« Poprzednie hasło: BOLEŚCIWY | Następne hasło: [BOLEŚLIWIE] » |
BOLEŚĆ (1089) sb f
Obie samogłoski jasne.
sg | pl | |
---|---|---|
N | boleść | boleści |
G | boleści | boleści |
D | boleści | boleściåm, boleściom |
A | boleść | boleści |
I | boleścią | boleściami |
L | boleści | boleściach |
V | boleści | |
inne | sg G a. pl G - boleści |
sg N boleść (125). ◊ G boleści (85). ◊ D boleści (26). ◊ A boleść (287). ◊ I boleścią (85). ◊ L boleści (25). ◊ V boleści (1). ◊ pl N boleści (36). ◊ G boleści (42). ◊ G sg a. G pl boleści (104). ◊ D boleściåm (37), boleściom (1) SkarŻyw; -åm (2), -(a)m (35). ◊ A boleści (191). ◊ I boleściami (23). ◊ L boleściach (21); -ach LubPs, Bib Radz, HistRzym, ArtKanc, LatHar (5), WujNT (5), -åch Leop, BudBib (2), BielKron, GrzegŚm, -(a)ch (2).
Sł stp notuje, Cn s.v. ból, Linde XVII – XVIII w.
- 1. Ból fizyczny, cierpienie, choroba, udręczenie (825)
- 2. Cierpienie psychiczne, smutek, żal (239)
- 3. W funkcji postaci alegorycznej (1)
- *** Bez wystarczającego kontekstu (24)
boleść czego [= z powodu czego] (4): Racży też miloſciwy panie Iezu ſerce mé zranitz/ boleſcią męki twé OpecŻyw 154. Cf »boleść śmierci«.
boleść około czego: Naprzod przychodzą około dymion y też około pępka boleſci FalZioł V 16a.
boleść po czym (4): Sertula [...] boleſć po koſciach vſmierza. FalZioł I 141d, *4f, I 154d, III 31b.
boleść w czym (48): Też ieſt dobry ten czukier Fiiołkowy thym ktorzy maią boleſć w żołądku z nadymaniem. FalZioł I 150a, I 7d, 10b, 26b, 31b, 35c (40); Chiragra, dolor manuum, Boleść w ręku Mącz 51d, 379c; SienLek 15, 15v, 17, 17v, 25, 94.
Połączenia z przymiotnikiem na -ny, -owy pochodnym od nazwy części ciała lub organu wewnętrznego i z G rzeczownika (268): Też warzony cżoſnek z maſtiką y ſpiretrum/ vſmierza boleſć zębow/ kiedy vſtha będą cziepło płokane. FalZioł I 5d; tho lekarſtwo vſmierza boleſć ſtawową y cżłonkową gdy tym będzieſz namazował. FalZioł I 19e; odeydzie niemocz to ieſth boleſć wnętrzna/ y boleſć głowy FalZioł I 33b; Tą maſć ma mocz naprzeciw paraliżowi/ ręcżnym y nożnem boleſciam FalZioł III 38b, I 3a, 4d, 5b, 7d, 11b (252); Tey też głowy bez wielkiey boleſci cżłonkow vzdrowienie nie podobne ieſt. BielŻyw 84; GlabGad G5; Lumbago, debilitas lumborum, Boleść lędźwi. Mącz 199b; kto tego niedba/ przyydźie mu boleść bokow/ płuc ſkáżenie SienLek 16, 15v, 17v, 27, 27v, 30 (8); HistRzym 64v; Torminalis – Bolieſcz brzucha cziniąci. Calep 1074a, 493a; GosłCast 36.
Połączenia z przymiotnikiem na -ny pochodnym od nazwy choroby (16): Oleiek s korzenia koſaćczowego/ ieſt dobry naprzeciwko paraliżowi y khurcżowi/ y naprzeciwko denney boleſci namazuiącz ſobie ty mieſcza. FalZioł I 67c; Proch barzo dobri a doſwiadczony/ ktori zachowawa cżłowieká od kamienia/ boleſć kamienną vſmierza FalZioł V 111v, I 11c, 37b, 104b, 121b, 121c (15); SienLek 122.
W charakterystycznych połączeniach: boleść cierpieć (19), czuć (8), leczyć (12), odejmować (13), oddalać (78), rozpędzać (4), ukracać (2), ukrocić, uleczyć (2), ulżyć, uspokajać (20), uśmierzać (112), uskramiać, uzdrawiać (4), wypędzać (9), zatłumiać (2).
»okrutna boleść; boleść okrutna« (4 : 1): HistRzym 15v [2 r.]; w okrutnéy boleśći [Ewa] dźieći ſwé rodźiłá SiebRozmyśl Mv, C3v, I4v.
»silna boleść« (3): od ſilnéy ij cżuyné boleſci/ rzęwno Iezus plakál/ bo wielmi ſubtilné ciało miál. OpecŻyw 126v, 125v, 138.
»sroga boleść« (2): LubPs F2; przez tę ſrogą boleść/ którą ná ten czás było vdręczoné naświętſzé człowieczeńſtwo twoie ná krzyżu/ nie ráczyſz mię też opuſzczáć SiebRozmyśl E.
»boleść śmierci« (3): LubPs P6; widźimy Ieſuſá dla boleśći śmierći [propter passionem mortis]/ czćią y chwałą vkoronowánego WujNT Hebr 2/9, s. 688.
»wielką boleść«: Oneyże goſpodyniey/ dzyecyę záſtękáło/ Aż od wielkiey boleśći/ duſze w nim niesſtáło. HistHel B2v.
»łoże boleści«: Pan bog iego wſpomoże na łożu boleſci iego [super lectum doloris eius] WróbŻołt 40/4.
»ciężkość i boleść; boleść i (a) ciężkość« (4 : 6): PatKaz III 91; boleſci y cięſzkoſci przy porodzeniu być muſzą. FalZioł V 17a, I 21a, 118a, V 16c, 17a, 18b; KuczbKat 306; iſz tę boleść y ćięſzkość ćierpię/ ktorą ty ćierpiſz SkarŻyw 196, 293; SkarKaz 45b.
»boleść a doległość«: żaden ſnich [...] żadnego boleśći á doległośći tak ćięſkiey znaku pokazał. KwiatKsiąż N2v.
»męka i boleść; boleść i męka« (4 : 2): [Jezus] w ten cżas wiélką boleſtz ij mękę cirpiál. OpecŻyw 107v, 78, 102, 149, 149v, 188.
»niemoc i (albo) boleść; boleść i niemoc« (4 : 3): na thy wſzitki przerzeczone niemoczy albo boleſci/ warz korzeń Omanow FalZioł I 44c, IV 8a; KrowObr 81, 81v; BudNT Matth 4/24; LatHar 592; SkarKaz 2 przedm.
»udręczenie i boleść«: proſzę ćię/ przez wſpominánie tego vdręcżenia/ y boleśći twoiey LatHar 290.
»utrapienie, boleść i męka«: vtrapienia/ boleśći/ y męki iego wſzyſtki ſobie rozmyślamy KuczbKat 40.
boleść czego (6): będzie vmnieyſſona boleſtz ſertza mégo ſmutnégo OpecŻyw 147; Co ſie też właſnye rozumyeć może ná ciemnośći ſerdecżne ktore ſą wielką boleścyą nędzney duſzy LubPs Y5 marg; KrowObr 152; HistRzym 126; LatHar 488, 497.
boleść na czym (2): wielką ná ſercu zięty boleśćią/ chcąc łzy hámowáć/ [...] niemogł żadną miárą SkarŻyw [237]; Calep 259a.
boleść w czym (7): OpecŻyw 116v, 132, 159; KochZuz A3; Premit altum corde dolorem, Sciska/ zátula/ táyi wielką boleść w ſercu. Mącz 320c; HistRzym 16; SkarŻyw 291.
»boleść duszna« (2): TarDuch C5v; nas Pan w thyeh boleſciách duſznych y cieleſnych nie przebacży/ gdy ſie iedno z wierną proźbą vciecym [!] do niego LubPs Y5 marg.
»boleść grobu«: Boleſci grobu ogárnęły mię były/ á potykáły mię śidłá śmierci. [Dolores inferni circumderunt me] BibRadz Ps 17/6.
»boleść niewymowna; niewymowną boleść« (2 : 1): Panna z boleſcią niewymowną ij s placżem odpowiedziala OpecŻyw 32, 88v; KochZuz A3.
»niezmierna boleść; boleść niezmierna« (2 : 1): IEzus mily gdy ſie z ſwą milą matką [...] roſtatz miál/ wielmi niewymowną ij niezmierną boleſtz s tego miál OpecŻyw 88v; MurzHist Kv; SkarKaz 314b.
»boleść okrutna; okrutna boleść« (1 : 1): ArtKanc S12; Znoś nieſzcżęſny ćiężar okrutney boleśći LatHar 151.
»boleść(i) piekielne (piekła)«: (8): KrowObr 238; Boleśći piekielne obthocżyły mię [dolores inferni circumderunt me] Leop Ps 17/6; Ktorego Bog wſkrzeſił rozwiązawſſy boleśći piekielne [solutis doloribus inferni] Leop Act 2/24; WujNT Act 2/24, s. 403 [4 r.].
»boleść serdeczna; serdeczna boleść« (9 : 5): OpecŻyw 102; LubPs A3v, P6v marg; Leop Is 65/14; Serce weſołe cżyni piękną twarz/ ále z boleśći ſerdeczney bywa duch ſmętny [proptem dolorem cordis spiritus erit tristis] BibRadz Prov 15/13, Thren 3/65; Cordolium, cordis dolor, Serdeczna boleść/ Teskność. Mącz 65b; GórnDworz Bb4; KarnNap Ev; SkarŻyw 135, 582; ArtKanc E10; GrabowSet R4; SkarKaz 314b.
»silna boleść«: [Maria] ſilną boleſtz w ſertzu miala OpecŻyw 132.
»sroga boleść«: [kościół] ſrogiemi boleſciámi zemdlony. LubPs A3.
»boleść śmierci« (12): LubPs D4v, aav; KrowObr 238; Leop Ps 17/5; BibRadz Ps 17/5, 114/3; Opaſáły mię były powrozy śmierći (marg) Abo boleśći/ iáko niektorzy przekłádáią. (‒) BudBib Ps 114/3; SkarŻyw 583; A choć w niektorych Graeckich kśięgách ſtoi/ Boleśći śmierći/ á nie Boleśći piekłá: wſzákże Láćińſkie ſtáre/ [...] zgodnie máią Piekłá WujNT 403, Act 2/24; SiebRozmyśl E3.
»wielką boleść; boleść wielka« (13 : 2): ijżby twé ſerce roſkocżylo ſie dlá wielkié boleſci OpecŻyw 92v, [80], 81v, 82, 137, 139v (7); TarDuch C5v; BibRadz Tob 3/6; iáko wielkiey boleśći/ ták y roſkoſzy vcżuć niemoże. GórnDworz Pd4v; RejPos 81, 277, 315v; RejPosWstaw [412]; SkarŻyw 63.
»boleść żałosna«: ktemu też żalu pobudza ludźie/ boleść oná żáłoſna/ iż nádánie ták wielkie przodkow náſzych ták hániebnie á ſprośnie ſye obraca OrzRozm H3v.
»boleść i frasunek; frasunek i boleść« (3 : 1): Pełen ieſt fráſunkow/ pełen y boleśći WisznTr 32; LatHar 146, 578; PaxLiz Dv.
»smutek (smętek) i boleść; boleść i smutek« (10 : 2): vzrzáwſſy ią bytz w wielkiem ſmętku ij boleſci/ pokornie kniéy rzekli OpecŻyw 82, 88, 104, 147; LubPs K3 marg; BiałKat 156; GrzegŚm 38, 40, 41; SkarŻyw 121; SkarKaz 5a, 387b.
»ucisk i boleść; boleść i ucisk« (2 : 1): Leop Ps 106/39; BibRadz Ps 114/3; Dni tego cżáſu krotkie ſą y złe/ pełno boleśći y vćiſku LatHar 601.
»żałość (żal) i (a) boleść; boleść i żałość« (5 : 1): iaká tam żaloſtz ij boleſtz byla/ gdy ſie z ſynem matka roſtáwala. OpecŻyw 88v; LubPs A3v; BibRadz 1.Reg 1/16; RejPos 104; RejPosWstaw [423]v; WysKaz 2.
»boleść, smętek a żałość«: rodzicom ſwym przychodzą ku wielkiey boleśći/ ſmętku/ á żáłośći RejPosWstaw [412].
»boleść, męka, trapienie, ciężkość«: w tákowey miłośći nic ſie inego nie náiduie/ iedno boleść/ męká/ trapienie/ ćięſzkość ſerdecżna GórnDworz Llv.
Synonimy: 1. choroba, ciężkość, doległość, męka, niemoc, udręczenie; 2. ciężar, ciężkość, smutek, tęskność, ucisk, udręczenie, żałość.
Cf BOL, BOLANIE, BOLĄCZKA, BOLENIE
TZ