[zaloguj się]
[pdf]

BOLĄCZKA (227) sb f

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl
N bolączka bolączki
G bolączki bolączek
D bolączce bolączkåm
A bolącżkę bolączki
I bolączką
L bolączce bolączkåch

sg N bolączka (32). ◊ G bolączki (7). ◊ D bolączce (5). ◊ A bolącżkę (68). ◊ I bolączką (2). ◊ L bolączce (2). ◊ pl N bolączki (4). ◊ G bolączek (9). ◊ D bolączkåm (3). ◊ A bolączki (86). ◊ L bolączkåch (4); -åch (4), -(a)ch (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. lek. Wrzod; apostema BartBydg, Murm, Cn; vomica, abscessus, hulcus Cn (224): Apostema ‒ bolyączka, wrzodowy othok BartBydg 12v; woda w ktorey by wrzało korzenie Czelidoniowe [...] nawięczey bolącżcze kanczer barzo ſie przeciwi. FalZioł I 30c; vcżyń plaſtr/ ktory ieſt dobri na bolącżkę Antrax FalZioł I 136c; Proch pięthki iey [dzikiej kozy] ſpaloney wſypany w bolącżki ktore zową fiſtuły/ vzdrawia ie j goij. FalZioł IV 9a, I 9d, 20d [3 r.], 26b, 28a (68); konie by też na wrzedliwſze chocia zdechłe, wyrzazawſzy tilko mieſtce oney bolączki, za nalepſzą zwierzynę maią MiechGlab 22; SienLek 117 [2 r.] 117v, 124v [3 r.], 125 [2 r.] (27).

bolączka około czego: [taka uryna] znamionuie bolącżkę około wątroby albo około nyrek FalZioł V 6v.

bolączka pod czym (6): FalZioł ‡‡2f; [białe głowy] nie miewaią cżęſtich bolącżek pod pachą, albo gdzie indzie. GlabGad B; SienLek 125, 184. Cf »bolączka czyrwona«, »bolączka albo wrzedziennica«.

bolączka za czym (2): tedy ſie vdziała bolącżka za vchem FalZioł I 70d, V 67.

bolączka na czym (4): [proch spalonej żaby] Pomaga też bolącżkam na żiłach albo ſtawiech/ gdy z nim przikłada. FalZioł IV 15c, ++7b; SienLek 125; ArtKanc R17.

bolączka w czym (10): Też komu ieſt bolącżka wnoſie zdziurami ktorą zową cancer [...] tym ono potym mieſcze namazować. FalZioł I 10d, ++4e, ‡4c, I 63b, 144a [2 r.], IV 2b; Bywáią też y bolączki w máćicách niewieśćich SienLek 117, 125. Cf »bolączka flegmista«, »bolączka i boleść«.

Połączenia z przymiotnikiem na -owy, -ny pochodnym od nazwy części ciała lub organu wewnętrznego i z G rzeczownika (15): [Spica celtica] ieſt dobra na bolącżki ſleziony j na boleſci wſzytkiego żywota FalZioł I 138b; Ludziom krwią pluiącim y też na bolącżki bokowe [...] ieſth barzo dobra pić ią [wodkę fijołkową] FalZioł II 6b; ty ſliny ſlodkie połykać/ bolączki płuczne y ziobrowe goij. FalZioł III 42b, ++ 2a, ++ 2d, ‡‡2d, I 6d, 78c (13); SienLek 118. Cf »bolączka gorąca«.

W charakterystycznych połączeniach: bolączka okazuje, ukazuje się (5), wydaje się (2), wykłada się (3), wyrzuca się, zbiera się (2); przeciwić się bolączce; bolączkę gasić, goić (9), leczyć (20), miękczyć (4), oddalać, odmiękczać (2), okładać, opatrzyć, otwierać (2), otworzyć, pomazać (2), posypać, przedzierać, rozpędzać (4), rozganiać, rozerwać (2), rozpuszczać (2), rozrywać, spędzać, tracić, uleczać, uśmierzać, uzdrawiać (3), wyciągać, zgladzać (2), zmiękczyć (2); na bolączkę kłaść (2), okładać, przykładać (19), przyłożyć (16), przystawić, wsadzić.

Wyrażenia: »bolączka boląca; boląca bolączka« (6 : 1): Wſadz na bolącżkę bolączą Bańkę wielką/ pothym ią z ſiekay á zaſię bańkę przyſadz FalZioł V 70v, ‡‡3e, I 33a, 34d, 74a, 82d (7).

»bolączka czarna«: FalZioł V 66v cf »bolączka czyrwona«.

»bolączka czyrwona«: Gdyby ſie k tey to febrze wydała bolącżka cżyrwona/ albo cżarna pod pazuchą prawą albo lewą FalZioł V 66v.

»bolączka flegmista«: [sok] bołącżki [!] flegmiſte w matzici lecży a zgładża [!] FalZioł I 2b.

»bolączka gorąca; gorąca bolączka« (10 : 1): Sok koryandrow ieſth dobry na bolącżki gorące FalZioł I 28a, I 3a, 12b, 42c, 45b, 65b (11).

»bolączka jadowita« (6): gdy vwarzyſz Koczenki żołte á przyłożyfz na mieſtcze zapalonę [!]/ tedy ſie niedopuſzcża cżynić bolącżek iadowitych iako Herpeſtiomena y Carbunculofa. FalZioł I 127d, ‡‡2b, ‡‡2e, I 5b, 136c, 151c.

»bolączka końska« (2): Ná bolączkę końſką lekárſtwo. SienLek 184, Aaaa.

»bolączka morowa; morowa bolączka« (7 : 1): Oſobno oleiek dla bolącżek morowycb, y na inſze niemocy barżo pożytecżny. FalZioł II 23, I 143b, V 67, 70v; SienLek 126 [3 r.] Sv.

»bolączka nabiegła«: [gnoj z miodem zmieszany] Na bolącżki nabiegłe dobrze przikładać FalZioł IV 7c.

»bolączka niezebrana«: Kamień [...] ma moc kamień łamać w cżłowieku/ bolącżki nie zebrane rozgania FalZioł I 142b.

»bolączka ognista« (2): FalZioł I 20a, 90a. Cf »bolączka paląca«, »bolączka zapalona«.

»bolączka opuchła« (2): Korzeń Liſiech iaiek ma mocz roſpuſzcżaiączą bolącżki opuchłe FalZioł I 127b, ‡‡3b.

»bolączka paląca«: tenże fok ieſt dobry naprzeciwko ogniu piekielnemu/ y naprzeciwko bolącżkam palącem á ogniſtim ktore pochodzą skolery FalZioł I 20a.

»pryszczowa bolączka« (2): Bywa téż niegdy koniowi pryſzczowa tho ieſt zaſkorna bolączká. SienLek 184v, Aaaav.

»bolączka przepukła«: Nowego orzecba iądra rozeżwać w vſtach á przyłożyć na bolącżkę przepukłą która bywa z melankolijey/ goij ją FalZioł III 18d.

»bolączka szerząca się«: Żołć też iego bolącżki otwarza/ bolącżki ſzerzącze fie [...] barzo goij. FalZioł IV 3d.

»bolączka twarda; twarda bolączka« (3 : 2): Tłuſthoſć Lwowa miedzy inſzem nagorętſza ieſt/ przeto też bolącżki twarde odmiękcża j otwiera FalZioł IV llc, I 80a, 81c, 87c, 154b.

»bolączka zapalona« (2): tego przyłoż na bolącżkę zapaloną á ogniſthą FalZioł I 90a. Cf »bolączka albo wrzedzienica«.

»bolączka zaskorna«: SienLek 84v cf »pryszczowa bolączka«.

»bolączka zatwardziała« (2): Bolącżki zatwardziałe lecży. FalZioł ‡‡3c, I 19a.

»bolączka zebrana«: Bolącżkhę zebraną przedziera kiedy na nie przyłożyfz. FalZioł I 144c.

Szeregi: »apertura i bolączka«: Na aperturi ieſth dobra maſć, iako na Cancer, na fiſtułę/ na Carbunculus/ y na inſze apertury y bolącżki. FalZioł I 146c.

»bębel, pęcherz albo bolączka«: Clavus etiam est genus tuberculi, Bębel Pęcherz álbo bolączká. Mącz 56d.

»bol i bolączka«: Woda wktoreyby była warzona polna drijakiew, z bukwicą oczukrowawſzy pić, wnętrzny boł [!] y bolącżkę roſpądza. FalZioł I 136d.

»bolączka i boleść«: W maciczi bolącżki y inſze boleſci lecży. FalZioł ++4e.

»dymienica albo bolączka« (2): Dymyenycá álbo bolyączká Murm 70; BartBydg 12.

»bolączka a guz; guz albo bolączka« (1 : 1): thák pilnuy czymbyś mu on guz álbo bolączkę otworzyć mógł SienLek 184, 186.

»bolączka (i) ociekłość (ocieklina); ociekłość i bolącżka« (2 : 1): Bobki kozie/ na bolącżki/ na ociekliny, na kolana, y na inſze przeguby FalZioł I 144b, II 9c, III 24c.

»piekielny ogień i bolączka«: ſok z ziela Nocz y dźień, z blaywaſem á z ocztem zmieſzany/ piekielny ogień gaſi/ y bolącżkę FalZioł I 99d.

»bolączka i (albo) pryszcz; pryszcz a bolączka« (3 : 1): PRzy goieniu priſzcżow á bolącżek/ piy zawżdy wodkę kthorąm ci piſaniem namienił FalZioł V 71v, 62v, 70, 72.

»bolączka i sadzel«: rumien iefth dobry na bolącżki y na ſzadzelc FalZioł I 27a.

»bolączka albo wrzedzienica; wrzedzienica a (albo) bolączka« (1 : 3): Tedy ſie maſz nadziewać wrzedzienicze albo bolącżki pod prawą pierſią. FalZioł V 4v, I 23c, 33a, 82d.

»bolączka i wrzod; wrzod i (albo) bolączka« (2 : 11): Pokrzywa z rzodkwią vwarzona y z mąką lnianego ſiemienia/ otwiera wſzelkie wrzody y bolączki FalZioł I 152b; Gdy kto żołcią ſkopową pomaże wrzody albo bolącżki Cancerowate/ pomaga znamienicie. FalZioł IV 2b, I 34d, 69d, 142d, II 7c, V 19a (11); Mącz 141a; SienLek 126v.

»bolączka, wrzod i inna krosta; wrzod, krosta albo bolączka« (1 : 1): O bolączkach/ o wrzedziech/ Y o innych kroſtach. FalZioł ‡‡2b; Mącz 214b.

»wrzod, bolączká, zła krosta, piekielny ogień, ocieklina gorąca«: Na wrzody/ na bolącżki na złe kroſty/ na piekielny ogień/ na ociekliny gorącze, [...] Na ty wſzytki rzecży ieſt barzo pożytecżna [psinkowa wodka] FalZioł II 9b.

»ociekłość, bolączká, wrzod i twardość«: SLazu włoſkiego wodkę gdy kto pije/ ociekłoſci/ bolącżki/ wrzody/ y wſzytki twardoſci wnątrz miękcży FalZioł II 11d.

»wrzod, bolączka, ociekłość«: [szafranowa wodka] też inſze boleſci/ iako wrzody/ bolącżki/ ociekłoſci wſzelkie zgładza roſpądzaiącz FalZioł II 12c.

»bolączka i zaszczerzenie«: tym oleiem pomázuy wſzelką bolączkę y záſzczérzenié wſzelkie SienLek 126.

Przen (1):
Wyrażenie: »wzdęta bolączka« = ciąża: brát/ ſłucháiąc cżęſto ſioſtr ſpowiedzi/ zápowietrził ich pięć [...] /Kiedy ono zápowietrzenie po wzdętey boląccze poznano/ poimano mnichá GórnDworz Q2v.
2. Choroba; infirmitas PolAnt (3): Pterygium, Nieyáka bolączká páznokci gdi mięfo zá páznokcie przeroście Mącz 328d; żyłá ſrzod Czołá/ gdy ią zátnie/ pomaga przećiw bolącżkam Oczu SienLek 35; zaiſte to bolączká moiá (marg) Abo ráná moia. (–) [Profecto hanc infirmitatem] BudBib Ier 10/19.

Synonimy: 1. antraks, apertura, apostema, bębel, fistuła, dymienica, guz, kancer, krosta, ocieklina, ociekłość, »piekielny ogień«, pryszcz, sadzel, wrzedzienica, wrzod, zaszczerzenie; 2. choroba.

Cf BOL, BOLANIE, BOLENIE, BOLEŚĆ

TZ