potrzebá obacżyć wprzod chorobę niż lekárſtwá ná nię ſzukáć Phil D3; Przed chorobą [...] ſzukay lekárſtwá SkarKaz 7b.

Principijs obſta ſero medicina paratur, to ieſt káżdey chorobie wcżás zábiegay RejZwierc 73v; Przed czáſemći chorobom trzebá więc zábiegáć. MycPrz I C4.

»chorować chorobą« (1); Wſzák gdy kto zwas choruie iáką ćięſzką chorobą GórnRozm D3.

»chorobę cierpieć« [szyk zmienny] (6): FalZioł IV 37a, 39a; Pulmonarius, Który yáki niedoſtátek á chorobę cierpi na płucách. Mącz 331a, 165a, 216d; GosłCast 59.

»dostać choroby« = morbum contrahere Mącz (2): Nactus est morbum, [...] Doſtał choroby/ to yeſt wpadł w niemoc. Mącz 240d, 304d.

»chorobę mie(wa)ć, mający« [szyk zmienny] (23 : 2): FalZioł I 18d, 33b, 34d, 40d, IV 5d, 37a, V 99; BibRadz Lev 12/2, 5; Spleneticus, Któri chorobę ma yáką ná słodzonie/ chorosłodzenny. Mącz 409c; Tetanicus, Tákową chorobę máyący. Mącz 453a, 160b, 189c, 195b, 270c, 305a (10); á sthąd ma śiłá chorób w ſobie SienLek 184; GórnDworz E8v; [Koleryk] ten ácz nie ták choróby długie/ iáko phlegmátyk miéwa Oczko 34, 11v; SkarŻyw 70; WujNT Ioann 5/6.

»chorobę oddalać« [szyk zmienny] (3): Chorobę oddala FalZioł *4d, I 46a; ReszPrz 113.

»powstać z choroby« = convalere, convalescere (ex morbo), levari morbo, relevari a. recreari e morbo, removere morbum Mącz [szyk zmienny] (5): Convalescere ex morbo, Powſtáć z choroby. Mącz 231d, 231d, 474c [2 r.]; ReszHoz 121.

»choroby (po)zby(wa)ć« [szyk zmienny] (5): FalZioł V 69v; Bo iáko oni dokąd choroby niezbędą/ ſpráwy [...] cżynić niemogą KuczbKat 395; Oczko A4v, 12; LatHar 57.

»pozdychać chorobą« (1): ActReg 27 cf »choroby i głod«.

»z choroby pokrzepczyć się« (1): Nondum plane sum confirmata valetudine, Yeſzczem mdły/ słáby/ nieowſzekim ſie z choroby pokrzebczył [!]. Mącz 474c.

»przyprawić o (a. w) chorobę, przyprawić się ku chorobie« (3 : 1): Morbum incutere, Prziprawić kogo w chorobę/ Zadáć niemoc Mącz 339b; Adsciscere morbum, Przipráwić ſie ku chorobie. Mącz 373a, 91d, 114c.

»(u)leczyć (a. uleczać, a. uleczywać) chorobę, wyleczyć się z choroby, w chorobie się leczyć; (u)leczą się choroby; uleczona (a. zleczona) choroba; uleczenie chorob« [szyk zmienny] (14 : 1 : 1; 2; 3; 3): FalZioł I 9a, 11c, 138b, IV 36c, 38c; Consequuta est mors matrem ex aegritudine, Vmárłá mátká [...] álbo nie mogłá ſie z teyto choroby wyleczić. Mącz 385a, 274d; GórnDworz Ffv, Mm5; BielSpr 49; KarnNap C3; SkarJedn 380; Cieplice [...] iż choróby od Bárwiérzów y Doktorów porzucóné [...] vléczywáć zwykły. Oczko A4, 15, 25v; SkarŻyw 179, 393, 487; NiemObr 105; LatHar 648, 749; WujNT 148; SkarKaz 7b, 241a.

»w chorobie, chorobą, od choroby umrzeć (a. umierać)« = morbo extingui Mącz [szyk zmienny] (2 : 1: 1): Leſtko pocżął ſłábieć y chorowáć w ktorey chorobie vmárł BielKron 365v; Mącz 385a, 416a; Iáko ciáłá náſze/ ábo wnętrznemi chorobámi [...] vmieráią SkarKaz 664a.

»uzdrawiać (a. uzdrowić) chorobę, od (a. z) choroby; uzdrowiony (a. wyzdrowiały) od (a. z) choroby; uzdrawianie chorob; choroby były uzdrawiane« = curari ab infirmitatibus Vulg, PolAnt; sanari a plaga Vulg [szyk zmienny] (7 : 3; 7; 1; 1): Pan bog go ieſt s choroby vzdrowił BielKom G5v; Leop Mar 5/29, Luc 8/2; BibRadz Luc 8/2; BielKron 140v; Mącz 474b; RejPos 10v; GrabowSet O2v; LatHar 562; wnet [ziele] wſzytkie choroby vzdrawiáło. WujNT 39, 16, Mar 5/29, Luc 8/2, 9/1, s. 252 (10).

»wpaść (a. wpadać) w chorobę, do choroby« = contrahere morbum, corripi a. implicari morbo, delabi a. incidere in morbum Mącz [szyk zmienny] (24 : 1): FalZioł III 36d [2 r.]; MiechGlab *2; GliczKsiąż I7; BielKron [85²]v, 87, 89v [2 r.], 195v, 224v marg (9); Morbo implicari, Wpáść w chorobę. Mącz 305c, 29c, 180c, 231d, 346b, 461b; GórnDworz Kk3v; owſzem then co béł chór/ alboby w więntſzą choróbę wpadł/ álbo miaſto zdrowia w śmierć. Oczko 24, 18v; StryjKron 370; Remorbesco ‒ Znowu do chorobi wpadam. Calep 910a; LatHar 649.

»wylizać się z choroby« (1): Nondum revaluit ex morbo, Yeſzcze ſie nie wilizał z choroby. Mącz 474d.

»chorobę wypądzać (a. odpędzić); choroba się wypędzi; choroby wypędzenie (a. odpędzenie)« [szyk zmieny] (4;1;3): FalZioł III 16c; RejKup M; byle wodá właſność śiárczáną/ á kruſzców do chorób wypędzenia pożytecznych/ w ſobie miáłá. Oczko 10v, 1v [2 r.], 12, 14, 27.

»wypleść się z choroby« (2): Emergere ex incommoda valetudine Wyskrobáć/ wypleść ſie z trudney choroby. Mącz 474c, 472d.

»wyni(ś)ć z choroby« [szyk zmienny] (2): Sanum ex morbo fieri, Ozdrowieć wyniść z choroby. Mącz 367c; GosłCast 36.

»wyzwalać z choroby« (1): wino [...] wyzwala ſtey choroby FalZioł I 97d.

»zada(wa)ć sobie chorobę« = udawać, symulować [szyk zmienny] (3): Ktorzy ſobie chorobę w ten czás zádawáią Prot D2; BielSat Dv; BielRozm 25.

»zarażać, zarażony chorobą« [szyk zmienny] (1 : 1): niezdrowe oko/ vprzeimie we zdrowe pátrząc/ záraża ie chorobą. GórnDworz Cc4; HistRzym 126.

»chorobą złożon(y), złożyć« [szyk zmienny] (10 : 1): KochPs 60; GrochKal 24; LatHar 276, 646, 647 [2 r.]; porzucę ią ná łoże (marg) złożę ią chorobą. (‒) WujNT Apoc 2/22, przedm 35; iáko ná ten czás prawdźiwą chorobą był złożon [vera infirmitate fuerat innodatus JanStat 480]. SarnStat 769, 762; KlonWor 70.

»chorobę zmyślić (a. zmyślać)« [szyk zmienny] (2): Noſząc brzemię krádźione: więcey niż vcżćiwa/ Stęka/ zmyśla chorobę/ iákby prawdá żywa. KlonWor 59, 73.Cf »(nie)zmyślona choroba«.

»ciężka (jest) choroba« [szyk 23 : 7] (30): Cżłowiek ieden w ćięſzkiey chorobie [...] Sto wołow Bogu poślubił/ By go z niemocy vzdrowił. BierEz I2v; RejKup q2; BielKom G; BielKron 179v, 425, 452v; Gravi morbo implicitus, Cięſzką chorobą ogárniony albo záleżał ſie w cięſzkiey chorobie. Mącz 305c, 57c, 231d, 346b, 416a, 473a; GórnDworz Ffv; HistLan E; Oczko 18v; SkarŻyw 70; NiemObr 146; ReszHoz 121; GórnRozm D3; LatHar [+9], 601, 647, 648 [2 r.]; SiebRozmyśl F; PowodPr 75; GosłCast 21, 43, 57.

»długa, długo trwająca choroba« [szyk 6 : 2] (6 : 2): Morbus tenax. Chorobá długo trwáyąca. Mącz 446c, 197b, 231d, 474c; GDy kogo Brzuch boli/ w długiey chorobie/ day mu pić mleká niewieśćiego SienLek 98v; BiałKaz C; Oczko 34; LatHar [249].

»dziedzicząca (a. dziedziczna) [= zaraźliwa] choroba« = contagium Mącz, Calep (2): Contagium [...], Zárázá/ záráżáyące dotknienie/ dziedźicząca álbo przirzucáyąca ſie chorobá od drugiego. Mącz 440a; Calep 253a.

»kancer choroba« = gangrena (1): Gangraena ‒ Kancer choroba. Calep 447b.

»łożna [ = obłożna] choroba« (1): ieſt oſobny ſzpital/ do ktorego tych dawáią/ ktorym ſię na łożną chorobę zánoſi. ReszHoz 120.

»choroba mężczyzńska« (1): naſienie Lactucżane[...] rzecż niepoſpolita na tę chorobę męſzcżyznſką. FalZioł I 74a.

»(nie)nagła choroba« [szyk 1 : 1] (2): SienLek 37v; Zebych iákiéy choroby nagłéy nie vżył KochPieś 52.

»nieuleczona (a. niezleczona) chorobą« [szyk 4 : 2] (6): LubPs A4v; Immedicabilis morbus, Nieulieczona chorobá. Mącz 212d, 363a; corká ie^go Konſtáncya [...]/ ćięſzką á nie zlecżoną chorobę miáłá/ wrzody ſzkárádnemi oſypána będąc SkarŻyw 70, 593; StryjKron 370.

»niewieści fluks choroba« = menstruacja (1): Menstrua – Niewieſczi fluks choroba. Calep 653b.

praw. »(nie)zmyslona choroba« [szyk 2 : 1] (3): mayą prziſſiącz czielieſnie iako pravą a niezmiſlioną chorobą na tich roczech niebeli. ComCrac 15v; zkąd ſie rozmáité przyśięgi y krzywoprzyśięſtwá wczynáły/ y choroby zmyśloné [infirmitates furtivae JanStat 480] bywáły állegowáné SarnStat 768; Tóż chcemy áby było rozumiano o powodowéy ſtronie: gdyż tóż wolno powodowi co y pozwánému: wyiąwſzy proſtą álbo zmyśloną chorobę [praeter simplicem infirmitatem JanStat 668]/ która powodóm nie przyſtoi SarnStat 826. Cf »chorobę zmyślić«.

»paraliż choroba« (1): Paralysis ‒ Paraliz choroba. Calep [754]a.

»choroba phthisim« = suchoty (1): Teyże chorobie Phthiſim/ to ieſt niſzczeniu álbo ſchnieniu/ thák zábiegáć SienLek 93.

»choroba piersi« (1): á to ſię day napić/ bowiem ma mocz naprzeciwko chorobam pierſi zaſtarzałem FalZioł I 117c.

»choroba płuc, płucna« (1 : 1): FalZioł I 102c; Komu z vſt żadnie czuchnie znamio. chorobę płuc GlabGad O2.

»choroba powietrza morowego« (1): gdy gwałt chorob powietrza morowego przylęże CzechEp 87.

praw. »prawa choroba« [szyk 2 : 1] (3): takze tez [urzędnicy ziemscy] nizli na ſwoye mieiſcza zaſięda prziiſſiącz mayą iako prze pravą chorobę na przeſlych vieczach niebeli. ComCrac 15v, 15v [2 r.].

praw. »prawdziwa choroba« = vera infirmitas JanStat (10): ále powodowa ſtroná Roku Wiéców głównych ináczéy przełożyć nie może/ iedno przez prawdźiwą chorobę SarnStat 769, 300 [2 r.], 403, 719, 767, 769 [2 r.], 770, 825.

praw. »prosta choroba« = simplex infirmitas JanStat (8): POzwány áby vſzedł zápłácenia winy niepoſłuſzeńſtwá/ może Rok ſobie przewléc piérwſzy proſtą chorobą. SarnStat 825, 719, 769 [3 r.], 770 [2 r.], 826.

»choroba przyrzutna, przyrzucająca się [= zaraźliwa]« [szyk 2 : 1] (2 : 1): Mącz 440a; Ponieważ ieſt chorobá przyrzutna/ która [...] y kreẃ wſzyſtkę záraża Oczko 39v, 11v.

»rak choroba« (1): Gangrena caro emortua, Zgniłe/ odrętwiáłe álbo zmartwiáłe mięſo/ niektórzi zową Rák chorobę. Mącz 142c.

»sprosna choroba« (1): Ieſt vżitecżna naprzeciw ſproſney chorobie/ ktorą zową Gomorea FalZioł III 26a.

»swa choroba« = menstruacja [szyk 2 : 1] (3): niewiáſtá [...] będźie nieczyſthą [...] iáko długo ſwą chorobę [menstruae] miewa. BibRadz Lev 12/2, Lev 12/5; Oczko 11v.

»choroba śmiertelna« [szyk 1 : 1] (2): lecż chorobą śmiertelną záchwycony/ cżego ſam vcżynić nie mogł/ ſynowi Konſtáncyuſowi roſkazał NiemObr 129; GrochKal 24.

»śpik choroba« (1): Lethargus ‒ Sen, mieżmierni [!], ij nad przirodzenie, ſpik choroba. Calep 593a.

»wielka (jest) choroba« [szyk 6 : 3] (9): Z głodu też wielkiego albo długiego/ odchod ſie przydawa, Takieſz y z wielkiey choroby. FalZioł V 30v; Mącz 29c; Bo iáko to choróbá [franca] w ſobie ieſt wielka [...] ták iéy Cieplice [...] trudno pomoc máią. Oczko 39v, 12v, 14v, 17v, 22v, 24, 27.

»choroby wnętrzne« [szyk 4 : 3] (7): FalZioł ‡‡3c; wód tákowych/ vżywáć kazáli: ták/ iż dla chorób wnętrznych pić ią/ być zdrowo náleźli Oczko 12, 19 [2 r.], 27, 43v; SkarKazSej 664a.

»wszawa choroba« = wszawica (1): Phthiriasis [...] morbus pedicularis, Wſzáwa chorobá. Mącz 298d.

»zaraźliwa choroba« (1): áby záráźliwe choroby odwas oddalił ReszPrz 113.

»zaskornia [‒ skórna] choroba« (1): Wodka barzo pozyteczna ludziem ſwierzb na ſobie maiączym/ [...] Y inſze zaſkornie choroby. FalZioł I 18d.

»zimna choroba« = według ówczesnej medycyny prawdopodobnie ogólna słabość organizmu pochodząca z przewagi flegmy lub melancholii [szyk 1 : 1] (2): ktorzy maią albo cierpią zimne choroby FalZioł IV 37a; Oczko 41.

»choroba zwierzchowna« (1): Cieplice/ zwiérzchównym chorobam nawłaſnieyſzé Oczko 39v.

»choroba żołta niemoc« (1): Ale iż ſye thá chorobá żołta niemoc z żołći przydáwáć może SienLek 89v.

»choroba czyrwona« = czerwonka [szyk 1 :1] (2): oćiec iego w padł w chorobę cżyrwoną BielKron 397v; Mącz 458d.

»krwawa choroba« = krwotok (2): oto niewiáſtá ktora dwánaśćie lath ćierpiáłá krwáwą chorobe [!] [sanguinis fluxum] [...] dotknęła ſie podołká ſſáty iego. Leop Matth 9/20; LatHar 246.

»miesięczna choroba« (3): FalZioł III 13a; Menses, Niewieścia niemoc/ Mieſięczna chorobá. Mącz 216d, 216d.

»choroba przyrodzona białych głow itp.« [szyk 14 : 13] (27): ku wywiedzieniu choroby przyrodzoney białych głow/ zielone liſcie tego wężownika [...] przyłoż FalZioł I 126c; Szawina [...] chorobę paniam przyrodzoną mocznie wywodzi FalZioł I 129d, ++4f, ++5b, I 81b, 118c, 124b (26); Ich to lékárſtwo niechay będźie właſné/ ná choróbę przyrodzóną Oczko 23.

»suchotna choroba« (1): Phtisis, Latine Tabes, Suchoty/ ſuchotna chorobá. Mącz 298d.

»śpiąca choroba« (2): Lethargus, Spiąca chorobá/ niemoc gdy yeden vſtáwicznie [...] ſpi Mącz 189c, 491b.

»choroba świętego Walantego« = padaczka [szyk 1 : 1] (2): Ci ludzie kthorzy robią około Blaywaſu/ wpadaią w chorobę ktorą zową ruczawka/ y w chorobę ſwiętego walantego FalZioł III 36d, II 6c.

»żołta choroba« = żółtaczka (3): FalZioł I 9a, 11c; Icteros ‒ Zołta choroba. Calep 499b.

»febra, (i) choroba« [szyk 1 : 1] (2) : Wſzytky febri y choroby Wypędzy RejKup M; GliczKsiąż I7.

»choroba, (bądź, albo, i) frasun(e)k« [szyk 6 : 2] (8): RejZwierc 173v; BiałKaz Cv; Calep 31b; DObroć mnie twoiá/ Pánie/ poćieſzyłá/ Z chorob/ fráſunkow/ duſzę otrzeźwiłá GrabowSet I; OstrEpit A3; LatHar 582; SiebRozmyśl Av, E4.

»choroba i głod« (1): Czerwoni tez oni Knechci [...] częsc [ich] pozdychało, chorobami ygłodem ActReg 27.

»mor a choroba« (1): nie indziey ma bycz dzierząn Syem Valny, iedno w Piotrcovie okrom morv a choroby naſſey Kroliewſkiei ComCrac 13v.

»niedostatek, (a, i) choroba« [szyk 4 : 3] (7): LubPs A4v; Mącz 331a; A ták począwſzy od wierzchu głowy/ [...] naydźieſz porządek chorob/ y niedoſtáthkow SienLek 45v, Aaaa; GórnDworz B; KuczbKat 425; Ná tym świećie karze Pan Bog chorobámi/ niedoſtátkiem/ háńbą WerKaz 295.

»choroba, (a, i, a(l)bo) niemoc« = languor et infirmitas PolAnt, Vulg [szyk 13 : 8] (21): GliczKsiąż G4v; Mącz 4a, 7a, 31b, 128c, 189c, 231d, 270c; Nuż gdy przypadnie niemoc ábo iáka chorobá/ [...] widzimy/ co zá ſpráwá w tákowych ſie ludzioch okázuie. RejPos 6; BudNT Matth 4/23, 9/35, 10/1; SkarŻyw 262; Calep 32a, 98b, 673b; WujNT Matth 4/23, 8/17, 9/35, 10/1, s. 543.

»niewczasy, choroby i doległości« [szyk zmienny] (2): w ten cżás kiedy náturá ſzykowáłá nam zdrowie/ pociechy/ y ine dobrá/ á poſyłáłá to ná ſwiát/ tegdy niewcżáſy/ choroby/ y doległośći/ werwáły ſie záraz zá nimi GórnDworz H3v, H8v.

»choroba a smutek (a. smętek)« [szyk 1 : 1] (2): SkarŻyw A4v; á nie wzgardzay mię w wielkich ſmętkach y chórobách SiebRozmyśl F.

»starość i choroba« (3): jakoby się ty sprawy sądowe [...] ktorych on już starośc(i)ą i chorobami zjęty wiele niesądzonych odumarł, odprawić mogły Diar 91; SkarŻyw 292, 412.

»śmierć, (a, albo) choroba« [szyk 7 : 1] (8): KromRozm III A7v; BielKron 288; RejPos 70v; GórnRozm I4; A ieſliby który prze śmierć álbo chorobę z miánowánych nie mógł bydź ná téy rewiziiéy/ inſzégo ná to mieyſce deputuiemy. SarnStat 392 [idem] 402, 853, 868.

»uraz albo choroba« (1): Gdy będzie głod w ziemi [...] álbo gdy oblęże nieprzyiaćiel w ziemi/ wſzelki vraz (álbo) wſzelka chorobá [omnis plaga, omnis infirmitas] BudBib 3.Reg 8/37.

»zdrowie a(l)bo (i) choroba« (4): Mącz 474b; y Powietrze ieſt przyczyną Zdrowia y Chorob. SienLek 2v; GórnDworz Dd2v; RybGęśli Bv.