[zaloguj się]
[pdf]

PRZYPADŁOŚĆ (41) sb f

a jasne; o prawdopodobnie jasne (tak w -ość).

Fleksja
sg pl
N przypadłości
G przypadłości przypadłości
D przypadłości
A przypadłość przypadłości
I przypadłością przypadłościami
L przypadłości przypadłościach

sg G przypadłości (2). ◊ D przypadłości (2). ◊ A przypadłość (1). ◊ I przypadłością (1). ◊ L przypadłości (2). ◊ pl N przypadłości (11). ◊ G przypadłości (7). ◊ A przypadłości (12). ◊ [I przypadłościami.] ◊ L przypadłościach (3); -ach (1), -åch (1) RejWiz (1:1), -(a)ch (1).

Sł stp brak, Cn s.v. przypadek rzeczy, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

1. Zdarzenie, sytuacja, okoliczności; accidens, accidentia Cn [w tym sg (5), pl (23)] (28): Pięć też ieſt rozdziałow niebieskiego okręgu/ [...] pod nimi ziemia y ludzie tam mieſzkaiączy: ćirpią rozmaite przypadłoſći od ſpraw Słonecżnych y biegow niebieskich KłosAlg A3; BOg wſzechmogący/ kthorego ſpráwy/ ſądy/ [...] áni rozmierzone/ áni żadnym rozumem ogárnione być mogą/ gdy racżył ſwiát ſtworzyć/ to ieſt ziemię/ niebo/ morzá/ y ine przypádłośći ná niebie y ná zyemi/ [...] RejZwierc 1.

przypadłość czego (2): [cnota] Przypadłość przyſzłych rzecży rozeznawáć vcży. RejWiz 4; RejZwierc 231.

przypadłości miedzy kim (1): RejZwierc 240v cf Szereg.

przypadłości czyje [w tym: pron poss (4), ai poss (1)] (5): Bo themu [człowiekowi] więcey trzebá w iego obłędnoſciach/ Aby wżdy nędznik wiedzyáł o ſwych przypádłoſciach. RejWiz 116; Tákże też przypádłośći náſze od ſzcżęſcia [= losu] wſzytki ſie mienić á mieſzáć muſzą RejZwierc 82, 236v. Cf »przypadłości ludzkie«.

Wyrażenia: »w każdej przypadłości« = zawsze (1): Bo wżdy inſzym źwirzętom kopytá y rogi/ Dał Bog/ iż záſádziły y głowę y nogi. [...] Aby ſie w ſwey obronie y w ſwoiey wolnośći Weſeliło źwirzątko w káżdey przypádłośći. RejWiz 120.

»przypadłości ludzkie« (1): Wſzytki ine przypadłoſći ludzkie wſzytczy mijają A gdzie pani wylatuie/ wſzytczi o tym ſpiewa ią [!] RejJóz C5.

»świeckie(-a), ziemskie przypadłości(-ć)« [szyk 2:1] (2:1): A ktoż nam pochlebuie/ iedno co nie bacżą/ Iáko ty przpádłośći zyemſkie dziwno ſkacżą. RejWiz 189v; Ale wierna myſl záwżdy ieſt tey beſpiecżnośći/ Ze ſie máło przeſtrzega ſwieckich przypádłośći. RejWiz Cc3; RejZwierc 240v.

Szereg: »przypadłości, przygody« (1): Widzę miedzy wſzytkiemi ludzkiemi narody/ Rozlicżne przypádłośći/ rozlicżne przygody. RejZwierc 240v.
a. Złe zdarzenie (13): Iedno ſtoy mocno wiernie w pocżćiwey ſtałośći/ Nie ruſzą cie nigdy nic żadne przypádłośći. RejWiz 103; A ktoby ſie przypátrzył tákiey odmiennośći/ Iáko ſwiát wſzędy pełen márnych przypádłości. RejWiz 136v; A ktoby ſie wypráwił s tákich przypádłośći/ Ktore ſą niezmierzone w cechu ich miłośći [tj. pijanic]. RejWiz 175, 142v, 174v.

przypadłości czyje (1): Tákże y ty iedno trway mocnie w ſwey ſtáłośći/ Vźrzyſz żeć ſie odmienią ty twe przypádłośći. RejWiz 35.

Fraza: »przytrafują się przypadłości« (1): Ale mi ſie wſzytko widzy z iakieys omylnoſći Teraż ſie nam przytrafuią takie przypádłoſći RejJóz N7.
Wyrażenie przyimkowe: »z przypadłości« (1):
~ Szereg: »z przygody albo z przypadłości« (1): bo nie káżda rzecż zła/ ſámá s ſiebie zła/ iedno s przygody albo s przypádłośći nád wolą cżyię. BielSpr 46. ~
α. Choroba, dolegliwość (6): Pleura ieſt wrzod wnętrzny [...] pod ziobrami vcżyniony, Przy ktorim wrzedzie ſą ty przypadłoſci. Naprzod ſtrzekanie z kłociem/ [...] cięſzkie odetchnienie/ kaſzłanie/ á ograżanie. FalZioł V 82, V 18v.

przypadłości czyje (2): FalZioł V 15v; Mnima cżłowiecża náturá Iż ták záwżdy ſkákáć turá. Nie ma náturá dawnośći/ Ná ſwe káżde przypádłośći. RejZwierc 236v.

Wyrażenie: »przypadłości złe [w czym]« (1): FalZioł V 17a cf Jako ostatni człon ...
Szereg: »przygody i przypadłości« (1): Poczyna ſie tractat [...] o przygodach y o rozmagitych przypadłoſciach Páń y niewiaſt: ktore miewaią przy rodzeniu dziatek FalZioł V 15v.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym (1): Cięſzkie rodzenie cżęſto kroć na matki przichodzi: dla rozmagitych przycżyn [...] Dla vcżynienia iakiey wrzedzienice albo roſpadliny/ albo iakich inſzych przypadłoſci złych w maciczy FalZioł V 17a.

b. Zjawisko atmosferyczne (1): Gdy mgły wſtáią ku gorze tu z mokrych wilgośći/ To ſie iuż tám z nich rodzą rozne przypádłośći. Kiedy iuż wzgorę doydą powietrza zimnego/ To ſie iuż tám odmienią [...]. Albo w deſzcż álbo w krupy/ á cżáſem też w grády RejWiz 150v.
2. To, co kogoś (rzadziej coś) charakteryzuje: cecha (niekiedy dodatkowa, nieistotna, nietrwała), sposób postępowania, emocje [w tym: sg (4), pl (7)] (11): Bo kiedy z przyrodzenia kreẃ będzye gorąca/ [...] Wnet ſie ſámá zápali/ że ſie gniew poruſzy/ Y ine przypádłośći ſnádnie wſzytki wzruſzy. RejWiz 117; Ze gdy ktora [planeta] przypádnye z nátury w ſrogośći/ [...] kto ſie w ten cżás tu ná ſwiát národzi/ iuż więc w tych przypádłoſciách áż do śmierći chodzi. RejWiz 128v, 94, 117, 118v; SarnUzn B4.

przypadłości czyje (1): Miey ná bácżnośći/ Swe przypádłośći. Pięknie przyſtoi Gdzie cnotá ſtroi. RejZwierc 238v.

W porównaniu (1): Nuż łákomſtwo/ nuż pychá/ nuż gniew/ nuż zazdrośći/ Wierz mi iż ty zá febrę ſtoią przypádłośći. RejWiz 94.

W połączeniu szeregowym (1): ále gdy mowiemy/ że Bog ieſth nie tylko ſpráwiedliwy/ ále ſámá ſpráwiedliwość/ miłoſierdzie [...] tuć więc iuż nieuſtáwicżnośći/ przypádłośći/ álbo też odmiánie żadne ſie mieyſce nie zoſtáwa. SarnUzn B8.

W przeciwstawieniu: »przypadłość ... istność« (1): iż w Bogu niemáſz accidens, to ieſt przypádłośći/ iedno ſubſtantia, to ieſt iſtność SarnUzn B4.

Szereg: »przyrodzenie z przypadłością« (1): A tákżeć y dotknienie co theż wiele cżuie/ A przedſię iednák rownie nie wſzytkim ſmákuie. Iednemu chuć przypádnie/ á drugi nic nie dba/ To wſzytko przyrodzenie s przypádłośćią iedna. RejWiz 118v.
a. [O Chrystusie wcielonym i o materialnych elementach eucharystii:

przypadłości czego, czyje: Widome tedy Ciało Pana Chriſtuſowe/ z ſtrony Przypádłoſci ſwych/ ieſt w Niebie; ále Iſtota iego/ [...] ieſt pod oſobą Chlebá poświęconego y dla tego my, to dźiwne przemienienie Chleba w Ciało, zowiemy poſpolićie, Tranſsubſtantiationem; [...] to ieſt Przypádłoſci Chleba, ktoreykolwiek, w Przypádłoſci Ciałá Páńſkiego odmienienie. HerbOdpow R2v (Linde), Ff8v; WujPosN 1584 I 214 (Linde).

W połączeniu szeregowym: iż tu więcey nie ieſt chleb chlebem/ áni wino winem [...]: ták iż iedno ſáme zwierzchnie oſoby á przypádłość/ álbo właſnośći chlebá y winá [...] zoſtawáią. WujPosN 1584 I 214 (Linde).

W przeciwstawieniu: »przypadłości ... istota (a. istność)«: ći [dialektycy] dobrze rozumieią; iako Przypadłoſci tylko rzecży/ a nie Iſtność ich/ okiem bywa oglądana. Białość Chlebowa/ Okrągłość/ y Smak/ ſąć Przypadłoſciámi: te ty widźiſz: Iſtoty niewidźiſz: te zoſtaią w Sákramenćie HerbOdpow Ff8v, R2v (Linde).

Wyrażenie: »zwierzchnie przypadłości«: WujPosN 1584 I 214 (Linde) cf W połączeniu szeregowym.]
3. Majątek, dochody (2): poźrzawſzy ná gmáchy ná worki/ Ná rozlicżne pſtroćiny á ná dziwne wzorki [...]. Aleś iuż doſyć ſłyſzał iákie ſą trudnośći/ Nábywáiąc y ſtrzegąc thákich przypádłośći. RejWiz 104v; A ony przypádłośći márnie názbieráne/ Rozlecą ſie ni ſam wzwie ná rozlicżne pány. RejWiz 140v.
[Większość użyć z RejWiz, często trudnych do jednoznacznej interpretacji.]

Synonimy: 1. przyczyna, przygoda, trafunek, zdarzenie; a. brzemię, doległość, niefortuna, przeciwność, przygoda, trapienie; α. bol, bolączka, bolenie, boleść, choroba, ciężkość, dolegliwość, mdłość, niemoc, niezdrowie, słabość; 2. kstałt, rodzaj, własność; 3. dobro, dochod, imienie, majętność, możność.

Cf PRZYPADEK, PRZYPADNIENIE

LWil