[zaloguj się]
[pdf]

BOLEŚĆ (1089) sb f

Obie samogłoski jasne.

Fleksja
sg pl
N boleść boleści
G boleści boleści
D boleści boleściåm, boleściom
A boleść boleści
I boleścią boleściami
L boleści boleściach
V boleści
inne sg G a. pl G - boleści

sg N boleść (125). ◊ G boleści (85). ◊ D boleści (26). ◊ A boleść (287). ◊ I boleścią (85). ◊ L boleści (25). ◊ V boleści (1). ◊ pl N boleści (36). ◊ G boleści (42). ◊ G sg a. G pl boleści (104). ◊ D boleściåm (37), boleściom (1) SkarŻyw; -åm (2), -(a)m (35). ◊ A boleści (191). ◊ I boleściami (23). ◊ L boleściach (21); -ach LubPs, Bib Radz, HistRzym, ArtKanc, LatHar (5), WujNT (5), -åch Leop, BudBib (2), BielKron, GrzegŚm, -(a)ch (2).

Sł stp notuje, Cn s.v. ból, Linde XVII – XVIII w.

1. Ból fizyczny, cierpienie, choroba, udręczenie; dolor Calep; dolor articulorum, tormentum, passio Cn (825): BierRaj 17v, 21; March1 A4; BierEz L2v, O, O4v, S2; OpecŻyw 15, 22 [2 r.], 22v [2 r.], 78 [3 r.], 78v [2 r.] (32); OpecŻywPrzedm C3v; OpecŻywSandR nlb 6; ForCnR D3; PatKaz I 4, 16; PatKaz III 91, 139; TarDuch A7v [2 r.] B8v, C 3v, C6, D4v; Fijołki ſtarte á przyłożone na wrzedzieniczę/ boleſć vſmierza. FalZioł I 150a, I 7a [2 r.], 8b, 11a, 11d, 12b (162); BielŻyw 84, 101; Iako gdy ſie takowa gruba flegma zaſtanawia wſtawiech przy biodrach tedy onę boleſć zową lekarze Sciatica GlabGad I2, Fv, H2v, I2; WróbŻołt M8; LibMal 1544/84v, 85; LibLeg 11/163; HistAl A6 [3 r.], B6v, H4v, E2, M2 (8); MurzNT Matth 24/8; Ten ma zdrowie pieniądze/ y dobre domoſtwo/ Ten záſię ćirpi boleść/ fráſunk y vboſtwo BielKom Bv, G3; LubPs A4v, A5, T6v, aav, hh6; SeklPieś 15v; KrowObr 225; Leop Ex 3/8, Iob 30/17, 4.Esdr 8/27, Bar 2/25; Porodźiłá pierwey niż záboláłá/ pierwey niż ią ogárnęłá boleść porodźiłá meſzczyżnę. BibRadz Is 66/7, Gen 3/16, Is 53/3, 10, 4.Esdr 12/26, Apoc 16/10 (12); BielKron 2, 14, 15v, 16 [2 r.], 45v (16); Medicamenta doloris, Liekárſtwo przećiwko boleściam. Mącz 212d, 269a, 408c; SienLek 21, 2lv, 29, 39v, 40 (7); RejAp 134 [2 r.]; GórnDworz B4v, Gv; HistRzym 70v, 95 [2 r.], 95v [2 r.], 96; Niewiáſtá gdy rodzi/ wielką boleſć ma RejPos 125v, 106, 125v, 164v, 330v; KuczbKat 40; BielSpr 76; BudBib 2.Par 24/25, Ier 49/24, 1.Mach 9/56, 2.Mach 9/28, 4.Esdr 16/39 (7); BudNT Mar 13/8; CzechRozm 98, 100v; KarnNap E2; KochPs 71, 213; SkarŻyw 56, 62, 71, 75, 112 (22); KochTr 9, 22; CzechEp 194; WerGośc 263; WerKaz 292; WisznTr 23, 31, 34; ArtKanc D13, I 19, E8v, E9, P18v (8); Calep 432b; Phil B4, N [2 r.], Q2; GórnTroas 43; GrabowSet Ev, K2v; LatHar 110, 257 [2 r.], 260, 269, 292 (41); WujNT 403 [7 r.], 435, 796, Matth 24/8, Mar 13/8 (14); SiebRozmyśl B4v, C3v, C4, D3v [2 r.], Ev (12); WysKaz 11; SkarKaz 161b; GosłCast 66; Drugi zęby śćiſnąwſzy ćierpi boleść mężnie: Choć go nielutościwy ćiągnie miſtrz potężnie. KlonWor 39, xx3v, 39; SzarzRyt Av.

boleść czego [= z powodu czego] (4): Racży też miloſciwy panie Iezu ſerce mé zranitz/ boleſcią męki twé OpecŻyw 154. Cf »boleść śmierci«.

boleść około czego: Naprzod przychodzą około dymion y też około pępka boleſci FalZioł V 16a.

boleść po czym (4): Sertula [...] boleſć po koſciach vſmierza. FalZioł I 141d, *4f, I 154d, III 31b.

boleść w czym (48): Też ieſt dobry ten czukier Fiiołkowy thym ktorzy maią boleſć w żołądku z nadymaniem. FalZioł I 150a, I 7d, 10b, 26b, 31b, 35c (40); Chiragra, dolor manuum, Boleść w ręku Mącz 51d, 379c; SienLek 15, 15v, 17, 17v, 25, 94.

Połączenia z przymiotnikiem na -ny, -owy pochodnym od nazwy części ciała lub organu wewnętrznego i z G rzeczownika (268): Też warzony cżoſnek z maſtiką y ſpiretrum/ vſmierza boleſć zębow/ kiedy vſtha będą cziepło płokane. FalZioł I 5d; tho lekarſtwo vſmierza boleſć ſtawową y cżłonkową gdy tym będzieſz namazował. FalZioł I 19e; odeydzie niemocz to ieſth boleſć wnętrzna/ y boleſć głowy FalZioł I 33b; Tą maſć ma mocz naprzeciw paraliżowi/ ręcżnym y nożnem boleſciam FalZioł III 38b, I 3a, 4d, 5b, 7d, 11b (252); Tey też głowy bez wielkiey boleſci cżłonkow vzdrowienie nie podobne ieſt. BielŻyw 84; GlabGad G5; Lumbago, debilitas lumborum, Boleść lędźwi. Mącz 199b; kto tego niedba/ przyydźie mu boleść bokow/ płuc ſkáżenie SienLek 16, 15v, 17v, 27, 27v, 30 (8); HistRzym 64v; Torminalis – Bolieſcz brzucha cziniąci. Calep 1074a, 493a; GosłCast 36.

Połączenia z przymiotnikiem na -ny pochodnym od nazwy choroby (16): Oleiek s korzenia koſaćczowego/ ieſt dobry naprzeciwko paraliżowi y khurcżowi/ y naprzeciwko denney boleſci namazuiącz ſobie ty mieſcza. FalZioł I 67c; Proch barzo dobri a doſwiadczony/ ktori zachowawa cżłowieká od kamienia/ boleſć kamienną vſmierza FalZioł V 111v, I 11c, 37b, 104b, 121b, 121c (15); SienLek 122.

W charakterystycznych połączeniach: boleść cierpieć (19), czuć (8), leczyć (12), odejmować (13), oddalać (78), rozpędzać (4), ukracać (2), ukrocić, uleczyć (2), ulżyć, uspokajać (20), uśmierzać (112), uskramiać, uzdrawiać (4), wypędzać (9), zatłumiać (2).

Wyrażenia: »ciężka boleść; boleść ciężka« (5 : 2): OpecŻyw 115v, 146v; GlabGad G2v; SienLek 40, 43, 117 [2 r.]; Proſzę ćię P. Iezu Chryſte/ przez wſpominánie tey bárzo ćięſzkiey boleśći twoiey/ ktorąś miał ná krzyżu LatHar 292.

»okrutna boleść; boleść okrutna« (4 : 1): HistRzym 15v [2 r.]; w okrutnéy boleśći [Ewa] dźieći ſwé rodźiłá SiebRozmyśl Mv, C3v, I4v.

»silna boleść« (3): od ſilnéy ij cżuyné boleſci/ rzęwno Iezus plakál/ bo wielmi ſubtilné ciało miál. OpecŻyw 126v, 125v, 138.

»sroga boleść« (2): LubPs F2; przez tę ſrogą boleść/ którą ná ten czás było vdręczoné naświętſzé człowieczeńſtwo twoie ná krzyżu/ nie ráczyſz mię też opuſzczáć SiebRozmyśl E.

»boleść śmierci« (3): LubPs P6; widźimy Ieſuſá dla boleśći śmierći [propter passionem mortis]/ czćią y chwałą vkoronowánego WujNT Hebr 2/9, s. 688.

»wielką boleść«: Oneyże goſpodyniey/ dzyecyę záſtękáło/ Aż od wielkiey boleśći/ duſze w nim niesſtáło. HistHel B2v.

»łoże boleści«: Pan bog iego wſpomoże na łożu boleſci iego [super lectum doloris eius] WróbŻołt 40/4.

Szeregi: »bolączka i boleść«: W macziczi bolącżki y inſze boleſci lecży. FalZioł ++4e.

»ciężkość i boleść; boleść i (a) ciężkość« (4 : 6): PatKaz III 91; boleſci y cięſzkoſci przy porodzeniu być muſzą. FalZioł V 17a, I 21a, 118a, V 16c, 17a, 18b; KuczbKat 306; iſz tę boleść y ćięſzkość ćierpię/ ktorą ty ćierpiſz SkarŻyw 196, 293; SkarKaz 45b.

»boleść a doległość«: żaden ſnich [...] żadnego boleśći á doległośći tak ćięſkiey znaku pokazał. KwiatKsiąż N2v.

»męka i boleść; boleść i męka« (4 : 2): [Jezus] w ten cżas wiélką boleſtz ij mękę cirpiál. OpecŻyw 107v, 78, 102, 149, 149v, 188.

»niemoc i (albo) boleść; boleść i niemoc« (4 : 3): na thy wſzitki przerzeczone niemoczy albo boleſci/ warz korzeń Omanow FalZioł I 44c, IV 8a; KrowObr 81, 81v; BudNT Matth 4/24; LatHar 592; SkarKaz 2 przedm.

»udręczenie i boleść«: proſzę ćię/ przez wſpominánie tego vdręcżenia/ y boleśći twoiey LatHar 290.

»utrapienie, boleść i męka«: vtrapienia/ boleśći/ y męki iego wſzyſtki ſobie rozmyślamy KuczbKat 40.

W przen (1): (marg) Trzemi bolmi władza krolewſka ſłàbieie. (‒) Słábieie doſtoyność y władza krolewſka temi boleśćiámi: wolnośćią przebráną y zbytnią [...] roſproſzenim dochodow y imion ſtołu krolewſkiego: y kołá poſelſkiego wykráczánim z porządku zámierzonego. SkarKaz 691b.
2. Cierpienie psychiczne, smutek, żal; dolor Cn (239): a iéy boleſci racży vlżytz/ botz niemogę na iéy żaloſtz patrzytz. OpecŻyw 142v; O iaką boleſcią ſerce dziewicżé w ten cżas bylo zięté OpecŻyw 149v, 41, 78v, 81, 82, 86 (19); HistJóz A2v, C3v; TarDuch C5, C6; RejPs 135, 148; MurzHist L2v; KromRozm III D2; LubPs K3v, K4v, P6v,Y5, Z4; KrowObr 153; RejWiz 96; Y przecż że ſie ſtáłá boleść moiá/ wiecżną [dolor meus; Wuj: żałość moia] Leop Ier 15/11, Iob 9/27, Ps 37/10, 38/3, Is 35/10, Thren 1/12 (10); A gdy vſłyſzał Krol ſłowá kſiąg Zakonu rozdárł ná ſobie ſzáty ſwe. [marg) A to będąc wielką boleſćią wzruſzony (‒) BibRadz 2.Reg 22/11, Gen 2/15, Lev 26/16, Iob 6/10, Ier 20/18, Tob 3/11 (7); iey ſerce/ żáłość z boleścią y z ſtráchem przenikły BielKron 313, 18v, 124v; Mącz 93c [2 r.], 135c, 229c; SarnUzn E5; RejAp 45, 132, 174v; GórnDworz C5v [3 r.], H8, H8v, P2, S2v (13); O Alekſzy ſynu namilſzy/ przecżeś mię oycá ſwego thák bárzo záſmućił/ á boleśći y wzdychánia przes ták wiele lat zádawał. HistRzym 125v, 23; BiałKat 168v; HistLan E; BudBib Ier 45/3, 4.Esdr 7/12, 8/52; SkarŻyw 52, 244; ArtKanc E3v, R17; GórnRozm A3, D4v; Calep 339a [2 r.] 957b; GórnTroas 63; GrabowSet M4v, Q2v; O rozlicżnych rádośćiách y boleśćiách B. Pánny Máryey LatHar 491, 357, 488, 491, 493, 496 (19); WujNT Matth 24/8, 1.Tim 6/10, s. 200 [2 r.]; SiebRozmyśl A3v [2 r.]; SkarKaz 45a [2 r.] 245a, 314b, 637b; GosłCast 27; Otoż w niwecż boleśći/ one troſki przeſzłe PaxLiz C3v; SkorWinsz A2v.

boleść czego (6): będzie vmnieyſſona boleſtz ſertza mégo ſmutnégo OpecŻyw 147; Co ſie też właſnye rozumyeć może ná ciemnośći ſerdecżne ktore ſą wielką boleścyą nędzney duſzy LubPs Y5 marg; KrowObr 152; HistRzym 126; LatHar 488, 497.

boleść na czym (2): wielką ná ſercu zięty boleśćią/ chcąc łzy hámowáć/ [...] niemogł żadną miárą SkarŻyw [237]; Calep 259a.

boleść w czym (7): OpecŻyw 116v, 132, 159; KochZuz A3; Premit altum corde dolorem, Sciska/ zátula/ táyi wielką boleść w ſercu. Mącz 320c; HistRzym 16; SkarŻyw 291.

Wyrażenia: »ciężka boleść« (3): przed cięſſką boleſcią tobie ninijé ſlowy odpowiedzietz niemogę OpecŻyw 150; LatHar 149, 396.

»boleść duszna« (2): TarDuch C5v; nas Pan w thyeh boleſciách duſznych y cieleſnych nie przebacży/ gdy ſie iedno z wierną proźbą vciecym [!] do niego LubPs Y5 marg.

»boleść grobu«: Boleſci grobu ogárnęły mię były/ á potykáły mię śidłá śmierci. [Dolores inferni circumderunt me] BibRadz Ps 17/6.

»boleść niewymowna; niewymowną boleść« (2 : 1): Panna z boleſcią niewymowną ij s placżem odpowiedziala OpecŻyw 32, 88v; KochZuz A3.

»niezmierna boleść; boleść niezmierna« (2 : 1): IEzus mily gdy ſie z ſwą milą matką [...] roſtatz miál/ wielmi niewymowną ij niezmierną boleſtz s tego miál OpecŻyw 88v; MurzHist Kv; SkarKaz 314b.

»boleść okrutna; okrutna boleść« (1 : 1): ArtKanc S12; Znoś nieſzcżęſny ćiężar okrutney boleśći LatHar 151.

»boleść(i) piekielne (piekła)«: (8): KrowObr 238; Boleśći piekielne obthocżyły mię [dolores inferni circumderunt me] Leop Ps 17/6; Ktorego Bog wſkrzeſił rozwiązawſſy boleśći piekielne [solutis doloribus inferni] Leop Act 2/24; WujNT Act 2/24, s. 403 [4 r.].

»boleść serdeczna; serdeczna boleść« (9 : 5): OpecŻyw 102; LubPs A3v, P6v marg; Leop Is 65/14; Serce weſołe cżyni piękną twarz/ ále z boleśći ſerdeczney bywa duch ſmętny [proptem dolorem cordis spiritus erit tristis] BibRadz Prov 15/13, Thren 3/65; Cordolium, cordis dolor, Serdeczna boleść/ Teskność. Mącz 65b; GórnDworz Bb4; KarnNap Ev; SkarŻyw 135, 582; ArtKanc E10; GrabowSet R4; SkarKaz 314b.

»silna boleść«: [Maria] ſilną boleſtz w ſertzu miala OpecŻyw 132.

»sroga boleść«: [kościół] ſrogiemi boleſciámi zemdlony. LubPs A3.

»boleść śmierci« (12): LubPs D4v, aav; KrowObr 238; Leop Ps 17/5; BibRadz Ps 17/5, 114/3; Opaſáły mię były powrozy śmierći (marg) Abo boleśći/ iáko niektorzy przekłádáią. (‒) BudBib Ps 114/3; SkarŻyw 583; A choć w niektorych Graeckich kśięgách ſtoi/ Boleśći śmierći/ á nie Boleśći piekłá: wſzákże Láćińſkie ſtáre/ [...] zgodnie máią Piekłá WujNT 403, Act 2/24; SiebRozmyśl E3.

»wielką boleść; boleść wielka« (13 : 2): ijżby twé ſerce roſkocżylo ſie dlá wielkié boleſci OpecŻyw 92v, [80], 81v, 82, 137, 139v (7); TarDuch C5v; BibRadz Tob 3/6; iáko wielkiey boleśći/ ták y roſkoſzy vcżuć niemoże. GórnDworz Pd4v; RejPos 81, 277, 315v; RejPosWstaw [412]; SkarŻyw 63.

»boleść żałosna«: ktemu też żalu pobudza ludźie/ boleść oná żáłoſna/ iż nádánie ták wielkie przodkow náſzych ták hániebnie á ſprośnie ſye obraca OrzRozm H3v.

Szeregi: »boleść i (u)dręczenie« (3): MurzHist Gv; LubPs Z4; vzdrow niemoc moię/ oddal boleść y vdrętzenie ſercá mego. KrowObr 152.

»boleść i frasunek; frasunek i boleść« (3 : 1): Pełen ieſt fráſunkow/ pełen y boleśći WisznTr 32; LatHar 146, 578; PaxLiz Dv.

»smutek (smętek) i boleść; boleść i smutek« (10 : 2): vzrzáwſſy ią bytz w wielkiem ſmętku ij boleſci/ pokornie kniéy rzekli OpecŻyw 82, 88, 104, 147; LubPs K3 marg; BiałKat 156; GrzegŚm 38, 40, 41; SkarŻyw 121; SkarKaz 5a, 387b.

»ucisk i boleść; boleść i ucisk« (2 : 1): Leop Ps 106/39; BibRadz Ps 114/3; Dni tego cżáſu krotkie ſą y złe/ pełno boleśći y vćiſku LatHar 601.

»żałość (żal) i (a) boleść; boleść i żałość« (5 : 1): iaká tam żaloſtz ij boleſtz byla/ gdy ſie z ſynem matka roſtáwala. OpecŻyw 88v; LubPs A3v; BibRadz 1.Reg 1/16; RejPos 104; RejPosWstaw [423]v; WysKaz 2.

»boleść, smętek a żałość«: rodzicom ſwym przychodzą ku wielkiey boleśći/ ſmętku/ á żáłośći RejPosWstaw [412].

»boleść, męka, trapienie, ciężkość«: w tákowey miłośći nic ſie inego nie náiduie/ iedno boleść/ męká/ trapienie/ ćięſzkość ſerdecżna GórnDworz L1v.

W przen (12):
Wyrażenie: «miecz boleści» (12): Gdy vzrziſs tego cirpietz/ tedy twoię duſſę miecż boleſcij przeydzie. [bibl. Et tuam ipsius animam pertransibit gladius doloris Luc 2/35] OpecŻyw 26, 145, 176, 183, 187v, 188; TarDuch C5; RejPos 30v marg, 30v [2 r.]; LatHar 295; Gdźie duſzę twą przeráźił ciężki miecz boleśći? SiebRozmyśl Hv.
3. W funkcji postaci alegorycznej (1): Tedyż też przijdźie Przygoda z ſweé vlice/ a s nim ſąſiadow niemało/ Nieſzcżęſcie Załoſć/ Sżkoda/ Niezdrowie/ Boleſć a Staroſćz ForCnR C4v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (24): Mącz 24b, 38c [2 r.], 115a, 137a, 190a (24).

Synonimy: 1. choroba, ciężkość, doległość, męka, niemoc, udręczenie; 2. ciężar, ciężkość, smutek, tęskność, ucisk, udręczenie, żałość.

Cf BOL, BOLANIE, BOLĄCZKA, BOLENIE

TZ