Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BURCZYĆ

Następne hasło: 2. BURDA »

1. BURDA (152) sb f

Fleksja

	sg	pl
N	burda	burdy
G	burdy	burd
D	burdzie	burdåm
A	burdę	burdy
I	burdą	burdami
L	burdzie	burdåch

sg N burda (26). ◊ G burdy (21). ◊ D burdzie (1). ◊ A burdę (30). ◊ I burdą (1). ◊ L burdzie (10). ◊ pl N burdy (16). ◊ G burd (11). ◊ D burdåm (2). ◊ A burdy (26). ◊ I burdami (2). ◊ L burdåch (6); -åch (3) RejWiz (2), RejZwierz; -åch : -ach StryjKron (1 : 2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Zamieszanie, rozterka, niepokój; zamieszka, rozruch, awantura, bijatyka, bitwa, zwada; kłótnia, spór; walka, wojna, zapasy, turniej (150)
2. Człowiek niespokojny, kłótliwy, zaczepny; awanturnik, warchoł, zawadiaka (1)
3. coll. Hałastra, hołota, zgraja (1)

1. Zamieszanie, rozterka, niepokój; zamieszka, rozruch, awantura, bijatyka, bitwa, zwada; kłótnia, spór; walka, wojna, zapasy, turniej; turba, turbel(l)a Cn (150): Rzekł [Ezop]/ tedy tá burdá będzie/ Kiedy Pan Bog ná ſąd śiędzie. A vmárli będą wſtáwáć BierEz C3v, O2; RejRozm 401; A ktora [miłość'] ieſt pocżćiwa á ktora ſzkodliwa Abowiem w tym turniru dziwna burdá bywa. RejWiz 43v; Iużći wolno do złego k dobremu nie możeſz/ Ale pátrzay w tey burdzye cżym ſie wſpomoc możeſz. RejWiz 134v, 43v, 70, 92v, 109v, 137v (12); RejZwierz 108v; A Sſtáłá ſie burdá wielká ná niebie/ Michał y z Anyoły ſwemi walcżyli s ſmokiem RejAp 101, 97, 102, 157v, Ddv; Byłá burdá záwżdy o ty ſłowá iákoś ſłyſzał SarnUzn Gv; á zwłaſzcżá gdy oná burdá byłá powſtháłá w ludzyoch/ gdy Apoſtołowie kazáli wſtáć á chodzić onemu chromourodzonemu cżłowiekowi RejPos 282, 33v, 108v, 132v marg, 133v marg, 134; A ſzcżęſliwe to miáſto / ták powiádáią/ ktore cżáſu pokoiu boi ſie burdy/ á wcżás do tego gotuie potrzeby ſobie. RejZwierc 171, 17, 115, 116, 116v, 138v (15); StryjWjaz A3v, C2v; PaprPan A2, Ev, H2, Ee2; Ty [Boże] wielowładny [...] ty morze ſzaloné Y ludzkie burdy króćiſz/ mieniąc boie W lubé pokoie. KochPs 93; StryjKron 477, 512, 587, 607; CzechEp [380]; KochSz B3; PudłFr 68; Y to też nie mniey mam zá burdę wierę/ Krádźieżą dybáć ná Venerę RybGęśli C2.

burda przeciw komu (4): Ten Demetryus zwykł był z śrebrá odlewác kſztałty onego zacnego koſćiołá Dyány/ [...] z kąd máiąc zyſk wielki wzruſzył ty burdy przećiw słowu Bożemu BibRadz I 77 marg; RejAp 169v; WujJud 133v; WujNT 474.

burda o co: Tákże y pocżćiwy cżłowiek/ ieſli mu ſie nie przytráfi burdy mieć o oycżyznę ſwą/ álbo o Rzecżpoſpolithą ſwą z nieprzyiacielem iákiem do tego należącym/ niechże ſie łamie RejZwierc 23v.

burda z kim, czym (44): RejWiz 30, 101v, 129, 177v, 189v (6); RejZwierz 113; BibRadz I 98b marg; Tám ſie iuż wypiſuie co ſie będzie działo po vſpokoieniu tych burd s cżártem y ſwiátem. RejAp C, [C]4v, CC2v, 94 [2 r.], 100, 103v, Dd4v; RejPos A4, A4v [2 r.], 16v, 58, 143 (7); (marg) Burdá s ſwiátem s ciáłem á z dyabłem. (–) RejZwierc 116, 17 [2 r.], 23v [2 r.], 85v [2 r.], [121]v [2 r.], 212 (16); CzechEp [399]; NiemObr 168, 171; KochProp 8; Ia widzę beż iakieikolwiek wielkiey burdy znim niebędzie ActReg 101, 86.

Przysłowie: Złotá ogniem probuią/ Gdźie dobre bydź cżuią. Tákże y przyiaćielá na ten cżás wyłoży/ Scżęśćie kiedy ku tobie ſwoie burdi mnoży. CzahTr I.

Zwroty: »w burdach broić się, burdę broić« (2): Mars ſie też záſię znowu w ſwoich burdach broi RejWiz 33v; Pátrzże iáką z nią [świat z cnotą] zawżdy burdę broi/ Nas dziwnie ſtroi. RejZwierc 116.

»burdę czynić«: Záprawdęć niemieli przecż ći tey burdy cżynić zápámiętáli ſynowie Máthki ſwey/ mielić folgowáć mdłośći Koſciołá Bożego. SarnUzn C3.

»burdę mieć« (23): Powiedzyáłá Minerwá/ widziſz miła páni/ Y iać też tu nie chodzę miedzy fiołkámi/ [...] Wierz mi żem y ia też tu doſyć burdy miáłá. RejWiz 33v, 101, 129, 189v; RejZwierz 113; RejAp CC2v; RejPos A4v [2 r.], 16v, 58, 143, 332v; RejZwierc 17 [2 r.], 23, 23v [3 r.], 85v, 121v (10); ActReg 86. Cf »walczyć a burdę mieć«.

»burdę stroić« (2): Zetrze ſrogim dekretem potwarcę ſrogyego/ Ktory chciał burdy ſtroić w pośrzod ludu yego. LubPs Q4; RejPos 133v.

»wieść burdę« (7): RejWiz 177v; BibRadz II 98b marg; RejPos A4; A łaḿ w ſobie záwżdy przyrodzenie ſwoie/ kthore ſie vbrawſzy w pożądliwość iáko w mocną zbroię/ záwżdy s tobą burdę wieść muśi. RejZwierc 148v; CzechEp [399]; NiemObr 168, 171.

»w burdę zajść«: Azaſz tám co ze wſtydem w ſzalonym łbie znaydzye/ By ſiedzyał z Bárnádynem s káżdym w burdę zaydzye. RejWiz 30.

Wyrażenia: »świeckie burdy; burdy świeckie, świata« (7 : 5): A iáko práwy mocarz ſobie roſkázuie/ Gdy ſie tym ſwieckim burdam dziwnie przypátruie. RejWiz 142, 5, 10, 44v, 104v, 185 (7); RejZwierz 80; RejPos 267; RejZwierc 113v, 171, 177v.

peryfr. »Aeneaszowa burda« = Eneida: Páſterſtwo/ Orániná/ y z Aeneáſową Burdą słynie/ poki Rzym Krześćiáńſtwá głową. RybGęśli B3.

»trojańskie burdy; burdy trojańskie« = wojna trojańska (1 : 1): Bom AEneaſzá iáko żywá nie widźiáłá/ Anim w Troiáńſkié burdy Afriki poznáłá KochFr 91; KochMuza 27.

Szeregi: »burdy i bunty a wojny«: Skąd rozmáite burdy/ y bunty á woyny poddánych przećiw Pánom powſtáły WujJud 133v.

»burdy, porażki, miotanie«: Iuż też wiemy iáko tá beſtia byłá zábita/ iákie wielkie burdy/ poraſzki/ miothánie y zábijánie Ceſárzow w nim bywáło. RejAp 112v.

»burda, (a) rozterk (kłopot, trwoga, trudność); rozterki, burdy« (10 : 1): RejWiz 90, 136v; RejAp 176; RejPos 10v, 342v; A owſzem Pánu Boguś powinien dzyękowáć iżći ſie dał przebić przez ony ſrogie burdy/ roſterki/ á kłopoty ſwiátá tego/ á dałći docżekáć wdzięcżnego pokoiá twego RejZwierc 172v; Iákie były roſterki iákie ſrogie burdy/ Ze tákich nie miewáły y Tátárſkie ordy. RejZwierc 249v, 172v, 173v [2 r.]; GostGosp 20.

»burdy a srogości świata tego«: cie tu Pan nadobnie vpomináć rácży/ ábyś záwżdy [...] ſie nie lękał tych przyſzłych burd á ſrogośći ſwiáthá tego RejAp 137v.

»walczyć a burdę mieć«: Ale zawżdy walcżyli á wielką burdę vſtáwicżnie mieli z niecnotámi á z rozmáitemi ſpráwámi ſwiátá tego RejZwierc 23v.

»burda a (albo, i) wojna (zamieszka, zamieszanie, rozruch); walki, (a) burdy« (4 : 2): Walki/ burdy/ roſterki/ że ſie huffy wálą/ Dzyáłá ſtráſzno trzáſkáią/ á domy ſie palą. RejWiz 93v; RejAp [169]v, BB5; KuczbKat 325; KochAp 12; niewierni Zydzi przećiw wiernym vſtáwiczne burdy y rozruchy wſzczynáli WujNT 474.

»zwady, burdy, wojny (szturmy); burda, zwada« (2 : 1): Abowiem ſzalonemu ſnádnie dodáć rády/ Kiedy ſámá myſl ciągnie do burdy do zwády. RejWiz 78v; RejPos 71v; RejZwierc 157.

W przen (1):

Zwrot: »wieść burdę«: A ty [...] hárcuyże vſtáwicżnie á wiedź burdę s tą záwikłáną á záfzáſowáną [!] myſlą ſwoią RejZwierc 85v.

2. Człowiek niespokojny, kłótliwy, zaczepny; awanturnik, warchoł, zawadiaka (1): Kiedy ſie tám nędznicy iáko pcżoły roią/ A w roźlicżnych trudnoſciach vſtáwicżnie broią. Ze ty możeſz tám wytrwáć z burdámi tákiemi RejWiz 66.

3. coll. Hałastra, hołota, zgraja (1): Ale żebym ſię nie zdał być iednym z tey roty, Co leda za przyczynką z Kośćiołem drą koty, [...] Gdyby nie dla zgorſzenia/ ſłyſzałbyś Abſurda, Ktore zá ſobą nieśie oná leśna burdá. KlonWor 47.

Synonimy: 1. bunt, burza, burzka, fasoł, rozterka, rozruch, szturm, walka, waśń, wojna, zamieszka, zamieszanie, zwada.