[zaloguj się]
[pdf]

CIĘŻAR (112) sb m

-ę- (99), -e- (2), -(ę)- (11); -ę- : -e- KwiatKsiąż (3 : 1), GrabowSet (4 : 1).

-å- (93), -a- [tylko w formach z końcówkami] (3); -a- PaxLiz; -å- : -a- GórnDworz (1 : 1), SkarŻyw (13 : 1).

Fleksja
sg pl
N ciężår
G ciężåru ciężår(o)w
A ciężår ciężåry
I ciężårem ciężårami, ciężary
L ciężårach
V ciężary

sg N ciężår (19). ◊ G ciężåru (18). ◊ A ciężår (34). ◊ I ciężårem (18); -em (5), -(e)m (13). ◊ pl G ciężår(o)w (6). ◊ A ciężåry (10). ◊ I ciężårami (2) KołakCath, ActReg, ciężary (1) CzechEp; ~ -ami (1), -(a)mi (1). ◊ L ciężårach (3); -ach (2) ModrzBaz, SkarKazSej,-åch (1) StryjKron. ◊ V ciężary (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (XVIII) – XVIII w.

1. Brzemię, ładunek, ciężka rzecz; onus Calep, Cn; pondus, pondusculum Cn (51): KwiatKsiąż N3v; gdzie byli ſtraż ſwoię przy łupach y inſzych ciężarach zoſtáwili StryjKron 315; Clitellae ‒ Sziodło na ktorim wieſzaią cziezary Calep 207a, 207a, 306b, 390b, 670a, 730b, 1089b; GórnTroas 32; GrabowSet F4v; przeto żeby od ćięzaru okręt nie był pogrążon/ co máią drożſzego precż wyrzucáią. WysKaz 12; SkarKaz 123b; CzahTr L3.

ciężar czego (1): Ludzki krzyk potym ſłyſzan/ mieczów chrzęſt dobytych/ Ciężar woiennych wozów/ y dźiał w źiemię ſkrytych. ZawJeft 13.

W charakterystycznym połączeniu: ciężar składać (3).

Zwroty: »ciężar nieść (a. nosić)« (2): Cżáſow też pewnych niechby [...] ćiężary ná grzbiećie y ná oſzcżepie noſząc chodźili [oneribus et dorso et supra hastam ferendis ambulare] ModrzBaz 110v; SkarŻyw 75.

»pod ciężarem upadać« (2): Succido – Pod cziezarem vpadam. Calep 1024b, 1025a.

Przen (32): MurzNT Matth 11/30; Włóż ná páná ſwóy ciężar/ á on ćię rátuie/ Spráwiedliwégo nigdy pan nie odſtępuie KochPs 82, 95; iárzmo ich krzyſz/ á ćiężar/ imię zbáwićielowe. SkarŻyw 595, 582; Gdy niewdźięcżnośćią oną obráżony/ Ciężar do zguby idącey Korony/ Przed cżáſem ſkłádał/ Pan niepoſpolity GrochKal 19; GrabowSet L2, R; WysKaz 12 [3 r.]; O brzydki grzechu iáko wielkie ćiężary ná duſzę kłádźieſz. SkarKaz 314b; GosłCast 20.

ciężar czego (17): ModrzBaz 106v, 107; GórnRozm D, D2, K4v; Węzeł doległośći/ ćiężar moiey głowy/ Co/ żywot ſkracáiąc/ kres dawa gotowy GrabowSet P3; OrzJan 32; WujNT Matth 20/12; JanNKar G2v. Cf »ciężar grzechow«.

W charakterystycznych połączeniach: ciężar kłaść (2), składać (2).

Zwrot: »ciężar nieść (a. nosić), noszący« = portare pondus Vulg [szyk zmienny] (3 : 1): Boć to ſproſna rzecż ieſt cżłowiekowi/ ták wiela rzecży ćiężar ná ſobie noſzącemu [tantarum rerum rnołem sustinenti]/ ták ſię ſpráwowáć ModrzBaz 106v; GórnRozm K4v; WujNT Matth 20/12; SkarKazSej 676b.
Wyrażenia: »ciężki ciężar« (1): tymże piątnem Krzyżá świętégo co y my oznáczeni/ którzy ćiężkim niewoléy ćiężarem vćiśnieni/ ná was poglądáią OrzJan 32.

»ciężar grzechow« (8): SkarŻyw A4v; o Iezu roſkoſzne odpuſzcżenie wſzyſtkich pod ćiężarem grzechow ſwych żáłoſnie wzdycháiących, LatHar 25, +2v, 79, 440, 448; KołakCath C4v; SiebRozmyśl I4.

Szereg: »waga a ciężar« (1): ále pánowie iż nie máią ani pod ſobą gruntu/ áni wnątrz vięcia/ zá oną wagą/ á ciężárem ktory ná ſobie nioſą/ muſzą ſie obálić GórnDworz Ee5v.
2. Ciężkość, waga właściwa przedmiotom, ciałom; pondus Cn (13): KwiatKsiąż M2, M2v, N3; wſzakże wiele ſię ich ná wielkość á na ćiężar iey [biblii] vſkarżało BudBib b; Tedy powiádał iáko nioſąc go żadnego ćiężaru nie cżuł. SkarŻyw 101, 571; GórnTroas 48; GrabowSet F4v; Ieſzcze rychléy ciężarem ſwym záſzkodźić może. WyprPl A3v, Bv.
Zwrot: »pod ciężarem chodzić« (1):A ktore po twárdſzey źiemi/ y pod więtſzem ćiężąrem [!] chodźić miáły/ tym dał do nog rog twárdſzy GórnRozm Nv.
Wyrażenia »ciężar ciała« (2): y ktorzy ieſzcże ábo ná tym świećie ćiáłem obłożeni żyią/ ábo ſię iuż z nim/ ćiężar ćiáłá tu zoſtáwiwſzy/ rozſtáli LatHar 88, 183.
3. Uciążliwość, przykrość, trud; pondus Vulg; gravitas Cn (21): Przełożonym być wielki ieſt ćiężar y pośiłku Boſkiego potrzebuie. SkarŻyw 501 marg, 454, 501; GórnRozm K4; GrabowSet D3v; LatHar 264; WujNT Hebr 12/1; PowodPr 54; Vſtępuyćie ćiężary świeckie/ y wſzytki źiemſkie miłości y grzechy/ nie możećie z námi ná tę drogę SkarKaz 246a; CzahTr F2; PaxLiz B2; SkarKazSej 677b; SzarzRyt B2v.

ciężar czego (6): bo w ten cżás iuż niemáią s tho śiły/ áby ták wielki ciężar wielmożnośći/ znieść ná ſobie mogli GórnDworz Gg6; BudNT E4; ModrzBaz 23; Wielce był ćierpliwym á znośić vmiał ćiężar ſzemránia/ obmow/ złorzecżenia SkarŻyw 483; GrabowSet N; LatHar 151.

W charakterystycznym połączeniu: złożyć ciężar (2).

Zwrot: »nosić, noszący ciężar« [szyk zmienny] (1 : 1): á rownymi nam vcżyniłeś ie coſmy nośili ćiężar dniá y znoy. BudNT E4; LatHar 501.
Wyrażenie: »jarzmo ciężaru« (1): Bo iárzmo ćiężaru iego [iugum oneris eius]/ y laſkę rámieniá iego/ laſkę ktorą go bijął złamałeś BudBib Is 9/4.
4. Powinność, obowiązek, zobowiązanie; podatek, danina; servitus Cn (25): Wſzytki kośćioły od ćiężárow poſpolitych woiennych y podatkowych wyzwolił SkarŻyw 357, 482; NiemObr 172; ZawJeft 39; Pan Wda Lubelski milczy oswey drodze, a Pan Podskarbi obciązony inszemi cięzarami, nie mysli o iego wyprawie. ActReg 128, 10, 129, 135; LatHar +8v; ten ćiężar z nich znośiémy/ y iuż od tego czáſu Pereſudy żadné bráné/ y wyćiągáné v nich nie máią bydź SarnStat 960; VotSzl D2; á ſámi ſobie folgowáć w poborách y innych ćiężarách chcemy. SkarKazSej 669b, 692a.

ciężar czego (3): Ciężaru ſtárego zakonu rozumiey WujJud 206; StryjWjaz C2; SkarŻyw 411.

W charakterystycznych połączeniach: ciężar złożyć, znosić (znieść) (2).

Zwroty: »ciężar nosić (a. nieść)« (3): Teraz v nas śláchecki ſtan wſzytek ćiężar bronienia Rzecżypoſpolitey ná ſobie nośi [totum onus sustinet]. ModrzBaz 110v; SkarŻyw 3; KochPieś 52.

»ciężar(y) wkładać (a. kłaść), okładający« = imponere onerem Modrz, Vulg [szyk zmienny] (5 : 1): Ciężaru iákiego Apoſtołowie na kośćioł niewkłádáli. WujJud Ll8, 206 marg; WujJudConf 205v; ModrzBaz 47v; CzechEp 164; WujNT Act 15/28.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Gravitas ‒ Cżięząr. Calep 464b, 669b.
[Wyraz pojawia się w połowie XVI w.].

Synonimy: 1. brzemię, burda, ładunek, tłumok; 4. obowiązek, powinność, podatek.

Cf CIĄŻA, CIĘŻKOŚĆ

AL