzym rychley nie miał oſádzić ciemnego kroleſtwá ſwoiego/ iedno roſterkiem á niezgodámi rozlicżnemi ſwiátá tego RejPos 333v, 79v, 333v [2 r.], 334 [2 r.]; WujJud 5, 128; WujJudConf 128; BiałKaz Iv; ModrzBaz 66v; Lecż ſami Grekowie w roſterkach ſię y niezgodzie kocháli/ one ſiali y mnożyli/ od iednośći vćiekáli SkarJedn 329; KochWr 21; SarnStat 111, 593; SkarKazSej 664b, 674a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»rozdziały i roztyrki« (1): Przeklęty ieſt táki rozrywácz y buntownik/ ktory rozdźiały ty y roſtyrki w mieśćie ták zgodnym/ y miłośćią ſąśiedzką związánym czyni. SkarKaz 634b.

»roznice(-a) a (i) rozterk(i)« [szyk 4:1] (5): [Sylla] zwirzchność odiął Trybunatom/ ktorzy roznice á roſterki w rádzye cżynili BielKron 130v; Po śmierći Mieſzkowey wielkie było vdręcżenie w Polſce z roznic á roſterkow BielKron 346v; Poſtánowione ſą we zborze Bożym porządne o tym ſądy y Sędźiowie/ [...] ktorzyby roſterkom á roznicam w małżeńſtwie zábiegáli. WujJudConf 211v; StryjKron 457. Cf Wyrażenie przyimkowe.

»rozterk(i) i (a) rozruch(y)« [szyk 2:1] (3): OrzRozm H3v; A to vważay/ [...] áby záſię z oney wdzięcżney ſpołecżnośći iáki roſterk á iáki rozruch w domu ſie twym nie zámnożył RejZwierc 35; Phil Q3.

»rozterki i (a) roztargnienia(-e)« (2): zrozumiał był [Pan] temu z dáleká/ iż w tych roſterkoch á w tym roſtárgnieniu ludzkim/ ktore ſie działo około náuki y męki ſwiętey iego [...] miáły ſie záfraſowáć myſli á ſercá Apoſthołow iego RejPos 129v; RejPosRozpr c3v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»spor(y) i (a) rozterk(i)« (3): Mącz 444d; A ták y to wáſzym ſporom y roſterkom nic niepomaga. Bo ſie wy nikomu ſądźić niedaćie/ ále ná wáſzych błędźiech vpornie przeſtawaćie. WujJud 129; WujJudConf 249v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»swar(y) i (a) rozterk(i)« [szyk 2:1] (3); KrowObr 29; BielKron 116; Acżći bywáły y ſą ieſzcże roſterki y ſwary w Koſciele/ ále ie nam roſkázuie piſmo ſwięte vgáśić RejPosWstaw [1434]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»roztyrk(i), (i) waśń(-ni)« [szyk 1:1] (2): záś zá zániedbániem y wywracániem ſądow przychodźi roſtyrk/ waśń poſpolita y káżdego z oſobná właſna [dissensio, odia publica privataque]. ModrzBaz 138; WujNT 784.

»rozterki, (i) wojna(-y)« [szyk 2:2] (4): StryjKron 195; ále ná ten czás będźie potrzebá lékárſtwem dawnośći ſie opátrzyć wedle tego/ iáko roſtérki y woyny ſą SarnStat 778, 1081; Z roſterkow, z woyny, rzadki ſię wſpomoze KlonKr B4.

»rozterki i zaburzenia(-e)« [szyk 1:1] (2): WujJud 21v; Ták tedy Krol ná ten czás wſzytki ſzkodliwe roſterki y záburzenie wnętrzne w wielkiey Polſzcze nadobnie/ á łágodnie vſkromił/ y vſpokoił StryjKron 477. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozterk(i), (i, a(l)bo, a) zwady(-a)« [szyk 5:5] (10): BielKron 369v; Iáko iuż zá tymi [...] wſzetecżnemi przypadki/ przypada on grzech ſzkodliwy łákomſtwo/ á zá nim pychá/ á potym roſterk á zwádá. RejZwierc A6v, 63, 267v; RejPosRozpr c3; Auffrhur. Roſtyrk. Zwádá. Seditio. Tumultus. Secessio plebis. Calag 41b; KochPs 15; by ſnać ku iákim roſterkóm álbo zwádóm nie przyſzło: przeto ieſt potrzebá pokóy poſpolity w tym oſtrzédz. SarnStat 128, 622. Cf Wyrażenie przyimkowe. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »w rozterku« (6): A ſnádnie w tym roſterku możem przydź ku zgodzye. RejWiz 149v; á niewiem co też ná tym wygráią [wójt i panowie]/ bo ſie pánowie poiednáią/ á chłopu w thym roſterku záwżdy w łeb. RejZwierc 72v; StryjKron 592; Bo w roſtérku/ álbo ſámá od ſwych śił rzecz poſpolita vpáść muśi/ [...] álbo w nieprzyiaćielſkié ręce przyydźie KochWr 20.

~w roztyrku około czego (1): KromRozm I Av cf »w roznicy i roztyrku«.

Szeregi: »w roznicy i roztyrku« (1): zdáło mi ſye zá potrzebną/ nyeco o tákich rzeczach náſſym yęzykyem nápiſáć/ á zwłaſſczá wtey ninyeyſſey roznicy y roſtyrku około rzeczy zbáwyennych/ czego ſye ma człowyek krześćiyáńſki trzymáć KromRozm I Av.

»w zwadzie i rozterku« (1): Dźiwiſz niewié áni może wiedźieć/ przez kogo w onéy zwádźie y roſtérku [in illa contentione et discordia JanStat 602] był ránión SarnStat 621.~

W przen (1):
Wyrażenie: »rozterku matka« (1): GDyż każdégo roſtérku y niezgody ieſt mátká [dissensionis ... mater JanStat 561] ſpólné obcowánié SarnStat 593.
Przen [miedzy kim] (1): Ná iedno duſzá wiedzye/ á ciáło ná drugie/ A záwżdy to roſterki miedzy nimi długie. RejWiz 43v.[Podział na znacz. 1. i 2. jest nieostry, ponieważ w znacz. 2. zawiera się zwykle również znacz. 1.]
2. Zamieszki, rozruchy, bunt, niepokoje społeczne; walki (zawsze na terenie własnego kraju: wewnętrzne, tj. między współobywatelami albo wynikłe z napaści); seditio PolAnt, Modrz, Cn; dissensio JanStat, Cn; immissio Modrz; discordia JanStat; consternatio, tumultus Cn (73): Guerra. Auffrue. Roſtirck. Mymer1 12; Bo ſie o to pilnie ſtarał naſz pán: Abý kſięſtwo w tym rządzie zoſtawił: Ze bý potym iakoby roſtirk niebýł. KlerPow 9; ktorego [Innocencjusza II] potym Rzymianie dla roſtyrkow wygnáli/ y inſzego Papieżá/ ná iego mieyſce Piotrá wybráli KrowObr 39; A gdy był wielki roſthyrk/ boiąc ſię Rotmiſtrz áby Páwła nie rożſzarpáli miedzy ſobą/ roſkazał idź ſłużebnym á wydrzeć go z poſrzod ich BibRadz Act 23/10; roſterki wſzelkie opuśćiwſzy/ zbroię złożywſzy/ weſeli podźcie do miáſtá tego ktore was wychowáło. BielKron 108; y wiele inych vkroćił [Aleksander] roſterkow. BielKron 123v; Párty poráźił [cesarz Gordianus] ktorzy ſie bráli ku Rzymowi ſłyſząc tám roſterki BielKron 152; Luter ſłyſząc to záburzenie chłopſkie/ wydał kſiążki miedzy lud poſpoliti vpomináiąc ie/ áby/ od tych roſtyrkow odſtąpili BielKron 202v; gdy niechćieli [w mieście Gandawum] być Ceſarzá poſłuſzni/ ziechał tám Ceſarz/ á dał pośćináć thy/ ktorzy byli roſtyrkow przycżyną. BielKron 218, 104, 147, 204v, 218v, 234, 388v, 392v; Po czwarte powiádam przyść s tego záćmienia roſtyrkom wielkim LeovPrzep D4v; RejPos 334v; Andrzeiá też Olgerdowicá [...]/ ktory tych wſzyſtkich roſtyrkow był nábroil/ poimáli StryjKron 477, 335, 457; KochWr 28; SarnStat 111.

rozterk o co (2): W Neápolim ná then cżás był roſthyrk miedzy poſpolſtwem o wiárę BielKron 230, 284 marg.

rozterk miedzy kim [= wśród kogo, w jakiej społeczności] (3): BielKron 177v, 230; Nigdyby był nás Tynrek [!] nie zwalcżył/ by nie roſterki domowe á walki wnętrzne miedzy Krześćijáńſthwem BielSpr 57.

rozterk miedzy kim a kim [= między stronami sporu] (1): BielKron 322v cf »rozterki a mordy«.

rozterk czyj [w tym: G sb i pron (2), pron poss (1), ai poss (1)] (4): á Piłat vſtáwion/ ktory ſpráwował ſwoy vrząd dzieſięć lat/ chytrze krocąc roſterki Zydowſkie. BielKron 140, 284 marg; będźiemy miéć Królá [...]/ którégo nam Bóg przez Turká/ álbo przez roſtyrk náſz domowy da OrzQuin Zv; StryjKron 502.

rozterk gdzie [zaliczono tu też użycia, dla których trudno orzec, czy „gdzie” powiązane jest z wyrazem „rozterk” czy z formą czasownikową] (15): Też ná vrząd Rádźiecki przynależy/ roſterkow w Mieſćie niedopuſzczáć GroicPorz b4, c; Izali niebył wielki roſtyrk w Rzymie przez dwádzieśćiá dni y ośm vſtháwitznie? KrowObr 29; Słyſząc Wolſkowie roſterk w Rzymie/ woiowáli Rzymſkie páńſtwá BielKron 107; Gdy był Ceſarz w Niemcech/ á w Belgium/ wielkie powſtáły w Hyſzpániey roſtyrki BielKron 197v; Látá 1306. Słyſząc Litwá roſterki w Polſzce/ wtárgnęli potáiemnie do Polſki BielKron 369, 316v, 327v, 355, 382v, 394 marg; StryjKron 330. Cf Zwroty.

W połączeniach szeregowych (7): A co záſię z nieſzcżęſcia przypádłey przygody/ Przychodzi z káżdey ſtrony ná ludzkye narody. Walki/ burdy/ roſterki/ że ſie huffy wálą/ Dzyáłá ſtráſzno trzáſkáią/ á domy ſie palą. RejWiz 93v; Idzye nędznik żáłoſnie/ nie ſporo mu z gory/ Widząc burzki ná ſwiecie/ widząc ſzpetne chmury. Krzyk/ huk/ kłopot/ roſtyrki/ dziwno ſie coś dzyeie RejWiz 185; Przez thy cżáſy też w Cżechách były wielkie roſtherki/ mordy/ á złodzieyſtwá/ áż przez cżternaśćie lat. BielKron 327v, 308v; kthorych [panów] okrućieńſtwá [...] znośić iuż niemogąc poddáni [...] ku niepoſłuſzeńſtwu/ roſtyrkom/ y ku ſłoſliwemu od Pánow ſwych odſtawániu/ będą nákłonieni. LeovPrzep A3v; RejAp 176; Po coż ſię iuż ziezdżáć ná tákie roſterki/ y práktyki/ y buntowánia/ y rozruchy maćie? SkarKazSej 695b; [Gdyż się rozmnożyły wielkie scandala: pijaństwa, łakomstwa [...], lekkoważność napominania i dyscypliny, rozsterki a zajścia rozmaite i insze tym podobne grzechy AktaSynod III 83].

W przeciwstawieniu: »rozterk ... pokoj (i zgoda)« (2): WSzákże chcemy y obiáſniamy/ iż przerzeczoné dawnośći czáſu pokoiu y zgody miéć máią mieyſce/ á czáſu walki álbo roſtérków żadnym obyczáiem niemáią mieyſcá SarnStat 778. Cf Wyrażenie przyimkowe.

Zwroty: »roztyrk czynić« [w tym: około czego (1), gdzie (1), [w kim]] (2): KromRozm III K2; [crimen laesae Maiestatis jest] gdy [kto] roſtyrk w Mieſćie czyni/ áby ktory przełożony był zábit/ y inne tym podobne. GroicPorz ii; [Do ktorego [Alcymusa] ſie też zbiegli wſzyſcy ktorzy rozſtyrk cżynili w ludźie ſwoim [qui perturbabant populum suum] Leop 1575 1.Mach 7/22 (Linde)].

»rozterk u(s)pokoić, uśmierzyć; uspokojenie rozterku« [w tym: gdzie (2)] [szyk zmienny] (2:2;1): Ten [Benedykt VII] cżáſu Othoná trzeciego był wiele roſterkow w mieſcie vśmierzył á záhámował BielKron 175; Włádźiſław [...] ruſzył ſie do wielgiey Polſki [...]/ áby thám roſterkow vpokoił kthore ſie dzyały przez Domáratá BielKron 381v, 108; ćiągnął [król] w Srodopośćie do wielkiey Polſki [...] z woyſkiem dla vſpokoienia roſterkow przez Domárátá Pierſchlinſkiego Stároſtę/ y Vincentego Woiewodę wzburzonych StryjKron 477; [BielKron 1551 20v].

Wyrażenia: »rozterk domowy« [szyk 4:1] (5): Ruſkie kſiążęthá z Litwą widząc roſterki domowe v Polſkich kſiążąth/ wćiągnęli wielką mocą do Mázoſz bez wieśći BielKron 362; iákoś ſie trzebá obáwiáć áby Polſká y kráiny ku niey náleżáiące/ [...] iákiey poraſzki y nieſzcześćia wielkiego/ ná ſie niemieli: częśćią od poſtronnych ludźi/ częśćią też domowymi roſtyrkámi poruſzoná LeovPrzep B2v; OrzQuin Zv; BielSpr 57. Cf Wyrażenie przyimkowe.

»roztyrk miejski« (1): Importat clades discordia civilis, Roſtyrki mieyskie wnoſzą wiele morderſtwá złego. Mącz 313d.

»wnętrzny rozterk« [szyk 3:2] (5): tám [na sejmie w Łęczycy] wſzytki złocżyńce rozmáitemi mękami potrapił [król Kazimierz]/ kthorzy byli przycżyną wnętrznych roſterkow BielKron 356, 147, 187; BielSpr 41v; ModrzBaz 138; [BielKron 1551 20v].

Szeregi: »bunty i roztyrki« (1): Ale gdy tego potym poſpolſtwá źle vzywáć/ á bunty y roſtyrki około obiránya/ tákich przełożonych czynić/ á ſnadź y bitwy zwodźić záczęły/ zámknęło temu drogę Láodyceńſkye concilium KromRozm III K2.

»rozterki, burdy« (1): co ſie w Polſzcże działo/ Gdy kiedy ná máły cżás krolá nie doſtáło. Iákie były roſterki iákie ſrogie burdy RejZwierc 249v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»rozterki a mordy« (1): Thego cżáſu po śmierći Wrátyſłáwá były wielkie roſterki á mordy miedzy Krześćiány á pogány BielKron 322v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

[»roztyrki a sedycyje«: ſtráćiliśćie prawdźiwe vżywánie ćiáłá y krwie Chriſtuſowey/ roſtyrki á ſedycie ſtroiąc. ŁaszczWiecz K2.]

»rozterk i tumult« (1): A w thym wſtał roſterk y tumult circa forum Phil E4.

»rozterki a (albo) walki(-a)« = querrae seu discordiae JanStat [szyk 2:2] (4): Ktore [cesarstwo] gdy pocżął [Galba] ſpráwowác/ náuk náſládował/ walk á roſterkow ſtrzegł BielKron 145v, 177v; BielSpr 57; SarnStat 778 [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozterki i zabojstwa« (1): Dla tych tedy roſterkow y zaboyſtw wnętrznych pogáńſkich Tátárſkich/ gdy ſię ſámo złe biło/ wiele Xiążąt Ruſkich [...] iarzmo Tátárſkie [...] z ſziy ſwoich zrzućili StryjKron 416.

»rozterki a zamieszania(-e)« [szyk 1:1] (2): Mężowie Plebei/ poſłániſmy od Senatu do was/ [...] ábyſmy roſterki á zámieſzánie ſpolne vſpokoili. BielKron 108; ModrzBaz 138.

Wyrażenie przyimkowe: »w rozterku« (4): w ten cżás Zydow zginęło trzydzyeśći tyſięcy pod ſprawcą ich Kumanem w roſterkoch. BielKron 145v; wiele ich od poſłuſzeńſtwa Wáſzey K. miłośći [króla Hiszpanii] odſtawa/ etć. A w tym roſterku krolik ieden wyſpu przyległy/ zebrał ſie ná Krześćijány w ſześći tyſiąc ludźi BielKron 443v; [BielKron 1551 20v].

~W przeciwstawieniu: »w roztyrku ... w pokoju« (1): ábyś w roſtyrku tego w Polſzce doſtał/ czegoś w pokoiu doſtáć niemógł OrzQuin C4.

Wyrażenie: »w roztyrku domowym« (1): Ale tego ia żáłuię/ iż nie ſam/ ále ſámo śiódm z Zóną y z Dźiećmi zginąć mam/ álbo w roſtyrku domowym/ álbo w więźieniu Nieprzyiaćielſkim OrzQuin Y3v.~
Przen (1): Thu bacżyć możemy/ iż kroleſtwo tego Páná [...] ieſt rozne od nawáłnośći á od rozlicżnych roſterkow ſwiátá thego nikcżemnego. RejPos 312v.
3. O wspólnocie: podział, rozłam, rozerwanie; też oddzielenie się od wspólnoty, odszczepieństwo, rozróżnienie (42): Tám [w Trydencie] ſye ſtaẃćie/ ieſli nie roſtérku prágniećie: Ale telko dla Páńſkiéy chwały ſpór wiedźiećie. KochZg A4; OrzQuin Zv; Co też o odpuśćiech piſze [Luter]: żeby stąd przyczyná poſzłá roſtérku y wzruſzenia wiáry BiałKat 163v; Bo tu Hieronym ś. okázuie/ że inácżey roſterkom y błędom zábieżeć ſie niemoże/ iedno przełożywſzy iednego nád wſzytkim Kośćiołem WujJud 154v; Po wielkiey mgle y chmurnych á niewdzięcżnych obłokách/ roſterkow ſtárych/ iáſne nam pożądáney iednośći promienie záświećiły. SkarJedn 269; SkarŻyw 538; KochWr 25; Táż też przyczyná ieſt tych pułnocnych roſterkow y wiar ták rożnych: odſtąpili od iednego kápłáńſtwá/ y iednego ołtarzá SkarKaz 40a, 81b.

rozterk miedzy kim (i kim) (4): Nie były roſterki áni niezgody miedzy Apoſtoły żadne. WujJud 128, 132v. Cf Zwrot.

rozterk z kim (1): iż ći wiárę twoię ći ſwarliwi Grekowie prętko ſproſnym odſczepieńſtwem zákwáśili/ y roſterk á nie pokoy z kośćiołem Bożym rychło po przyięćiu wiáry do ćiebie wnieſli SkarJedn 356.

rozterk w czym (6): KromRozm II a4; Tákżeć y dźiś cżęſto ſie przygadza/ że Papieżá/ y inſze przełożone/ niżſzy vpomináią y ſtrofuią/ á przedśię niemáſz przeto żadney niezgody áni roſterku w Kośćiele WujJud 128; Iż poki ieſzcże w wierze Krześćiáńſkiey roſterku Dyabelſkiego y chćiwośći niebyło/ kośćioły wſzyſtki ſpolną rádą y poſługą ſtárſzych bywáły rządzone. WujJudConf 154; iedno ſię nie tárgaymy/ á roſterkow w Chrześćiáńſtwie nie rozmnażaymy. SkarJedn 336, 299. Cf Zwrot.

rozterk czyj [w tym: pron poss (3), G sb (1), ai poss (1)] (5): Początek tedy wſzyſtkich błędów y roſtyrków kácérſkich/ inſzy nie ieſt/ iedno wzgárdá Kápłaná naywyżſzégo OrzQuin L4; Niedaymy poćiechy Pogáńſtwu/ y nieprzyiaćielom wiáry S. áby ſię z náſzych roſterkow weſelili SkarJedn 336; Ná on cżás kośćioł Boży wielkim roſterkiem przełożonych był náwiedzony y pokarány. SkarŻyw 309, 538 [2 r.].

W połączeniach szeregowych (3): OrzQuin Y; Záś z drugiey ſtrony obácżmy iáka miedzy Heretyki iedność á zgoda: iákie miedzy nędznikámi [tj. heretykami] ſpory/ roſterki/ zwády? WujJud 132v; SkarŻyw 538; żadnego ſwaru o wierze/ áni gniewu/ áni roſterku áni grzechu nie było WujNT 463.

W przeciwstawieniu: »rozterk ... pokoj« (3): LubPs ccv marg; Theologia v nich y z tego y z owego Heretyká zebrána/ ku roſterku/ nie ku pokoiowi koſćielnemu OrzList e4v; SkarJedn 356.

Zwrot: »rozterk (u)czynić« [w tym: miedzy kim (i kim) (2), przeciwko czemu (1), w czym (1)] [szyk zmienny] (4): a ciebie tymi winami obwinili/ iakoby ty [...] roſtyrk miedzy krolewſtwem żydowſkim ij Galiléyſkim vcżynil OpecŻyw 133v; LubPs ccv marg; KrowObr B2v; ſłuſznie ſię káżdy ma ſtrzedz [...] odſzczepieńcow: ponieważ oni czynią roſtyrki przećiwko náuce kośćiołá Rzymſkiego WujNT 520.
Wyrażenie: »rozsiewca roztyrku« (1): Wielkié tedy przeklęctwo [...] záſłużył/ który ták święty związek/ y to chwalebné ziednoczenié miedzy ludźmi tárga: á godźienby/ áby wſzyſtki rzeczypoſpolité [...] tego práwá przećiwko niemu vżyli/ któré ná rozśiewcę roſtyrku/ y ſkaźcę rzeczjpoſpolitéy ieſt poſtánowioné. KochWr 22.
Szeregi: »roztyrk(i) i (ani, a) niezgoda(-y)« [szyk 5:2] (7): Diar 51; WujJud 154v; Vrádzono po wſzyſtkim świećie/ áby ieden z Presbyterow wybrány/ nád drugim był przełożon/ ktoryby miał ſtáránie o wſzyſtkim kośćiele/ dla vwiárowánia roſterkow y niezgody. WujJudConf 154v, 128 [2 r.]; A ktory iad prędzey záráźić y ſkáźić páńſtwá y kroleſtwá może/ iáko roſterki y niezgody? SkarKazSej 684b, 658b marg.

»rozterk(i) i odszczepieństwo(-a) (a. odszczepienie)« (3): Nie byłoć tám miłoſći áni pokoyu/ [...] gdźye [...] zgárdzenie y ſromocenye ſtanow y vrzędow od Bogá poſtánowyonych/ [...] roſtyrk y odſſczepyenye od yednoſći koſćyołá. KromRozm I B4v; Wſzákże nie długo potym zácżęli Grekowie ſrogi bárzo y iádowity y na dłużey trfaiący roſterk y nowe odſzcżepieńſtwo SkarJedn 228, 337.

»roztyrk i rozerwanie« (2): Ale gdźye káżdy w ſwą poydźye/ tám nyerząd/ á zá nim roſtyrk y rozerwánye. KromRozm III F7v; OrzQuin Bv.

»ani roznice ani roztyrki« (1): ktore go [Słowa Bożego] byſmy ſye dźyerżeli/ wniczym byſmy ſye nye obłądźili/ áni by tych roznic áni roſtyrkow w krzeſciyáńſtwye nyebyło. KromRozm II a4.

Wyrażenie przyimkowe: »w rozterku« = podzielony (2): Lecż Láćinnicy przez Biſkupá nawyżſzego/ iáko Oycá obudwu/ trfáć w roſterkách nie chćieli/ Greki przenáydowáli/ ták wielekroć do zgody vpomináli. SkarJedn 335; StryjKron 592.[W wielu użyciach zawierają się elementy znaczeń: 1. oraz 3., a kwalifikację do jednego z nich oparto na uznaniu któregoś ze znaczeń za dominujące.]
4. Tu przen: Trudności życiowe (tylko w RejPs i KochPs) (7): Owſſem ſobie będę roſkoſſowáł doznawſſy miłoſierdzia twego/ gdy ſie ty niezáprzyſz duſſe moiey nálaſwſſy ią wrozmáitych przygodnych roſterkoch. RejPs 44; obaczywſſy to iż ten zywot naſz ieſt w rozmagitych roſterkoch polozony: w ktorych muſſą bywac troſkliwe myſli naſze: racz lakawie [!] podpomagac nas RejPs 140.

rozterk czego (1): y proſi [prorok] áby człowiek mogł znáć przy tych roſterkoch żywotá ſwego miłoſierdzie iego [Pana]. RejPs 134.

rozterk czyj (2): Y ten że mię ſtrzegł [...] od tych ktorzy podſtępliwemi rádámi ſwemi mnie nieopátrznego vłowić chćieli caſu roſtyrkow moich RejPs 24v, 194.

Szeregi: »rozterki a troski« (1): á ácześ nam dał tu ku doceſnemu mieſzkániu ziemię rozmáytemi roſterki á troſkami nápełnioną/ á wſſákoż przed ſie nie ieſt beſpieczne mieſzkánie náſſe od ſrogich przećiwnikow náſſych. RejPs 109.

»roztyrk i trwogi« (1): Z roſtyrku/ y trwóg domowych tys mię wybáwił/ Y nád źiemſkimi narody głową poſtáwił. KochPs 25.

5. lek. Zaburzenia w pracy układu pokarmowego, rozstrój żołądka (1): Gdyż ták wilkoſćiam dla wyſtępu náſzego niezgodnym ku więczſzemu roztyrkowi ſwym obżárſtwem przyczynę dawamy SienLek 1v.
[Wyrażenie: »rozterki w żołądku«: pobudza [krokos] roſtérki w żołądku/ dla tego czyni brzydkośći/ wrácánia y ſtolce. UrzędowHerb 99b.]

Synonimy: 1. niesnaska, niestwora, niezgoda, poswarek, rozdzielenie, rozerwanie, roznica, rozpor, rozruch, rozruchnienie, rozrywka, roztargnienie, rożność, spor, sporka, swar, waśń; 2. bunt, buntowanie, burda, burza, burzka, fakcyja, niesnaska, rokosz, roznica, rozruch, sedycyja, spiknienie, sprzysięganie, swar, walka, waśń, wystąpienie, wzburzenie, zajście, zamieszanie, zamieszka, zbuntowanie, zburzenie, zmowa, zwada; 3. rozerwanie, rozproszenie, roztargnienie, schizma.

Cf ROZTYRKNOŚĆ, ROZTYRKNIENIE

ALKa