[zaloguj się]
[pdf]

PRYSZCZ (40) sb m

Fleksja
sg pl
N pryszcz pryszcze
G pryszczu pryszcz(o)w
A pryszcz pryszcze
I pryszczami, pryszczmi

sg N pryszcz (5). ◊ G pryszczu (1). ◊ A pryszcz (16). ◊ pl N pryszcze (4). ◊ G pryszcz(o)w (5). ◊ A pryszcze (6). ◊ I pryszczami (2), pryszczmi (1) SienLek (2:1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde także XVII – XVIII w.

1. lek. Ropny wyprysk skórny (vesicula), krosta (pustula); pustula Mymer1; vesica Vulg (39): Mymer1 39v; Drudzy theż ſtawiaią bańkę pod bolącżką/ á tak na doł iad ſciągaią. Drudzy pod bolącżką priſzcż działaią. FalZioł V 71; Gdyby ktho miał priſzcż á chciałby wiedzieć ieſtli może być zgoion/ tedy wezmi drijakwie á vcżyń z niey plaſtr/ przyłożże gi na priſzcz FalZioł V 71v; Też galbanum rozciągnąć na chuſtcze iakoby plaſthr á przyłożyć/ chwycili [lege: chwyd-li] ſie priſzcżu á nie odpadnie/ thedy ſie zgoij FalZioł V 71v; Priſzcż ieſtli chczeſz otworzyć, tak vcżyń. [...] FalZioł V 71v, V 71 [2 r.], 71v [8 r.], 72; A tkni ſie go [płomienia] pocżuieſz/ iáka tám moc będzye/ Wierz mi iżći gęſty pryſzcż ná ręce vſiędzye. RejWiz 111; Kiedy nos y páznogćie v rąk y v nog sśinieią/ á chory nie ieſth vpádły [...]: Znákći tho dobry/ iż Náturá niemoc w oſtátnie członki wypędziłá: A zwłaſzczá/ kiedy ſye tám Pryſzcze zdźiáłáią. SienLek 22v; Ale gdy bol z wierzchu ieſt w pierśiách/ nátrzy gorczyce z miodem/ á plaſtr rozmázawſzy/ przyłoż ná gołą ſkorę/ wyćiągnięć/ áczkolwiek pryſzczámi. SienLek 83, 55, 104v, 119, 134v.

pryszcze na czym (1): [ziele kalendula] Pryſzcie na nodze barzo bolącze zgładza/ gdy gi ſthłucżeſz á vcżyniſz ſniego plaſtr á będzieſz przykładał FalZioł I 71b.

W charakterystycznych połączeniach: pryszcz(e) bolące, gęsty, na nodze, zgojon; lekarstwa na pryszcze; gojenie pryszczow (2); pryszcz będzie się w sobie burzył, [na czym] usiądzie, zgoi się; pryszcze poczyniły się, zdziałają się; leczyć pryszcze (2), otworzyć (2), pomazować, przepychać, wymywać, zgładzać; przykładać (przyłożyć) [co] na pryszcz (10), przystawić; wyciągnąć [co] pryszczami (3).

Fraza: »pryszcz się przepuknie (a. pryszcze się sprzepukają)« (3): FalZioł V 71v; powáliwſzy koniá/ gębę mu roźdźieẃ/ á śięgni mu oną lalką spácześiámi [znaczanymi w jajecznej polewce] w gárdło/ poćiéray po ſtronách iż mu ſye pryſzcze sprzepukáią SienLek 169v, 184v.
Wyrażenia: »pryszcz koński« (2): Ná pryſzcz końſki nátłukſzy łupionégo czoſnku/ włoż go w miód [...]/ ſmaż tho poſpołu iż będźie iáko máść/ vwarz w ocćie ſkórkę wyłupiwſzy z iáiá/ ná tęż ſkorkę téy máśći rozmaż/ á ná pryſzcz końſki przykłáday/ á trzećiego dniá odnawiay áż ſye przepuknie SienLek 184-v.

»pryszcze morowe« (1): Priſzcze morowe tak maſz leczyc. [...] FalZioł V 71; [SienHerb 485a (Linde)].

»pryszcze nadęte« (1): Tedy pocżyniły ſie wrzody/ pryſzcżow nadętych [ulcera vesicarum turgentium] ná ludziech y w bydle Leop Ex 9/10.

»wrzody pryszczow« (1): Leop Ex 9/10 cf »pryszcze nadęte«.

Szeregi: »bolączki a ((jako) i, albo) pryszcze« [szyk 3:2] (5): á to będzie wodka barzo dobra cżaſu zarażenia powietrzem morowem [...]/ á tak thym inſze lekarzſtwa ktore ſą na bolącżki y na priſzcże: rozpuſzcżać FalZioł V 70; Na priſzcż też możeſz bańkę przyſtawić/ iako y na bolącżkę/ aby iad wyćiągała. FalZioł V 71v, V 62v, 71v, 72; [SienHerb 485a (Linde)].

»wrzody i pryszcze« (1): I niechay ſie ſtánie proch po wſſyſtkiey źłemi [!] Egyptlkiey: Bo będą ták ná ludziech/ iáko ná bydle wrzody y pryſzcże [ulcera et vesicae] nábráne/ po wſſyſtkiey źiemi Egyptſkiey. Leop Ex 9/9.

Przen (2): Ale wierz mi byś ſie obacżył iż thám [na duszy] więcey pryſzcżow y więcey ſyropkow potrzebá/ wierębyś ſie zwierdał miedzy áptekámi. RejZwierc 133.
Szereg: »ani pryszcze, ani guzy« (1): Ale iż ná miłey duſzycy áni pryſzcżow áni guzow nie znáć/ więc też nie dbamy ábychmy ią lecżyli. RejZwierc 133.
2. lek. Choroba weneryczna; kiła (lues, syphilis), syfilis (1): Pusula, pryscz, genus morbi, sacer ignis, pyekyelny ogyen/ morbus regius, gallicus, ffrancosa BartBydg 127.

Synonimy: 1. krosta, pryskiel, pryszczel.

MPi