[zaloguj się]
[pdf]

SADZEL (96) sb m

sadzel (94), szadzel (2); sadzel : szadzel FalZioł (15:2).

-å- (76), [-a-]; -él, [-el] (Cn e pochylone); w pozostałych formach e jasne.

Fleksja
sg pl
N sådzél sådzele
G sådzela, sådzelu sådzelów
D sådzelowi sådzelom
A sådzél sådzele
I sådzelmi
L sådzeloch

sg N sådzél (12). ◊ G sådzela (1), sådzelu (1) SienLek (1:1). ◊ D sådzelowi (2). ◊ A sådzél (15). ◊ pl N sådzele (15). ◊ G sådzelów (2); -ów (1), -(o)w (1). ◊ D sådzelom (1); [-om, -óm], -(o)m (1). ◊ A sådzele (45). ◊ I sådzelmi (1). ◊ L sådzeloch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Ropny wyprysk na skórze, wrzód; abscessus Calep, Cn; chalaza, choerades Calep (96): bo niegdi tędy zbytnią krew przyrodzenie pędzi/ kthorą ieſtli zaſtanowiſz á ona potrzebuie idz/ tedy ſie vdziała bolącżka za vchem/ albo ſie ſadzele zdziałaią na twarzy. FalZioł I 70d, ‡‡ 2f, ‡‡3c, I 2b, 137a; Kiłę záś thák leczyć maſz/ roſpuść háłunu w káłkuśie/ przyſyṕ mirry tártey/ tymże wymyway/ toć y inne ſadzele leczy. SienLek 119; Miedzy rozmáithemi ſadzelmi ſą wrzody dwoiákiégo ſpoſobu/ iedny ſą drżeniſté á drugié dźiuráwé SienLek 126v; Máść wſzelákiemu ſadzelowi goiąca: Weźmi [...] SienLek 128; Sadzele áby ſye nieſzérzyły/ okréśić kośćią człowieczą. SienLek 128v; Gdy by kto miał ſadzél záplugáwiony/ iżby mu od niego ćiáło pádáło/ ma doſtáć żołći niedźwiedźiey [...] SienLek 130v; Thym wſzyſtkim ſadzelom przyrodzony ieſt ſmród/ s kąd ſye téż więc robaki w ránie zámnażáią SienLek 131, 18v, 74, 93v, 119v, 121 (29); y ogląda ofiárownik áno ſię zágoił ſadzel trędu ná trędowátym. BudBib Lev 14/3; Abscessus – Gruczoł, Sądzel, zebranie ropij. Calep 8a; Struma – Gardziel, puchlina na garlie, item Sadzel. Calep 1011b, 185b, 190a; [Przećiw ſádzelóm/ któré bywáią w kąćiku w oku/ wźiąć gnoiu czérwonégo kokoſzégo/ á z tym ſokiem [psinkowym] miéſzáć/ á ná chuſtce przyłożyć. UrzędowHerb 291b; Jeſli dniá śiódmégo vyźrzą áno ſtoi ſadzel ná ſwym mieyſcu/ [...] oczyśći go/ y wymywſzy ſzáty ſwé czyſty będźie. WujBib Lev 13/34 (Linde)].

sadzel na czym (8): Sadzel iákiżkolwiek ná męſkim członku rodzáynym/ popiołem zbánie ſuchey vpaliwſzy poſypuy/ bárzo pomocno. SienLek 118v; Sadzele ná goleniach trudno ſye goią SienLek 120v, 118, 118v [3 r.], 121; Scrofulae – Sadzel, na ſzy [lege: na szyi], gruczołi. Calep 957b.

sadzel w czym (2): thákież koźia kreẃ z mąką ſadzele w Ogonicy iáko y w Dymionach goi. SienLek 119v, 118v.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy części ciała [w tym: sadzel + przymiotnik (7), przymiotnik + sadzel (3)] (10): (marg) Ná ſadzel vſtny. (–) Ná ſadzel vſtny iáki kolwiek/ tłuczony korzeń ślazowy z miodem przykłáday SienLek 75; Ale gdy ſadzel iáki ná łonie wyniknie/ trzy iednę ſztuczkę ołowu, ná drugiey winem lekkim pokrapiáiąc/ one co ſye vtrze zbieray [...] roſtworz ſokiem podrożnikowym [...] á tym ſadzele łonowe y też inne w śiedzeniu dobrze máż SienLek 118v; Też ieſt ktemu dobre máſło nieſolone gdy ie z gęśim ſádłem zmieſza/ á z rożánym oleiem y tym pomázuie/ leczy ſadzele ogoniczne. SienLek 119v; Sadzele golenné léczy lubryká/ to ieſt glinká ktorą ćieśle álbo ſtolarze piſzą ná drzewie SienLek 121, 120v, 121 żp, 161v, S[ss]2v, S[ss]3.

W połączeniach szeregowych (4): á tak vcżiń ſtego maſć/ ktora ieſt barzo dobra na wſzelkie twardoſci iako na wrzedzienicze y na ſadzele y na guzy FalZioł I 19b, I 68d; Máść goiąca ná wſzelákié otwory/ rány álbo ſadzele: Weźmi [...] SienLek 161v; Loná męſkiégo niedoſtátki léczyć/ iáko kiłę/ puchlinę y ſadzele SienLek S[ss]3.

W charakterystycznych połączeniach: sadzel głowny, golenny (4), jadowity (2), koński, łonowy, maciczny, ogoniczny, twardy, ustny (2), wnętrzny, zaplugawiony, zatwardziały (2), zewnętrzny, zły (6); sadzel trędu; sadzel na goleni(ach) (2), na łonie, na męskim członku (2), na szyi; sadzel w ogonicy; sadzel goić (2), leczyć (6), mazać, okładać, posypować, suszyć, zaplugawić; na sadzel przykładać (przyłożyć) (4); sadzela gojenie (2).

Wyrażenia: »sadzel bolący« (3): Też naſienie makowe [...] ſthłucżone z oleykiem rożanym/ przyłoż thego na ſadzel bolączy á zapalony/ boleſć vſmierza FalZioł I 103d, ‡‡3a, I 102b.

»ciekące sadzele« [szyk 3:2] (5): Ale ná ćiekącé ſadzele/ warz w Winie álbo w ocćie łóy ćielęcy/ ſzpik z kośći ćielęcych/ á tym ié pomázuy. SienLek 128v; korzéń lubſzczkowy w Winie warz á thą iuchą wymyway/ toć mocnie ćiekącé ſadzele ſuſzy y goi. SienLek 128v, 128 [2 r.], 128v marg.

»sadzel czczy, dziurawy (a. [dziurkowaty])« [szyk 6:5] (10:1): Ale ſadzele dźiuráwé ktoré łáćinnicy/ fiſtułę [!]/ zową/ niemogą ich Polacy właſniey zwáć/ iedno wrzody álbo ſadzele czczé SienLek 126v; W ſadzél czczy knot ták vdźiáłay: Vtłucz piołynu świeżégo [...] SienLek 127, 126v [3 r.], 127, 127v [3 r.], T[tt], T[tt]2v; [UrzędowHerb 291a (Linde), 293b].

»sadzel drzżenisty [= zawierający w sobie twardą część ropnia]« (2): Sadzele czczé y drzżeniſté/ ſzukay Wrzody. SienLek T[tt], T[tt]2v.

»sadzel gnijący« (1): Na wrzody/ albo ſadzele iakie kolwiek gniiacze [!] Wezmi hałunu dwa łoty [...] FalZioł V 101.

[»wrzedliwe sadzele«: (marg) Sadzelom. (–) Tóż naśienié [ziela spondylion]/ nátłukwſzy go z Rutą/ przykłádáć ná wrzedliwé ſadzele któré po ćiele ſie ſzérzą. UrzędowHerb 293a.]

»sadzel zapalony, gorący, ognisty; sadzelu zapalenie, ogień« [w tym: zapalony a ognisty (1), ogień albo zapalenie (1)] [szyk 5:2] (4:2:1;1:1): Sadzel zapalony á bolączy: lecży. FalZioł ‡‡3a; Też na gorącze ſzadzele Pſinki ſtłucżone z ocztem/ przyłoż ná ſadzel zapalony á ogniſty/ pomocż vznaſz. FalZioł I 123a, I 12a, 102b, 103d; Ogień albo zápalenié ſadzelu chłodźić SienLek S[ss]3v; [Sok téż z tego źiela [psinek] bárzo pomaga przećiw piekielnémv ogniu/ á to roztárwſzy z Bleywáſem/ [...] tymże obyczáiem ná káżdé ſádzele zápaloné UrzędowHerb 291a].

Szeregi: »bolączka i szadzel« (1): y theż rumien ieſth dobry na bolącżki y na ſzadzele FalZioł I [26]b.

[»fistuła albo sadzel«: Fiſtuły álbo ſádzele dźiurkowáté/ któré bywáią w kąćikach v oká/ zową Egilopas, tedy tákiéż [z psinki] czyniąc plaſtrzyk goią. UrzędowHerb 291a (Linde).

»krosta albo sadzel«: Przeciw kroſtam albo ſadzelom dźiurkowátym/ zową fiſtułam/ rozczki z korzonków [ziela spondylion] przykłádáiąc rozſzérzáią. UrzędowHerb 293b.]

»sadzel albo ((także) i) rana« [szyk 5:5] (10): Maſc na prędkie goienie ran albo ſadzelow. Wezmi [...] FalZioł V 108, I 156a; Ale gdy ná nim [na łonie] ſadzele álbo rány iákie ſą/ ſuche záięcze płucá/ zetrzeć/ á onym prochem záſypowáć/ goi. SienLek 118; á gdy widźiſz zápalenié około rány álbo ſadzelá/ tedy ná ćienką chuſtkę rozmáż [tyzanny]/ á tám gdźie pała około rány przykłáday. SienLek 163, 128 [2 r.], 161v [3 r.], 185v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»wrzod albo sadzel« [szyk 4:2] (6): FalZioł V 101; Ale ieſtliby czczy wrzód álbo ſadzel ná mieſtcu był/ gdźieby knot niemógł być wpráwiony/ tédy táką máść vczyń: [...] SienLek 127; Ná złé iádowité ſadzele álbo wrzody/ náſyṕ háłunu w Wino paloné/ áż ſye rozeydźié/ á tym go dwá kroć przez dźień pomázuy. SienLek 128, 126v, 128 marg, T[tt]2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.: wrzedzienica].

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwuczłonowym: »... i inne sadzele« (1): O łonowych niedoſtátkoch/ ták niewieśćich iáko y męſkich: iáko Kiłá/ y inne ſadzele: tákież y lędźwi czym leczyć SienLek 115.

Synonimy: bolączka, dymienica, fistuła, krosta, ocieklina, ociekłość, pryszcz, wrzedzienica, wrzod.

JR, (LW, MC, MN)