[zaloguj się]
[pdf]

OGIEŃ (2542) sb m

ogień (2541), oheń (1); ogień : oheń RejAp (111:1).

-e- (1210), -ę- (3).

o jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie). ◊ -e- (111), -é- (42); -e- OpecŻyw (5), MurzHist (3), MurzNT (14), KochZg, Mącz (48), BiałKat, KochTr, KochJez (2), KochFr (5), KochEpitCat (2), KochSob, ZawJeft (3), JanNKarGórn, SarnStat (5); -é- KochPam, PudłFr, KochWr, KochFrag (2), OrzJan, GosłCast (4); -e- : -é- OrzQuin (1:4), Oczko (12:1), KochPs (1:14), KochPhaen (1:1), KochMRot (1:1), KochPieś (2:1), GórnTroas (1:10).

Fleksja
sg pl du
N ogień ognie
G ognia ogniów
D ogniowi, ogniu, ogniewi ogni(o)m
A ogień ognie
I ogniem ogniami ogni(o)ma
L ogniu ogniach, ogni(o)ch
V ogniu

sg N ogień (554). ◊ G ognia (510). ◊ D ogniowi (29), ogniu (4), ogniewi (1); -u KochMuza, GrabowSet; -owi : -u : -ewi FalZioł (1:1), KrowObr (1:1), GórnDworz (1:–:1); ~ -owi (5), -ówi (1), -(o)wi (23); -owi : -ówi Oczko (1:1). ◊ A ogień (629). ◊ I ogniem (478); -em (32), -ém (2), -ęm (1) MurzNT, -(e)m (443); -em : -ém Oczko (4:1), KochJez (2:1). ◊ L ogniu (193). ◊ V ogniu (7). ◊ pl N ognie (35). ◊ G ogniów (15); -ów (8), -(o)w (7). ◊ D ogni(o)m (1). ◊ A ognie (50); -e (6), -é (1), -(e) (43); -e : -é KochPieś (1:1). ◊ I ogniami (2). ◊ L ogniach (2) Oczko, GrabowSet, ogni(o)ch (1) BielKron; ~ -ach (1) GrabowSet, -åch (1) Oczko. ◊ du I (cum nm) ogni(o)ma (1) SkarŻyw.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia
1. Efekt spalania dający światło i wysoką temperaturę; płomień, żar, iskra; igis Murm, Mymer1, BartBydg, Miech, HistAl, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; flamma Vulg, PolAnt, Mącz, Calag; lumen PolAnt, Vulg; focus Mącz, PolAnt; lar Mącz, Cn; combustio, pruna, pyra PolAnt; caminus, pyr Mącz (2398): BierEz L4v, Pv, S2v [2 r.]; PatKaz II 55v; PatKaz III 101; Ignis. Fewer Ogyen Murm 15; Mymer1 3; BartBydg 71b; niektorzy cżynią nakładſzy na iakie nacżynie ziela z wierzchu ogniem przyſtawią á tak wodka przez chuſthę na doł do nacżynia wyciecże. FalZioł II 1c; od ſlończa wſzythka wodnoſć s kwiecia wynidzie w ſpodnią bańkę/ á niebędzie tak wodna y ſwiatła iako czo przez ogień działaią FalZioł II 1d; zapalą ono drzewko [...] á tak dla onego ognia ſtaie ſie cżarnym FalZioł III 11a; Ale też y zielony Krzemień barzo ſie ogniowi przeciwi FalZioł IV 58b, I 53c, 68b, 69b, 70c, II 2d (29); GlabGad E3, G6v, H3v, H7, H7v (10); Ogień Litwa chwaliła. MiechGlab **4, [89] [2 r.]; HistAl D8, G8v; Nye mnyeyći Nádáb et Abiu kápłani/ ſynowye Aaronowi/ zá abuſum myeli/ iżeby roznoſć myeli myeć w ognyu ku ofyárom á kádzenyu. KromRozm I N4v; KromRozm II 14v; KromRozm III B8; GliczKsiąż F2, K4; Przeto ſobie nowe ognie zmyſlaćie/ y thym wymyſlonym ogniom ſwoim/ błogoſláwieńſtwá/ obrony duſzne y ćieleſne/ y zbawienie przypiſuiećie. KrowObr 87v, 86v, 87 [7 r.], 87v [3 r.], 88, 110v, Rrv, Tt; RejWiz 14v, 15, 72, 119v, 149, 149v [2 r.], 154; Wziął teſz drwá ku paleniu zupełney offiáry y włożył ná Izaáká ſiná ſwego: á ſam nioſl w rękach ſwych ogień y miecż. Leop Gen 22/6, Gen 22/7, Ex 19/18, Deut 5/24, 26, 3.Reg 18/24 (13); RejFig Aa4v, Bb5; RejZwierz 15, 135; on rzekł/ Mamy drwá y ogień/ ále gdźieſz wżdy ieſt bydlę ku ofiárowániu? BibRadz Gen 22/7, Gen 22/6, Lev 3/5, Deut 4/36, 5/4, 5 (20); Gdy náſtáło było báłwochwálſtwo ogniá w Káldeiey/ rzekł Pan Bog do Abráámá BielKron 11, 7 [3 r.], 11 [2 r.], 12v, 28v, 33v (33); coniecti ignes, Zárzucone ognie. Mącz 162a, 17d, 98c, 101c, 120c, 135b (22); OrzQuin I3, P2; Miałem ogień ná głowie ſwey miáſto czupryny Prot A3v; SienLek 70, 76, 123v; RejAp 71, 72v [3 r.], 73, 73v, 74 [4 r.] (24); Prometheus chcąc porátowáć ludzi/ vkradł Minerwie/ y Wulkanowi on/ poſpołu y z ogniem dowćip/ ktorim ludzie nábywáią ſobie żywnośći. GórnDworz Ff, N3v; HistRzym 110, 111, 111v, 120v, 132v; RejPos 149, 188, 331; Ogień wtory Element. BielSat M4, Nv, N2, N2v [2 r.]; KuczbKat 435; Ogień co mądrzy bywáli/ Przyiacielem duſze zwáli. RejZwierc 237, 86v, 131v, 205, 237 [2 r.]; BielSpr 38v, 44, 44v, 62v [2 r.], 63 (12); Słyſzałli (ktory) lud głos Bogá mowiącego zpośrodku ogniá/ iákoś ty słyſzał á zoſtał żyw? BudBib Deut 4/33, Gen 22/6, 7, Lev 1/8, 12, 17 (12); HistHel C; BudNT Apoc 8/5, 7, 15/2; CzechRozm 6v, 230; Oczko 4v [2 r.] 5v [3 r.], 6 [4 r.], 6v [4 r.], 7, 9 [2 r.]; Calag 192b; Lecż ogień wnet ſię ná dwie ſtronie rozdzielił/ á pannie wolnego mieyſcá vſtępuiąc/ pogáńſtwo ono około ſtoiące palił. SkarŻyw 70, 70, 118, 151, 161, 180 (22); Z tym poſelſtwem y z ogniem w żagwi ledwo Poſłowie Moſkiewſcy máło co pierwey do ſwego Kniázia przyiecháli StryjKron 421; WerGośc 218; BielSjem 35 marg, 37, 38 [2 r.]; GórnRozm N2 [2 r.], N3; Ieśli rozumiéſz/ by Bóg złośliwémi Ofiárámi był błagań: zginąć tobie z twémi. Iáko ſye wielce kocha w práwnym ogniu náſzem: Ták z złośći napalony karze wſzelkim czáſem ZawJeft 34; Calep 471b, 501b, [502]a [4 r.]; GostGosp 22 [2 r.], 56, 62, 166; przyſtąpiwſzy do ogniá rękę ſwą práwą weń włożył Phil C2, C2; do ogniá przymkniony/ wyznałem ćiebie Chryſte Pánie LatHar 442, [+9], 366, 457; Hieronym ś. to mieśce ták wykłáda: Abo iż Duch ś. ieſt ogniem/ iáko świádczą dzieie Apoſtolſkie: ábo iż ná tym świećie bywamy krzczeni Duchem: á ná onym ogniem. WujNT 13, Act 28/5, Apoc 8/5, 7, 14/18, 15/2, 16/8, s. 874 marg; Nád práwo żelázu pływáć/ y ogniowi chłodźić kazał. SkarKaz 578a, 160b, 275a, 276b [2 r.], 278a, 487b; CzahTr D4 [2 r.]; iáko gárncárſka fláſzá/ mocno vderzona/ z ktorey ſię nie naydźie ſkorupká ná noſzenie trochy ogniá/ y ná poczerpnienie trochy wody z dołku. SkarKazSej 705b; KlonFlis C2v; Przyidźie Woyt z łáwicą ſwą/ á tudziesz zá nimi Kát ogniem vzbroiony z inſtrumenty ſwymi. KlonWor 38.

ogień z czego [w tym: uczynić, udzialać z czego (4)] (8): ogień w gmachu mieć zdrzewa dobrego/ bo ſie niem powietrze naprawia FalZioł V 62v; BielKron 298v; SienLek 3, 77v; HistRzym 17; HistHel C4v; SkarŻyw 152; StryjKron 400.

ogień z czego [= czym zapalony] (3): Ten [Prometeusz] y ogień z krzemienia wynalazł/ iáko piſze Plinius. BielKron 273, 273 marg; BudBib 2.Mach 10/3.

ogień czyj [= tego, kto spalił] (1): Ci wſzytcy nie mogli nic piſáć dawnego kiedy piſáć nie vmieli/ y thego co było piſano poginęło wiele przez ogień pogáńſki BielKron 335v.

W połączeniu z przymiotnikiem określającym rodzaj materiału (7): FalZioł V 108; Lentus ignis e fago, Długo trwáyący ogien bukowy. Mącz 188d, 120b; BudBib Bar 5/41, Ps 118/12; MWilkHist E2; KlonWor 24.

W połączeniach szeregowych (4): Wſzythki rzeczy náleżące ku potrzebam żywotá cżłowiecżego/ ſą ty/ wodá/ ogień/ żelázo/ ſol/ mąká pſzenicżna/ miod/ mleko/ wino/ oliwa/ ſzáty. BibRadz Eccli 39/30; BudBib Eccli 39/30; GórnTroas 41; KmitaSpit C.

W połączeniach szeregowych z innymi zjawiskami przyrody (18): WróbŻołt 148/8; RejPs 217v; Vkażcye ſie s chwałą Pánu/ ognye/ grády/ śnyegi/ Lody y wyátry gwałtowne LubPs ff3v, ff3v marg; BielKron 263; Prot A3v; SienLek 135v [2 r.]; GrzegŚm 20; BielSpr 62; BudBib Ps 148/8; Oczko 5; KochPs 214; Táki był Proteus/ mieniąc śię to w ſmoká/ To w déſcz/ to w ogień/ to w bárwę obłoká. KochFr 91; KochMRot C; GórnTroas 48; WujNT Apoc 8 arg; CzahTr G4.

W połączeniach szeregowych z innymi zjawiskami towarzyszącymi ukazaniu się Boga (5): Leop Deut 5/22; Ná ktorą gorę ſtąpił Pan z trąbieniem/ grzmieniem/ z ogniem/ y z wielkiem ſtráchem. BibRadz Ex 19 arg; KuczbKat 265; SkarŻyw 481; Bog sſtał się człowiekiem/ iáko ieden brát ludzki/ zátáiwſzy wielkośći ſwoiey Bozkiey/ y nie przyſtępney świátłośći/ y ſtráſzliwych gromow y ogniow máieſtatu ſwego zániechawſzy SkarKaz 488a.

W połączeniach szeregowych z innymi przedmiotami kultu katolickiego (z punktu widzenia innowierców) (11): KrowObr 80v, 91, 97, 125v, 239; A iż ſzátan imię Kryſtuſowe dopuſzcża słyſzeć/ y imię żywotá wiecżnego/ wſzakoż to cżyni przez wodę/ Ogień/ Sol/ Mſzą/ Cżyśćiec/ bo okrom tych rzecży nie zna Kryſtuſá GrzegRóżn E3, E, E3v; RejAp 110v, 166v; CzechRozm 223.

W połączeniach szeregowych z innymi przedmiotami kultu pogańskiego (7): BielKron 44, 296v, 344v, 382; Pytaymy ſie iedno co zá ſpráwy ná on cżás były ná ſwiecie/ [...] iáko chwalili drwá/ kámienie/ ognie/ gáye/ wody/ źwirzętá RejAp 166; RejPos A5; iáko ſię wy ſwego báłwochwálſtwá wſtydzić ieſzcże niechćećie [!]? á ſłońce/ mieśiąc/ y ogień/ zá Bogá maćie? SkarŻyw 75.

W połączeniach szeregowych z rzeczami łatwopalnymi (3): ſpuśćił z gory ná nie drugie łodzye álbo bárki napełnione ſmoły/ ſiárki/ węgla/ plew z ogniem/ od ktorych ſie zápalił ich moſt BielKron 102, 314v; gdy widzyeli ſwiecę/ myſlili ſobie o tym/ iż tu w iedney rzecży troie podobieńſtwo zámknąć ſie mogło: to ieſt/ woſk/ knot/ y ogień. RejPos 149.

W przeciwstawieniach: »ogień... promień słoneczny, zimno« (2): co od ogniá nie mogło być ſpráwiono/ to od málucżkiego promieniá ſłonecżnego zágrzáwſzy ſię roztopiło. BibRadz Sap 16/27; SkarŻyw 207.

W porównaniach (124):

~ Jako comparatum (4): BielKron 448v; BudBib Is 64/1; teras ogień ten/ iáko chłodną roſę vcżyniłeś mi SkarŻyw 70, A3.

Jako comparandum (120): vkázali ſie ijm rozliicżnij ięzykowie iako ogień/ Bo duch ſwięty pádl na wſſytki OpecŻyw 175v; FalZioł V 66v; GlabGad Ev, E7, G5v; WróbŻołt 82/15; Wdzień gorący i roſćiągnął chłodny obłok nád niemi á ćiemnoſć nocną iáko ogniem iem oſwiecał. RejPs 155v, 114v; GliczKsiąż G3; LubPs S2v, S6, aa3v, cc2v; A ták duſzá ieſt to duch od Bogá nádány/ Iáko ogyeń do lámpy gdy będzye przydány. RejWiz 119v, 83v, 141v; Leop Iudic 15/14, 4.Esdr 4/50, 15/61, Eccli 50/9 [2 r.], Is 9/19 (12); BibRadz Deut 9/3, Iob 28/5, Prov 26/21, Is 30/27, Ier 21/12, Eccli 22/28, Matth 13/40; GrzegRóżn Gv; OrzQuin T3; RejAp [14]v, 57; macie to w. m. wiedzieć/ iż z Bogá piękność ſie rodzi/ á ieſth nie oddzielona od dobroći/ iáko gorączość od ogniá. GórnDworz L15, Bb4, Mm6; HistRzym 104v; RejPosWstaw [1103]; BudBib Ex 24/17, Iudic 15/14, I 142b marg, Iudic 16/9, Prov 26/21 (12); BiałKaz B3; BudNT Apoc 19/12; ten [koleryk] ácz nie ták choróby długie/ iáko phlegmátyk miéwa/ ále iáko ſam ogniówi coś podobny/ ták choróby w któré wpada/ nagle á zrázu pálić á gorzéć ſye z nim zdádzą Oczko 34; iáko ogień z nátury pali/ ták Sámſonowi práwie iáko wrodzone było/ miłośierdzie ono/ ku obcym/ y poſtronnym/ y chorym. SkarŻyw 593, 46, 479, 543; KochTr 20; StryjKron 351; ReszList 155; WerGośc 244; GórnRozm F4; ieſt ten Sákráment [...] iáko ogień/ wſzytko co pali w podobieńſtwo ſwey nátury odmieniáiący LatHar 204; KołakCath B3v; KołakSzczęśl A2, A4; WujNT 159, 331, Act 2/3, s. 806, Apoc 1/14; KlonWor 24. Cf »czerwienieć się jako ogień«, »gorzeć jako ogień«, »jako ogień pałać«, »pogasnąć jako ogień«, »pożreć jako ogień«, »rozniecić się jako ogień«, »rozpalić się jako ogień«, »jako ogień rozpalić się«, »jako wosk od ognia rozpłynąć się«, »jako ogień rozżarzyć się«, »strzec się jak ognia«, »suszyć by ogień«, »jako od ognia uciekać«. ~

W tłumaczeniu nazwy Ur chaldejskie (1): vmárł Háran przed oblicżem Theráchá oycá ſwego/ wziemi národzenia ſwego w Vrze Cháſzdymſkim. (marg) Abo w ogniu Cháldeyſkiem. (–) BudBib Gen 11/28.

W charakterystycznych połączeniach: ogień bałwochwalski (2), błyskający, brzmiący, bukowy, chowany, chwalon, ciepły, cierzniowy, cudzy (2), czysty, domowy (2), dziwny, fałszywy (3), fundowany, gotowy (nagotowany) (3), gromniczny, gwałtowny (2), łsnący, naznamienitszy, nieogarniony, nowy, okrutny, papieski (2), pogański, ponury, prawny, przydany, przystępny, siarczany, słomiany, sosnowy (2), spory (2), srogi (7), straszliwy (3), suchy, szumiący, uczarowany, z ust wychodzący (2), węglisty, widomy, wymyślony (zmyslony) (2), zamilkły, zarzucony, zasadzon, zatłumiony, zmieszany, zwierzchowny; ogień dojdzie (ma dojść, przyjdzie) (7), dymami kurzy, mnoży się, naruszy, obraca w perzyny, obraził, płodzi się, podnosi się, poniszczy, popądza w gorę, przymusi, przypadnie, roście, rozdzielił się, rozłącza, tai się, tknie się, trwał, trybuje, ukazał się (2), ustawa, (z ust) wychodził (2), wyda się, wziął moc (gorę) (2), (za)szkodzi (uszkodziI) (5), zstal się; bać się ognia, nabrać (4), napełnić, poprawiać, przyda(wa)ć (4), przygrzebać, przysadzać, strzec, włożyć, wziąć (7), zaniechać, zlęknąć się; bez (przez, krom) ognia być, mieszać, ustawać, uwarzyć; do ognia ciągnąć, przyda(wa)ć (4), przystąpić, przytoczony, wabić (powabiać) (2), wyciągnąć (ściągnąć) rękę (3); cedzić się od ognia, ciągnąć się, gorzknieć, łszczyć się (łszczący się) (2), mięknąć (miękczeć) (2), obrażon, pobity, przydać się, rozchodzić się, skazić się, sprawiony, spryszczenie, zachowany; być u ognia (2), naleźć, namazować, położyć, trzeć, ugnieść; latać około ognia; z ognia ciepło, słyszeć głos, sprawować, wybawić, wyskakować; bałwochwalstwo ognia, cząstka, dostatek, kierz, obrażenie, osoba, pabulum, początek, poźrzenie, przyczyna (2), rozrywanie, trocha, ukradnienie, znak (2); ogniowi pomagać, przeciwić się, przyległy, zbawienie przyczytać; ku ogniowi (przy)należeć (2); ogień za Boga mieć, brać, (za)chować (2), chwalić (13), ci(e)rpieć (2), (s)czarować (na czary obracać) (4), da(wa)ć (podawać, dający) (5), lekceważyć, mieć (mający) (8), mieć w sobie (2), nagotować, nieść (nosić, wnaszać) (7), ochłodzić, okazać (ukazać) (4), opatrzyć, pilnować, poczuć, w poćciwości mieć, poruszyć, prasować, przedawać (2), przyjmujący, przypominać, przywieść (2), przyzwać (2), za rozkosz położyć, skryć (4), ku sobie ciągnąć, (ś)trzymać (wytrzymać) (3), uprzedzać, widzieć (widać) (3), wybijający, wymiatający, wynaleźć ((z)naleźć) (4), wywrzeć, wzbudzić, wziąć (4), zmyślać sobie (obmyślawać) (2); dmuchać na ogień, lać (wlany) (3), patrzyć (patrzenie) (2), poźrzenie (2), przydawać, wsypać (wsypany) (2); czynić (działać) przez ogień (2), dręczyć, oddzielony, odmładzać się, poświącać się, trapić (2), wyprawianie, wysłuchać; mienić się w ogień, otrząsnąć (strząsnąć) (3); ogniem dobywać [czego] (2), kadzić, napełnić (2), naruszony, naznaczony, obchodzić, obtoczyć, ożywiony, pobudzony, pokazić, przestraszony, przystawić, rozwięz(ow)ać (2), rzygać, trapić, udziałać, ukazać się, uzbrojony, zabity, zawonieć, zginąć, zniszczony; czynić krzyże nad ogniem, mieć moc (4); (na)mazać przed ogniem (6), stać, wyleźć; działać przy ogniu, mazać, (na)trzeć (2); ceremonija z ogniem, chodzić, głownia, grad (4), obrzęd ofiara (2), plewy, pochodnia, przyjechać, smoła, zmieszany (8), zstąpić, żagwie kęs (2); (z)mieszaà na ogniu (3), w niwecz się obracać, roztworzyć, sprawić, twardnąć, uczynić maść, urobiony; o ogniu dysputować, mowić, śnić; w ogniu chodzić, kochać się, obracać się, okazać, pukać, skakać, skwasić, smażyć, spełznąć, stwardzieć, ucierpieć, ukazać się (3), widzieć (2), zstąpić (4), żywiący.

Przysłowia: Pewna rzecż ieſt iż ciepło w ciele więcey ſie ſili gdy pokarmu przyłożą. Iako y ogień mnozi ſie z przikładania drew GlabGad F6v; według drew ták ogień gora Leop Eccli 28/12; Gdźie nie máſz drew zgáſnie ogień/ tákże gdźie nie máſz potwarce vſtánie zwádá. BibRadz Prov 26/20; Szyrzy ſie ogyeń gdy mu drew dodawaſz RejZwierc 216v; BudBib Prov 26/20. [Ogółem 5 r.]

Otho ilić [= jaki mały] ogień/ nawięcżſzy lás wypali? Leop Iac 3/5; Oto málutki ogień/ á iáko wielki lás zápali? KuczbKat 335; BudNT Iac 3/5; BudNT Iac 3/5. [Ogółem 4 r.]

Do Ceſarzá też przyſzły wieśći ktory ná ten cżás był w Geldriey/ iáko by ſie nań Luteriáni wſzyſcy ſprzyſiągſzy ſie zbieráli. A ták oley ná ogień nie ktorzy lali áby bárziey gorzáło. BielKron 224, 224 marg; BielSat D3; A k temu [pijaństwo] náſzę náturę z vłomnośći y krewkośći ſwey/ ku złemu ſkłonną/ nieinácżey iáko oley wlany ná ogień/ do więtſzych roſpuſt rozżarza y roſpala. WerGośc 204. [Ogółem 4 r.]

Tákieć ieſt vſiłowánie mądroſći/ ktorej ſie pochodnia zápalona przirownawa/ od ktorey gdy wiele pochodni biorą ogień/ nie mniey oná ſwieći/ która inſze roſwieca. HistAl I4v; Ták więc ogień nie vſtawa, Choć z śiebie zápalić dawa CiekPotrSzym )?(4; Tey mądrośći iáko ogniá ktorego nie vbywa/ [...] vdźielił P. Bog śiedmidźieśiąt mężom SkarKazSej 660b.

A do ogniá nie trzebá przydawáć drugiego/ Bowiem ſam káżdy pali s przyrodzenia ſwego. RejZwierz 6; krzywdy ſię ſwey przed nimi ná Ianá vſkárżáiąc práwie ogniá do ogniá przyda. SkarŻyw 89; ModrzBaz 10 [2 r.].

Gdyż záwżdy iáſno bywa gdzye ſie ogień płodzi. RejWiz 21v; Owo y ogień im mu nacżęſciey ſuchych drew przykłádáią tym záwżdy naiáſnieyſzy bywa. RejZwierc 15.

Flamma fumo est proxima, Ogień przez dymu być nie może. Mącz 129c; Dym bez ogniá trudno być ma. RejAp 132.

IAko ogień/ á wodá rózno śiebie chodzą/ Ták miłosć/ á powagá nigdy ſię niezgodzą. KochFr 109; dobre vcżynki z wiárą Lutherſką walcżą/ iáko ogień z wodą nie mogą być weſpołek ReszList 183.

Ale ogyeń co go duśiſz/ to ſie bárzyey żarzy KochZuz A2v.

Boć także ná ogień s przodku poćichu dmucháią/ á gdy ſie zámnoży á moc weźmie/ trudno gi potym záhámowáć. RejZwierc 147.

[Ktho bliżey ieſt ogniá; lepiey ſie grzeie HerbOdpow Vv2v.]

Frazy: »ogień chwyta (a. chwyci) się; ogień chwycić« (2;1): Co w nim [w kruszcu] tak tłuſtégo mi pokaże/ czegoby ſye ogień chwyćiwſzy/ miał trwać Oczko 7; gdźieby [w kruszcu] co do ſpalenia máteryéy godnéy było/ ażażby ſye ognia chwyćiwſzy nietrawiło? Oczko 7; Calep 432b.

»ogień z gęby (a. paszczęki) pała, szedł, wychodzi; w gardzieli stanęły ognie; ogniem chuchać, kichać, parskać, dychający« [o potworach zionących ogniem] = procedit ignis de ore Vulg [szyk zmienny] (3:1:1;1;1:1:1:1): BibRadz I 288d marg; Oſadzili ſtraż około tey ſkory Smoká/ s ktorego páſzcżęki ogień záwżdy pałał/ oſádzili też dwá Byki okrutne/ ktorym ogień z gęby ſzedł/ iákoby żadny tey ſkory z wełną złotą nie doſtał BielKron 54, 54v, 236; Nie onáć to Chimerá ogniem dycháiąca GrzegRóżn 02; WujNT Apoc 9/17; Iáko kiedy kto ogień ſoſnowy zágáśi/ Vtęchnie płomień ſrogi/ tylko ſię dym kwáśi: Tákći też w Kákuſowym gardźielu ſtánęły/ Srogie ognie KlonWor 24, 21, 24.

»jak(o) wosk od ognia płynie, w ogniu taje; zginąć jako wosk od ognia« = sicut fluit cera a facie ignis Vulg [szyk zmienny] (4:1;1): iako wosk od ognia płynie/ tak niechay zginą grzeſznici od oblicża bożego. WróbŻołt 67/3; HistRzym 57; KochPs 96; SkarŻyw 560; Záłość żáłośći/ ſąśiádem zoſtáie: A człowiek od nich/ iák woſk w ógniu [!] táie. ZawJeft 8; LatHar 589.

»ogień strawił (a. nie może strawić), trawiący; ogniem strawić« = ignis consumens PolAnt (2:2;1): BibRadz Deut 5/3, Is 30/27; gdy popiołu názbyt było/ Kápłan [...] wynioſł przed namioty popioł ná miednicy/ á ná cżyſtym mieyſcu ogniem pootym wodą ſtrawił do kęſá. BielKron 38, 50, 269.

»ogień (z)gaśnie (a. musi (z)gasnąć)« = ignis exstinguetur PolAnt [szyk zmienny] (6): muſiáłyby/ gáſnąć/ wielkie ognie/ ktore ſię palą vſtáwitznie brzuchowi Bogu wáſzemu/ wkuchniach wáſzych. KrowObr 77v, 77; BibRadz Prov 26/20; SienLek 168v; BudBib Prov 26/20; Kápłani/ ktorzy pod gárdłem áby ogień nie zgáſł ſwięty pilnowáli/ byli hoynie nádáni StryjKron 400.

»ogień zstąpił (a. zstępował), spad(a)ł (a. upadł), zstępujący« [w tym: ogień z nieba (17), od Boga (1), od Pana (1), Pański (1), z gory (1), z powietrza (1)] = o cudownym zapaleniu się ognia [w tym w odniesieniu do religii pogańskiej 1 r.]; ignis descendit Vulg, PolAnt; descendens ignis Vulg; ignis cecidit PolAnt [szyk zmienny] (16 :11:1): Ale y wſſyſtcy ſynowie Iſráelſcy widziełi z ſtępuiący ogień/ y wielebność Páńſką ná dom Páńſki Leop 2.Par 7/3, Lev 9 arg, 2.Par 7/1, Apoc 13/13; Tedy ſpadł ogień Páńſki/ y popalił ofiárę y drwá BibRadz 3.Reg 18/38, I 198c marg; gdy nie mieli ogniá Boſkiego/ ktory był z niebá sſtąpił ná zápalenie ofiáry. Nálazł Neemiaſz then ogień/ ktory był Ieremiaſz záchował w wale Iozáfát cżáſu zborzenia Ieruzálem BielKron 97; widzyáłá krolowa Tárquiniuſowá Tánáquil/ gdy ogień sſtąpił ná iego [Tulliusa] głowę á nie vſzkodził áni go obráźił. BielKron 103, 38, 77v, 84v; RejAp 72v [2 r.], 112, 113 [2 r.], 113v [2 r.], Ee3; RejPos 10v, 202; RejZwierc 125; BudBib 2.Mach 2/10; HistHel C2; SkarŻyw 491 marg, 492; WujNT Apoc 13/13, s. 869.

»ogień się żarzy; jako ogień rozżarzysty; rozżarzenie ognia« [szyk zmienny] (1;1;1): iż ciepło przyrodzone z wnątrza wychodząc gdy tak vſta będą zatworzone, tedy gorączoſć oney karmiey mgli y zatłumia, ktorą wiatr w puſzcżony więcey rozżarza, iako y ogień ſie żarzy gdy gi rozdymaią GlabGad G5v; GliczKsiąż G3; GórnDworz Bb4.

Zwroty: »czerwienieć się jako ogień« (1): ſtolica też iego cżerwieniáłá ſię iáko ogień [thronus eius ut flammae ignis] BudBib Dan 7/9.

»dać (a. podać ku spaleniu) w ogień, do ognia, ogniowi; do ognia ku spaleniu podany; podany ku spaleniu ogniem« = dare igni ad consumendum; traditus ad combustionem ignis PolAnt [szyk zmienny] (1:1;1;1;1): ták mowi Pan Bog/ Iákom drzewko máćice ktore ieſt miedzy drzewy leśnymi podał ku ſpaleniu ogniowi/ thákże podam mieſzcżany Ierozolimſkie. BibRadz Ez 15/6, Dan 7/11; BudBib Ez 15/6; vyźrzałem też/ áżći oná beſtya byłá zábita/ y ćiáło iey zámordowáne/ y do ogniá ku ſpaleniu podáne. CzechEp 376; piſmá w ogień dayćie CiekPotrŚredz )?(4v.

»ogniem dąć, pałać; ogień z siebie wypuszczać; ogień pała« [o górach wulkanicznych] [szyk zmienny] (1;1;1;1): Gdzye gory bliſko ſłone/ też y wodá ſłona [...]/ A gdzye ogniem pałáią/ tedy też gorąca. RejWiz 146v; gorá Etná/ [...] ná ſwe cżáſy ogień ſtráſliwy z ſiebie wypuſzcża BielKron 276v; Crater etiam in monte AEtna vocatum est foramen, per quae ignis cinisque evomit, Dziurá w górze Aetna którym [!] ogień pała. Mącz 67b; gdźie mieścá oddycháią/ Zda ſię/ że Etná dmie/ ogniámi ſwemi GrabowSet C2v.

»ogień (a. moc ognia, a. nawałność ognia) gasić (a. pogasić, a. ugasić, a: wygasić, a. zagasić); ogień się ugasić nie może« = ignem a. impetum ignis exstinguere Miech, Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (16;1): MiechGlab [89]; Aza kto [...] zágáſi ogień we źdźble tuſz kiedy pocżnie gorzeć? Leop 4.Esdr 16/6; GórnDworz B3; HistRzym 104v; BiałKat 26; RejZwierc 205; BudBib Eccli 3/31; BiałKaz B3; SkarŻyw 21, 152 marg, 408, 553; StryjKron 542; WujNT Hebr 11/34, s. 806; KlonFlis C2v; KlonWor 24.

»w ogniu, od ognia, ogniem, na ogniu gorzeć (a. pogorzeć, a. przegorzeć, a. zgorzeć, a. zgorywać); ogień gore (a. gora); ogień (płomieniem) gorający; ogniem, w ogniu, od ognia gorający« = ignis ardens Vulg, PolAnt; ad odorem ignis consumi; ignis exardescit; ardens in igne; ignis accensibilis Vulg; ardere igne, ardescere, odorat ignis; incensus PolAnt; ignitus Mącz [szyk zmienny] (8:4:4:1,7;13;2:2:1): [kamień zignites] gdy będzie dzierżan nad ogniem płomieniem goraiączym, tedy dla niego płomień gaſnie. FalZioł IV 59d, IV 51a; KrowObr 90v; znaydzyeſz táką wodę/ co kurá opárzy/ Y inych drugich rzecży przez ogniá vwárzy. A gdzyeſzby ſie to wzyęło/ gdyby tám ſkąd płynie/ Nie gorzał záwżdy ogień RejWiz 149v; było wſzyſtkich ták tych kthorzy pádli od miecżá iáko onych ktorzy zgorzeli w ogniu [cum his qui succensi sunt]/ około ośm tyſięcy mężów. Leop 1.Mach 10/85, Iudic 15/14, Eccli 28/12, 50/9; BibRadz Dan 7/9; tám ſie Moiżeſzowi dziw wielki Boży vkazał\ to ieſt/ kierz ogniem wielkim gorzał/ á gdy cały zoſtał nic mu nie ſzkodziło. BielKron 28v, 38, 46, 273, 276v, 442, 448v; Mącz 165a; RejPos 149; RejZwierc 86v; gdy przecżedł Iehudy trzy kárty/ á(bo) cżterzy/ porzázał ie nożem piſárzſkim/ y wrzućił do ogniá/ ktory (był) ná ogniſku/ áż zgorzał wſzytek zwitek ná ogniu [donec consumeretur... super ignem] BudBib Ier 36/23, Ex 3/2, Iudic 15/14, 16/9, Ier 20/9, 36/22; zátrąbił wtory án-ioł/ á iáko gorá wielka ogniem goráiąca ſpłádłá [!] do morzá BudNT Apoc 8/8; SkarJedn 4; Oczko 6, [43]; Przyimi ofiárę náſzę Pánie/ á nas zimnem vmorzonych/ wezmi ſobie zá wdzięcżny dar/ nie w ogniu goráiący/ ále wzimnie tym tobie ſię dáiący. SkarŻyw 207, 201, 479, 576 marg; KochMRot A4; WujNT Hebr 12/18; Iákobych ia wytrwał byś mi ſię w máieſtaćie ſwoim podawał? ktoby w tákim ogniu w ćiele będąc nie zgorzał? SkarKaz 160b. Cf »piec ognia gorąjącego«.

»gorzeć jako ogień« (1): kołá iey [stolicy Starodawnego] gorzały iako ogień [rotae eius ut ignis ardens]. BudBib Dan 7/9.

»grzać się (a. przygrzać, a. rozgrzać, a. zagrz(ew)ać (się)) u ognia, na ogniu, ogniem, nad ogniem, od ognia, przed ogniem, przy ogniu; ogień grzeje (a. zagrzewa); ogniem zagrzany; grzejący się u ognia; zagrzanie ognia« = igne foveri Mącz; calefaciens se ad lumen PolAnt [szyk zmienny] (6:3:1:1:1:1:1;3;1;1;1): Dziéwka iedna gdy Piotra grzeiącégo ſie v ognia vzrzala/ z lutoſci kniemu rzekla OpecŻyw 112v; przygrzać Layno kozłowe v ognia/ [...] á wneth za ciepła przyłożyć na ti mieſtcza bolacze [!] FalZioł I 144d, I 141d, IV 54a, V 35v, 75, 83 (9); Ogien moczą ſwą, karmią w garnczu zagrzewa GlabGad Ev, H7v; MurzNT Mar 14/54; Day Boże/ áby wſzyſtki rzetzy/ ktore by beły tym Ogniem zágrzane/ ſtáły ſię błogoſláwione KrowObr 86v, 87; BibRadz Mar 14/54; BielKron 276v; Mącz 228a; SienLek 153v; BielSpr 49.

»iść w ogień« = zostać spalonym (1): RYmy głupié/ rymy nieobáczné/ W których iáko weźwiérćiedle znáczné Mé ſzalęńſtwo/ idźćie w ogięń wſzytki KochFr 74.

»w ogień iść (a. wniść), wskoczyć (a. wskakować), wrzucić się; w ogień wbieżeć; przez ogień przebieżeć« = coniicere se in ignem Mącz; desilire in ignem Calag [szyk zmienny] (3:3:1;1;1): gdi by miedzi wężem położił z iedney ſtrony ogień á z drugiey ſtrony ieſion/ thedy wąż daleko woli w ogień w bieżeć niżli w Ieſion FalZioł I 53c; [dziecię] yáko koń byegyem ſwym pędzi/ y według popędliwosći ſwey á rozbyeżenya y w ogyeń ſna nye boi ſie wſkocżyć. GliczKsiąż E4v; BielKron 328v; Mącz 162a; RejZwierc 167v; ći powiáda tákiego ſercá byli/ iż wołáli po rynkách Cárogrockich/ na diſputácyą wyzywáiąc/ zá tę prawdę ktorey bronili/ ieſliby przekonáni byli/ w ogień iść chcąc SkarJedn 253, d8; Calag 447a; SkarŻyw 576.

»kłaść (a. nakłaść, a. przykładać) (drew) na ogień; ułożyć drwa na ogniu« [w celu rozpalenia lub podsycenia] = imponere super ignem Vulg; ligna igni subministrare Mącz; ordinare ligna super ignem PolAnt (4;1): gdy Páweł názbierał niemáłą gromadę chroſthu/ y kładł ná ogień/ Zmijá vćiekáiąc przed gorącem/ vchwyćiłá ſie ręki iego. Leop Act 28/3; BielKron 10v; Mącz 222c; ſkłádą ſynowie Aharoná ofiárowniká ogień ná ołtarzu j vłozą drwá ná ogniu. BudBib Lev 1/7; WujNT Act 28/3.

»kłaść [co] do ognia« [w celu spalenia, zniszczenia] (1): kłádli bogi ich do ogniá [posuerunt... in ignem] BudBib 4.Reg 19/18.

»ogień (z kamienia a. z krzemienia) krzosać (a. (w)skrzesić, a. (w)skrzosać, a. wykrzosać); ogień wskrzesze się; skrzeszenie ognia« = elidere e silice a. excitare a. excutere ignem Mącz [szyk zmienny] (8;1;1): wykrzoſawſzy ogień álbo s krzemieniá/ álbo s kryſzthału/ ſiedm kroć chodzićie/ około onych drew KrowObr 86v; BielKron 23v, 276v; Ignitabulum, id est, ignis receptaculum. Ognisko/ też krześywo, ſárká żagieẃ y co ku skrzeſzeniu ogniá należy. Mącz 165a, 53b, 164d, 182c, 339b; SkarŻyw 332; StryjKron 400.

»w ogień, do ognia miotać (a. wmiotać)« = in ignem mittere PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (6:4): Wſzelkié tedy drzewo/ ktoré mieczyni [!] owocu dobrego wyćinaią i wogień miecą. MurzNT Luc 3/9, Ioann 15/6; BielKron 343v; BudBib Ez 15/4; PaprPan [Gg]4v; SkarŻyw 391, 445; ArtKanc P5; WujNT Mar 9/22[21], Ioann 15 arg.

»ogień nakłaść (a. podkładać, a. (s)kłaść, a. składać), założyć (a. podłożyć, a. nałożyć); ogniem założyć; ogień podłożony (a. założon); rozłożenie ognia« = ignem supponere Vulg; incendere, ponere ignem, succendere PolAnt; ignem subdere, ignis subiectus Mącz; ignem inicere Modrz; calefacere Calag [szyk zmienny] (11:8;1;2;1): RejWiz 65v, 155; Leop 3.Reg 18/23 [2 r.], 25; ſtali ſłudzy y opráwcy ktorzy byli nákłádli ogień [ad prunas facientes] BibRadz Ioann 18/18, Iudith 2/15, 2.Mach 8/33; BielKron 50v, 185; ignis subiectus, Ogień podekniony [!]/ podłożony. Mącz 163a, 93a; BielSat Nv; BielSpr 61v, 65; bywa cżłowiekowi (potrzebna) [sosna] ná rozłożenie ogniá [ad comburendum] BudBib Is 44/15, Lev 1/7, I 394b marg; ModrzBaz 35v; Calag 150b; StryjKron 467, 497; BielSjem 37.

»(na)niecić (a. podniecić, a. wzniecić) ogień; ogień naniecony« = subicere ignem Vulg [szyk zmienny] (15; 1): FalZioł V 52v; MiechGlab *4v; gdy nániećieli ogień [Acceriso autem igne] w pośrzodku dworu/ [...] był też y Piotr miedzy nimi Leop Luc 22/55, Lev 1/7; BielKron 191v, 322; SienLek 62; GórnDworz B3; Ieden; wiśiał zá nogi/ á podeſpod ogień nániecony ćierpiał SkarŻyw 440, 46, 373, 576; LatHar 720; WujNT Luc 22/55; KmitaSpit C6; KlonWor 7.

»ogień (na)palić (a. zapalić, a. zapalać, a. podpalać); ogniem (za)palić (się) (a. popalić), zapalony; ogień zapali (się); (za)palenie ognia; zapalony od ognia; ogień zapalający« = wzniecić, utrzymywać ogień; incendere a. succendere igni Vulg; accendere a. admovere a. succendere ignem, comburere a. succendere igne; accensa est pyra, exarsit ignis PolAnt [szyk zmienny] (16;11:5;4;3;1;1): BierEz D3; FalZioł V 110; WróbŻołt 73/7; Wynidzieſſli do kxiążąt krolá Bábilońſkiego/ będzie żywá duſzá twoiá/ y to miáſtho niebędzie zápalone ogniem [et civitas haec non succendetur igni] Leop Ier 38/17, 3.Reg 18 arg, 3.Esdr 6/24, Ier 38/18, Thren 2/3; O złodzyeiách y tych co ogniem palą. UstPraw I3, E4v, I3 [2 r.]; BibRadz Ex 35/3, Ier 7/18, 11/16, 2.Mach 1/22; Goski A2v, A3; BielKron 298v; RejAp 57, 74, 134v, 146, 146v, Dd4; KuczbKat 335; RejZwierc 9, 205, 256v; niewiáſty opaſáne ſznurmi/ ſiedzą ná drogách paląc ognie słomiáne [succendentes furfures]. BudBib Bar 5/41, Is 64/1, Ier 32/29, 1.Mach 5/35, 2.Mach 14/41; káżdy mieſzcżánin niech ſię ſtára o to/ áby piece/ kominy/ ogniſká/ y wſzytkie mieyſcá do palenia ogniá vcżynione [accendendo igni]/ były gliną/ y inſzemi rzecżámi dobrze obwárowáne. ModrzBaz 83v; SkarŻyw 70, 403, 461; StryjKron 400; CzechEp 362; KochFr 88. Cf »dzień zapalenia ognia«.

»ogień w wodę, w lod obrocie (a. obracać)« [szyk zmienny] (1:1): Czemuż niemożećie Ogniá w wodę obróćić kiedy téż záchcećie? ZawJeft 36; chwalćie zgodnie Páná/ co gdy chce w lod obrácá ognie. GrabowSet X2v.

»ogniem oczyścić (a. uczyścić); ogień czyści« (2;1): Rzekł Moiżeſz do woiownikow/ żeſcie zábijáli á ciał vmárłych ſie dotykáli/ muśicie [...] złoto álbo ſrebro y wizytko co ogień ſtrzyma/ ogniem vcżyśćić BielKron 43, 47; Oczko 6.

»ogień ofiarować; w ogniu ofiarowany« = offerre ignem Vulg [szyk zmienny] (2;1): yednák ye Bog [...] pobił/ iż cudzy ogyeń ofyárowáli KromRozm I O; Leop Num 26/61; tyć [ofiary] w ogniu będą ofiarowáne [oblatio ignita] ku wdźięczney wonnośći Pánu. BibRadz Lev 23/18.

»osuszyć (a. posuszyć, a. ususzyć) u ognia, ogniem, nad ogniem; wysuszony ogniem« [szyk zmienny] (1:1:1;1): włoż ciepło w tę wodę ten cżłonek ktori ieſt chori/ potym podzierżawſzy chwilę długą: wyymi zaſię á oſuſz nad ogniem FalZioł V 103, V 118; wſzelka rzecż ktora ma w ſobie wiele materiey ziemie, gdy bywa wyſuſzona ogniem w nieiakiey wilgotnoſci wodney, ſtawa ſie gorzka. GlabGad I7; BielKron 394.

»ogniem oświecić; ogień się roświecał; świecić się od ognia« = candescere Calep (1;1;I): przypadł wnocy/ y tákże port y z łodziámi zápalił: ták iż ſie ogień roświecał y vkázował áż w Ieruzálem [ut lumen ignis appareret Ierosolymis] Leop 2.Mach 12/9; (nagł) Ná Kominy. (–) [...] Byś nam ieſzcże łáſkę wzniećił/ Kiedyś nas ogniem oſwiećił. RejZwierc 237; Calep 157a.

»palić (a. wypalić) ogniem, przez ogień; palony ogniem« [o wódce] [szyk zmienny] (3:1;1): Takowe wodki nierowno lepſze/ [...] niżli ti ktore ogniem palą. FalZioł II 2b; wſzythka ſlachetnoſć iego wychodzi w wodkę/ ktora wodka niemoże być palona iedno ogniem z wierzchu. FalZioł II 2b, II 3a, 18c, 19c.

»od ognia, ogniem palić się« = płonąć (1:1): SienLek 75v; [siarka] ponurym á bárzo zámilkłym ogniem tym dłużéy ſye pálić będźie Oczko 6v.

»ogniem, jako ogień pałać; ogień, ogniem, od ognia pałający« = igne ardens; ignis flammae devorantis Vulg; ardere in igne PolAnt [szyk zmienny] (2:1;3:2:1): ſluſznye ta myła panna ukazana moyzeſſouy przeſz ducha ſzwyątego uekrzu zyelonem a ognyem palayączym PatKaz II 56, 55v; Leop Thren 2/3; Tedym ſie ia wroćił/ á ſzedłem z gory/ ktora ná ten czás ogniem pałáłá BibRadz Deut 9/15; Abowiem nas wydárł z grobu/ á wybáwił nas z ręki śmierći/ y wyiął nas też z pośrod ogniá pałáiącego [et liberavit de fornace media ardentis flammae]. BibRadz Dan 3/88, Dan 7/9; Ignitus, Goreyący/ pałáyący/ łſzczący ſie od ogniá. Mącz 165a; WujNT Apoc 8/8. Cf »pięć ognia pałającego«.

»piec (się) (a. przypiec, a. przypiekać, a. spiekać się) u ognia, około ognia, na ogniu, przy ogniu, w ogniu; (u)pieczony u ognia, ogniem« = assus igne PolAnt [szyk zmienny] (2:1:1:1:1;3:2): ſkora rżanego chleba vpiecżona v ognia iako grzanka/ á potym w oczcie zmacżona [!] á na żołądek przyłożona, ſthanowi wraczanie. FalZioł V 83; GlabGad Iv; RejJóz F5v; KrowObr 185v; piekły ſie [dwie kobiety] około onego ogniá iáko piecżenie/ ná cżtherzy godźiny niżli pomárły BielKron 419v, 30, 448; SienLek 129v; BudBib Ex 12/8, 9; PudłFr 31.

»podrzucić ogień« (1): v Wieliczki w Gorze ſolney/ ieden łotr ſtąplowánie zdrádą/ podrzućiwſzy ogień/ zápalił StryjKron 722.

»przez ogień prześć« = być ugotowanym (1): Cżęſto kroć ná ſamym chlebie przeſtawał/ drugdy nie co przez ogień przeſzło nie iedząc SkarŻyw 46.

»(prze)wieść (a. przewodzić) przez ogień, w ogniu; przenaszać przez ogień« = spalić na ofiarę Molochowi; traducere per ignem Vulg; transire facere per ignem PolAnt [szyk zmienny] (5:1;2): niechay ſie miedzy wámi nienáyduie/ ktoryby ocżyśćiał ſyná ſwego ábo corkę ſwoię/ wiodąc ie przez ogień [ducens per ignem] Leop Deut 18/10, 4.Reg 21/6; BibRadz Deut 18/10, Ier 32/35; BielKron 90; BudBib 4.Reg 16/3, 23/10, 2.Par 33/6.

»ogniem, przez ogień robić; robotę mieć od ognia« [o kowalstwie, odlewnictwie i alchemii] [szyk zmienny] (11:1;1): FalZioł V 51; W Skopie [tu rysunek znaku zodiaku] Dobrze ieſt [...] kruſzec zlewać/ ogniem robić Goski *2v, *3 [3 r.], *3v [3 r.], *4 [2 r.],*4v; BielSat Cv; Banausus – Rzemueſznik, wſzeliaky ktori robotę mą od ognia. Calep 123a.

»ogień rozdymać (a. rozdąć, a. wzdymać); poddymanie ognia« = deflare, flammas exspirare, ignem ventilare Mącz [szyk zmienny] (3; 1): Defflo, et Difflo, Rozdymam/ Oddymam/ Roſproſzam ogień. Mącz 130d; Follis, Skorzány mieſzek który w ſię wiátr bierze y wypuſzcza ku poddymániu ognia. Mącz 133e, 409a, 483c.

»ogień rozmiotać, rozproszyć« = ignem disicere Miech (2:1): gdy przijechał tenże krol Polſki tedy wieżę w ktorey on ogien chowano popalił, ogień rozmiotał y pogaſił MiechGlab [89]; Ciáło iego palić chćieli/ ále P. Bog ogień wiátrem niezwykłym rozproſzył SkarŻyw 363, 21.

»rozniecić się jako ogień« (1): Bo ſie rożnićiłá [!] iáko ogień [Succensa est enim quasi ignis] bezbożność Leop Is 9/18.

»w ogniu rozpalić; ogniem, w ogniu rozpalony« = rozżarzyć; rozgrzany, rozżarzony [szyk zmienny] (1;2:1): wſzákże go [wapno] Dioſzkorides/ lekarz ſtáry/ popráwiáć/ y dopáláć vczy/ mowiąc/ iż go po trzy kroć w ogniu roſpálić SienLek 75v, 103; RejAp [14]v; one dwie śieſtrze kazał w koćieł roſpalony ogniem wrzućić. SkarŻyw 125.

»rozpalić się jako ogień; jako ogniem spalić« (1;1): weźmi świeże iáie kokoſze/ á máłą dźiurką s niego białek wypuſć/ nápełńże tám do żołtku miałką iáſną ſolą/ á záleṕ gliną by niewyćiekło/ vpal ie w oney glinie áż ſye roſpali iáko ogień SienLek 69v; ono márne nábycie iego zniſzcżyć wywriocić/ z gruntu wykorzenić/ á práwie iáko ogniem ſpálić obiecał RejPos 240v.

»rozparzyć na ogniu, nad ogniem« [szyk zmienny] (2:1): korzeń Chebdowy/ nad ogniem roſpárzywſzy/ ná bolący ząb ćiepło przykłáday. SienLek 78, 152v, 156v.

»rozpuścić (się) (a. (po)rozpuszczać) na ogniu, u ognia, w ogniu, od ognia; ogień rozpuszcza; rozpuszczony na ogniu, w ogniu« [szyk zmienny] (17:5:4:1; 1; 1:1): ſtego vcżyn maſtz: na rince roſpuſtziwſzy ty rzecży na ogniu. FalZioł I 4b, I 5a, 116a, IV 29d, 58b, V 28v (19); GlabGad H7v [2 r.]; Cżáſem z gory płynie iáko ołow álbo ſpiża roſpuſzcżone w ogniu BielKron 276v; gdy ſye woſk z łoiem v ogniá roſpuśći/ ſádło potym włożyć á prochy wſypáć/ to wſzyſtko zmieſzawſzy/ ná ſadzele wſzelákie ſchoway SienLek 128, 84, 93, 135v, 162v [2 r.], 175; SkarŻyw 553.

»(roz)topić (a. roztapiać) się od ognia; przy ogniu, w ogniu; na ogniu topnieć; od ognia rozpływać się; ogień roztapiający« = liquescere ad ignem Mącz [szyk zmienny] (1:1:1;1;1;1): Drugie Kadzidło wychodzi z Arabijey/ [...] na ogniu rychło topnieie FalZioł III 32d, IV 56b; ktora [sól] ſie rozpływa ciepłem á ſuſzenim ta ieſt z materiey wodney iako ſą wſzitki rudy á kruſzcże ktore ſie od ognia ciągną y też rozpływaią. GlabGad I6v; Cera liquescit ad ignem, Wosk ſie roſtapia przy ogniu. Mącz 195b, 195b; BudBib Is 64/1[2].

»siedzieć (a. siadać, a. (za)sieść) u ognia, przy ogniu (ogniach), około ognia; stać u ognia; u ognia siedzący« = ad ignem sedere HistAl, Vulg; ad larem sedere Mącz; sedens ad lumen Vulg [szyk zmienny] (5:3:2;2;1): HistAl I5v; Siadſzy około ogniá będą nárzekáli RejWiz 13; BielKron 452v; Camino luculento utendum, Muśi ſie przi kominie przi cziſtym ogniu ſiádáć. Mącz 201a, 184c; StryjKron 161; PudłFr 31; Piotr z ſtráchem wielkim/ gdy v ogniá ſtoiał/ pierwey niż kur záſpiewał/ trzykroć ſię go záprzał ArtKanc D12v; LatHar 709, 729; Ktorego vyźrzawſzy niektora ſłużebnicá v ogniá śiedzącego/ y pilnie mu ſię przypatrzywſzy/ rzekłá WujNT Luc 22/56, Mar 14/54; KlonFlis D3.

»smażyć (a. przysmażyć, a. przysmażać) na ogniu, u ognia, nad ogniem, w ogniu« [szyk zmienny] (3:1:1:1): wezmi korzenia zliſtem ſtłucż to ſpołem zoliwą á ſmaż na lekkiem ogniu czałą godzinę FalZioł V 113v; GlabGad G6v; SienLek 49, 161, 167v; SkarŻyw 152.

»ogniem, w ogniu (s)palić (a. popalić, a. wypalić); ogień (po)pali (a. spala, a. spali, a. ma spalić, a. wypali); ogniem, w ogniu, na ogniu popalon(y) (a. spalon(y), a. wypalony); ogień palący (a. wypalający); (s)palenie ognia, ogniem« = comburere a. succendere igne Vulg, PolAnt; adolere a. cremare a. incendere igne, consumere a. succendere flamma; absumit a. devorat a. incendit ignis; combustus a. succensus igne; ignis qui comburit Vulg; comburere a. incendere in igne, comburere cum igne; consumptus in igne, igni datus ad consumendum; combustio ignis, ignis conflans PolAnt [szyk zmienny] (37:13;17;17:5:1;2;2:2): FalZioł II 2d; WróbŻołt 82/15; LubPs Sv, S6; KrowObr 111; Leop Lev 8/20, 32, 9 arg, 13/55, Deut 5/25 (23); wyſzedł ogień z ſkáły á ſpalił mięſo y przáſniki BibRadz Iudic 6/21; ſpalił ogniem [incendit] dom Páńſki/ y dom Krolewſki BibRadz Ier 52/13, Lev 19/6, Deut 9/21, Iudic 9/49, I 198c marg, 2.Esdr 2/3 (16); ieſli inácżey vcżynicie/ niechay wynidzye ogień s ćirnia á popali drzewá Libańſkie. BielKron 50v, 30, 93v, 314v; RejAp 145v; RejPos 238; RejZwierc 130v [2 r.], 131, 205; łoy ich ſpaliſz ogniem [oblatio ignita est] ná wonność słodkośći Iehowie. BudBib Num 18/17, Ex 12/10, 29/34, Lev 6/30, 21/9, 4.Reg 23/11 (16); BudNT Iac 3/5, Apoc 17/16; Oczko 6; KochPs 201; iſz iáko [Bóg] tę ſuknią moię od ſpalenia ogniá tego broni/ ták mnie cżyſtym od tey niewiáſty záchował. SkarŻyw 100, 100, 152, 180, 211, 408 (10); CzechEp 375 [2 r.], 376; WujNT Matth 13/40, Iac 3/5, Apoc 17/16; KmitaSpit A4; PowodPr 9, 29; SkarKazSej 668a, 703a; KlonFlis C2v.

»na ogniu sparzyć się; ogniem spalić się; ogień palił; spalenie (a. zapalenie), sparzenie, sparzelina od ognia; spalenie, sparzenie ogniem; sparzelina ognia; spalony od ognia, ogniem« [w tym: sparzelina i zapalenie 1 r.] = ignis incendebat HistAl [szyk zmienny] (1;1;2;6:1:1;2:1;1;2:1): Sparzenie od ognia/ albo od żelaza gorączego: lecży. FalZioł *5e, I 72a, 85c, 99c, 130c, 134a (14); Byli też tám ná tym polu ptacy bárzo ćiſzy latáiący/ á gdy ich kto chciał tknąć/ nátychmiaſt pohodził [!] s nich ogień/ á ták go okrutnie palił HistAl K7; Miałem ogień ná głowie ſwey miáſto czupryny/ [...] Gdy ſię kto chćiał o krzywdę iáwną ná mię ſkárżyć/ Muſiał ſię nieboraczek ná mym ogniu ſpárzyć. Prot A3v; będźieſz miał białą máść práwą/ ná wſzelką ſpárzelinę/ y iákiekolwiek zápalenié/ bądź od ſłońcá/ wiátru/ álbo ogniá SienLek 135v; HistRzym 111.

»od ognia, na ogniu spłonąć« [szyk zmienny] (1:1): drwa ſuche zpłoną na ogniu y dymem wynidą niżl[i] ſie ſnrowe [!] rozgoraią. GlabGad F6; LubPs aa3v.

»sprobować ogniem« (1): Proch ruſznicżny kto chce dobry vcżynić/ to ma nápierwey bacżyć/ áby Sáletrá dobra byłá/ ktorey łácno ſprobuie ogniem BielSpr 72v.

»ogień spuścić (a. spuszczać); ogień (jest) spuszczon; spuszczenie ognia« [w tym: ogień z nieba (4)] [o cudownym zapaleniu się ognia]; ignis descendens PolAnt [szyk zmienny] (5;2;1): ná cżyię [ofiarę] P. bog rychley ogień ſpuśći/ tego ſłow będzyem wſzyſcy náſládowáć. BielKron 84v; RejAp 113v, 114 [2 r.]; BudBib 2.Mach 2/10; KochPs 28; cudownym ſpuſzczenim ogniá ná ofiáry [...] kośćioł on ſobie vpodobał. SkarKaz 453a. Cf »dzień spuszczonego ognia«.

»strzec się jak ognia« (1): Niechcę o tobie wiedzieć, áni cię przypuścić Do ſercá: owſzem ſtrzedz ſię pokim żyw iák ogniá CiekPotr 18.

»suszyć by ogień« (1): Ieſt tá źiemiá Zuzyáná bogáta/ vrodzáiu zboża niepoſpolitego iedno tákiey gorącośći/ iż zboża źiárná ſłońce ſuſzy by ogień. BielKron 267v.

»święcić (a. poświęcić), żegnać ogień; naświęcić, święcenie ognia; ogień święcony« [szyk zmienny] (3:1;1:3;1): O Papieskim Swięceniu Ogniá w Wielkonocną Sobotę. KrowObr 86v, 86v, 86v żp, 87, Ss4v, Tt; beſtia náſtáwiał dziwnych ſwiąt z dziwnemi iubileuſzy á z odpuſty/ [...] ſwięcąc ognie/ ziołá/ wody/ y ine dziwne wymyſły RejAp 110v, 166v; RejPos 225v.

»trzymać (a. potrzymać) w ogniu; mieć przy ogniu; dzierżeć, dzierżan nad ogniem« [szyk zmienny] (2;1;1:1): ſok rżepikowi dobrże wićiſcżony/ wktori wpuſc trochę Tucijey tartey/ a potrzimay trochę na ogniu wgarnuſzku/ iż ſię zmieſza dobrze/ á potim niechay poſtoi á onem z wirzchu macżay ocży przez chuſtę FalZioł I 5b, IV 1c; BielKron 323; Igni coquito usque adeo dum fiat tam crassa quam mel, Ták bárzo álbo ták długo przi ogniu miey áż ſie zgęſtnie yáko miód. Mącz 509b; Oczko 7.

»jako od ognia uciekać« (1): gdy bryłę złotá vyrzał/ od niego iáko od ogniá vćiekał. SkarŻyw 57.

»ogień (u)czynić, udziałać (a. podziałać); uczynienie ognia; ogień czyniony« = focum struere Mącz [szyk zmienny] (12:3;2;1): HistAl M4; BibRadz I 418d marg; BielKron 133v, 352v, 456v; Mącz 422c; Ogień vdźiáławſzy z rozg láſkowych/ álbo brzozowych/ wrobię młode ná nim ſpal/ á on popioł z octem zmieſzay/ á w vcho go puſzczay. SienLek 77v; HistRzym 17; niepodobnać rzecż s kámieniá ogień vcżynić RejPos 270v; Y Lewan [= Liban] nie doſtátcży ná vcżynienie ogniá [ad accendendum]/ á zwierzu iego nie doſtánie ná cáłopalenie. BudBib Is 40/16; HistHel C4v; Siáno/ słomá/ y tákie páźdźierze/ áby w mieśćie bliſko tych mieysc gdźie ognie cżynią [ubi ignes solent accendi]/ [...] nie były chowáne. ModrzBaz 83v, 83v; SkarŻyw 152, 408, 444; StryjKron 161; WujNT 377 marg.

»warzyć (a. uwarzyć, a. przywarzyć) u ognia, ogniem, na ogniu; ogień uwarzył (a. wzwarzył); warzenie na ogniu« = deflagratio ignis PolAnt [szyk zmienny] (4:1:1;2; 1): otręby w tizannie warzić v ognia/ á dawać ieſć tym ktorzy maią ſuchy kaſzel FalZioł III 42c, I [1152]d, 141b, II 23v, V 84; RejJóz F5v; BudBib Is 64/1; ztych wód/ co tłuſtość z ſobą wiodą/ coś tákiégo wſpływa/ co iuż ogiéń ich vwárzył/ á iáko część ſubtélnieyſzą y tłuſtſzą ku górze wyprowadźił Oczko 17v, 11.

»włożyć na ogień, w ogień, do ognia; (na)kłaść na ogień, w ogień, do ognia; włożony w ogień« = pyrae admovere PolAnt [szyk zmienny] (7:6:2;2:2:1;3): Ty Ezopie pánią zwięży/ A ná ogień rychło włoży: Aby więc támo zgorzáłá BierEz D3, H3; FalZioł II 22v, III 34b [3 r.]; Iakoż ſie tego podoba vkazuie w żołędziu włożonym w ogień GlabGad E3; Sukná kthore ſniey [salomendry] dziáłáią/ kiedy ſie cżym ſpluſka álbo zmáże do ogniá ie kładą ná godzinę/ wnet ſie zmázy wypráwią BielKron 269, 26, 97v; Mącz 257a; SienLek 76, 77, 78, 129, 161, 166, 168v; RejZwierc 23, 76v; BielSpr 68; BudBib 2.Mach 7/5; Oczko 5v.

»w ogień rękę włożyć, wrazić; włożenie ręki w ogień« [szyk zmienny] (2:7;1): Ten Scewolá/ áby ták pámięć ſwą ozdobił/ Wſkocżył w namiot/ Hetmáná podle Krolá zábił/ A iż chybił/ po rámię rękę w ogień wráźił. RejZwierz 42; BielKron 106; cżemu ieſli wiáry dáć nie chceſz/ potwirdzę thego y włożenim drugiey lewey ręki w ogień. Phil D, C4.

»ognia i wody zapowiedzieć« = wyłączyć ze społeczności, odmówić wszelkiej pomocy (1): przećiw ktoremu piſząc Luther/ proſi y vpomina/ áby káznodźieiam/ ktorzy obrazy ś. z kośćiołów wyrzucáią/ [...] ogniá y wody wſzędźie zápowiedźiáno ReszPrz 62.

»(w)padać (a. wpaść, a. upaść) w ogień, do ognia, na ogień« = in ignem cadere PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (7:1:1): MurzNT Matth 17/15[14]; BibRadz Matth 17/15[14]; Sálámándrá/ zwierzę yádu pełne [...] wogien wpáda płomień záduſza yednák ſámo nie zgore. Mącz 364d; SienLek 92; BudNT Matth 17/15[14]; SkarŻyw 226; ReszList 182; WujNT Matth 17/15[14]; Wpádłáby byłá w ogień/ y w miecże/ y w zbroie/ A o mężá gotowá dáć y gárdło ſwoie. KmitaSpit C.

»u ognia wrzeć« [szyk zmienny] (2): namaży mu owemi pianami głowę: ktore na wierzchu pływaią po ſerwatce krowiej gdy v ognia wre FalZioł V 75v, II 23v.

»w ogień, do ognia, na ogień (w)rzucić (a. wrzucać); w ogień, do ognia wrzucon(y)« = in ignem mittere, ponere super ignem Vulg; proicere ad medium combustionis a. in ignem, sumere in medium ignis PolAnt; in ignem inicere Mącz [szyk zmienny] (11:4:1;16:4): TarDuch B5v; KrowObr 61; Leop Num 6/18; BibRadz Num 19/6, Ez 5/4; Potym od pogan był vpalon blachámi żeláznymi/ y wrzucon w ogień włocżniámi przebodzyony. BielKron 144, 34v [2 r.]; Mącz 162b; RejPos 156v, 172, 187; RejPosWiecz2 93; RejZwierc 131; by moiá ſuknia wiedziáłá com ia vmyſlił pocżynáć/ rzućił bych ią w ogień BielSpr 38; BudBib Ier 36/23; CzechRozm 230, 257v; SkarJedn 392; SkarŻyw 21 [2 r.], 70 marg, 152 marg, [407], 408, 445 [2 r.]; KochPieś 28; ArtKanc I18v; OrzJan 20; WujNT Matth 3/10, 7/19, s. 29 marg, Luc 3/9, Ioann 15/6, Yyyyy2v.

»i z ognia wskrzesić« (1): oſtátek Pánu Bogu poléć/ który prawdźiwé ſłowá ſwé vmié y z ogniá wſkrzéśić. OrzQuin Aav.

»wstawić, włożyć na ogień; przystawić, przyłożyć do ognia; wstawić w ogień; u ognia stać« [o gotowaniu itp.] [szyk zmienny] (11:2;10:3;1;1): W wielki gárniec wody nálał: Ziárno ſzocżewice weń włożył/ A ták do ogniá przyſtáwił. BierEz C2, C2; FalZioł II 21a, IV 35b, 45d, V 91v, 94 (15); GlabGad G5, H7v; Máłoć gdy gárniec widziſz/ iż v ogniá ſtoi/ Lecż niewieſz pod pokrywką/ co ſie tám w nim broi. RejZwierz A4; SienLek 39, 65v, 71v, 93v, 127, 133v, 158v [2 r.].

»ogniem wygubić (a. zgubić)« = spalić (2): BierEz Q; vkámionowáć go ludu wſzytkiemu/ á to co iego było/ ogniem zgubić rozkazał. SkarŻyw 502.

»wypalić w ogniu« [o cegle] (1): Náczyńmy cegły y wypalmy ią w ogniu [et comburamus ad combustionem] BibRadz Gen 11/3.

»wyrwać z ognia, oderwać od ognia« (3:1): BielKron 106; SienLek 166; rozpalił kleſzcże gorąco/ y wyrwawſzy ie z ogniá/ vchwyćił iemi cżártá zá nos SkarŻyw 508; WujNT 60.

»zagrześć ogień« (1): zágrzebli w kominie ogień GórnDworz T2.

»ogień zal(ew)ać« (4): Włádźiſław kazał ich kośćioły błędliwe popalić/ láſy poſiekáć/ węże pobić/ ogień ſwięty niezgáſzony zálać BielKron 382; SkarŻyw 152; StryjKron 542; WerGośc 244.

»z ognia, spośrod ognia zjąć (a. wyjąć); od ognia odjąć« = liberare de fornace PolAnt [szyk zmienny] (5:1;1): iako ſkoro ten proch iuż wſipieſz tedy to wnet zeymi z ognia/ á tak mieſzay krom ognia aż będzie twardo FalZioł V 108, V 107 [2 r.]; BibRadz Dan 3/88; SkarŻyw 161, 498; kazawſzy onego Młodzieńca od ogniá odiąć/ łágodnie do niego zácżął mowić Phil C2.

»zstawić (a. wystawić) z ognia, odstawić od ognia« (4:2): maſć tak maſz vcżynić, Loy y woſk rozpuſcić/ á gdy ſie rozpuſci: wley tam oliwę y odſtaw od ognia, á mieſzay wſzytko nie przeſtaiącz FalZioł V 110, II 20c, V 97 [2 r.], 100v, 110v.

Wyrażenia: »ogień (jest) gorący« [szyk 6:1] (1): GlabGad K5v; LubPs cc2v; Iáko raz rzekł/ ták záwżdy trawá ſie zyeleni. A ogień też gorący/ wodá záwżdy płynie RejWiz 152v, 155v; ogień/ záwdy ieſt gorętſzy ſam/ niż pięć ktory od niego ciepło bierze. GórnDworz Kk; KochPs 214; ReszList 182.

»iskra (a. iskierka) ognia« (2): Nulla scintilla incendii appareat, Aby naymnieyſza yskierká ogniá nie byłá od któreyby ſie mogło zápalić. Mącz 372b; WujNT 331.

»ogień (jest, bywa) jasny« [szyk 3:1] (4): Rozdzielał wody byſtre ćiekące że ſtać muſiáły iáko mur zákrywáiąc ie wdzień gorący chłodzącemi obłoki/ á wćiemnoſći nocney iáko ogniem iáſnem ie gwiazdámi oſwiecał. RejPs 114v; RejWiz 141v, 154; RejZwierc 15.

»lekki (a. leguchny), mierny, wolny, mały ogień« = modicus ignis Mącz [szyk 8:7] (9:3:2:1): Wziąć wodek rucianey, zſwoyſkiego kopru, z białey Lilijey, [...] kożdey po poł fonta, Zley ie wizytki ſpołem á wypal przez Alembik lekkim ogniem po wtore FalZioł II 18c, I 70b, II 2d [2 r.], 3a, 19c, IV 29d (11); bowiem przi ogniu wolnym też on wiatr wolno wychodzi y obracza sie w kropie wodne GlabGad H7v; Mącz 228a; SienLek 84; Oczko 11.

»ogień z nieba, z gory, od Boga, pański, od Pana, z powietrza« = ignis de caelo Vulg, PolAnt; ignis Domini PolAnt (24:2:1:1:1:1): Ogień z niebá offiáry popalił Leop 2.Par 7 arg; BielKron 84v marg; RejAp 113 marg, Ee3. Cf »ogień zstąpił«, »ogień spuścić«.

»ogień niezagaszony« = ogień alchemiczny, czarodziejski (2): Drudzy theż tákież ze cżterzech żywiołow miernych ſłożonych ſpołu/ piątą rzecż chcą vcżynić (oni zową) ogień niezágáſzony/ á co w ten ogień włoży/ złotem ſie sſtánie BielKron 26, 26v.

bibl. »piec ognia gorającego, pałającego, wielkiego« = fornax a. caminus ignis ardentis Vulg (6:1:1): TarDuch D4, Ev; ieſli mu ćći á chwały nie daćie teyże godziny będziećie wrzuceni w piec ogniá goráiącego Leop Dan 3/15, Dan 3/17, 20, 21, 23; BielKron 93.

»płomień ognia, od ognia; płomienny (a. płomienisty) ogień« = flamma ignis Vulg, PolAnt; ignis flammans Vulg [szyk 7:2] (5:1; 3): zali ſwiátlo niepobożnego nie będzie zgáſſone/ áni ſie będzie ſwiećił płomień ogniá iego. Leop Iob 18/5, Dan 3/22; Mącz 129c; BudBib Ex 3/2, I 376c marg; HistHel C3v; BudNT Apoc 19/12; vkazał ſię mu ná puſzczy gory Syná [!] ánioł Pánski we krzu ogniá płomieniſtego. WujNT Act 7/30, Apoc 1/14.

»ogień (pod)ziemny« [szyk 5:2] (7): Bims ieſt wapno źiemne/ ktore ſye od źiemnego ogniá pali SienLek 75v; Siárká/ ogniów podźiemnych/ pábulum. Oczko [43], 6v, 7, 8, 9, 10.

»ogień wieczny, święty, niezgaszony, ustawiczny (a. ustawno gorający)« [w tym: niezgaszony, święty (2)] [o ogniu kultowym] [szyk 11:3] (6:6:2:2): na onym mieſtczu gdzie ogien vſtawno goraiąci chwalon był [ignis qui falso perpetuus credebatur], dał poſtawić wielki ołtarz na cżeſć Panu Bogu. MiechGlab [88]; Krol Cyrus rolkazał budowáć kośćioł Páńſki w Ieruzálem/ kędy bywáły ofiáry z wiecżnym ogniem [ubi incendebant igni adsiduo]. BibRadz 3.Esdr 6/23[24]; v pogan ogień nie zgáſzony ſwięty bywał záwżdy ná ołtarzu BielKron 106, 11, 38, 382 [2 r.]; RejAp 74v; BudBib 3.Esdr 6/23[24]; Ogień vſtáwicżny od kápłanów chowány. SkarŻyw 492 marg; temu [Perkunowi] też ná ofiárę vſtáwicznie ogień wiecżny z dębiny we dnie y w nocy palono StryjKron 400, 400, 542 [2 r.].

»wieczny ogień« [o ogniu wulkanicznym] [szyk 5:2] (7): ieſt miáſtho nád brzegiem morſkim Apolonia/ przy ktorey ieſt gorá ſkáliſta/ kthora w ſobie ma wiecżny ogień BielKron 274v, 294v; Oczko 1, 6, 6v, [42]v, [43].

»wielki, siłny, dobry, mocny, niemały, niemierny ogień« [w tym: mocny i wielki (1)] = ignis maximus Vulg; ignis magnus, pyra magna PolAnt [szyk 22:18] (35:2:1:1:1:1): BierEz D3; ogniem ie [wódki] dobrze vdziałaſz ale nie miernym ogniem wſzytko pokaziſz FalZioł II 2d, I 50a, II 2d, IV 48c, 56c; KrowObr 77v; Leop Deut 5/25, 18/16; BibRadz Deut 4/36, 18/16, 2.Mach 1/22; BielKron 28v; Mącz 38a; Weźmi koperwáſeru co chceſz/ á włoż go wgárnek nowy/ záleṕ czyśćie/ á wſtaẃ w śiłny ogień SienLek 158v, 166; RejZwierc 86v, 205; BielSpr 38v; BudBib Deut 4/36, I 376c marg; HistHel C2; Oczko 8; SkarŻyw 21, 70, 152 [3 r.], 161, 180 (14); StryjKron 161; Niech mi ogiéń wielki goré/ Y kśiąg mam pełną komore KochMRot A4. Cf »piec ognia wielkiego«.

»wyprawienie przez ogień« (1): Srebro [...] nieieſth thak cżyſty kruſzecz iako Złoty/ á dla tego więthſzą praczę maią Gorniczy około wyprawiania kruſzczu Srebrnego przez ogień FalZioł III 34d.

»zaduszony ogień« (1): Ignis sopitus, Zátłumiony/ záduſzony ogień. Mącz 402d.

Zestawienia: »bog ognia« = Wulkan; deus ignis Mącz (3): [Wulkanus] náucżył ſie miſterney roboty kowálſkiey/ ták iż potym cżynił zbroię bogom przećiw Gigantom/ przeto rzecżon bog żelázá y ogniá. BielKron 24; Hephaestus, Latine Vulcanus, Bóg ogniá. Mącz 154d, 511c.

»dzień (zapalenia a. spuszczonego) ognia (z nieba)« = być może żydowskie święto Hanukka czyli Poświęcenia Świątyni (3): zdałá sie nam rzecż być potrzebna/ ábyſmy wam to oznáymili ábyśćie y wy też obchodzili dzień poświęcenia kośćiołá/ y dzień onego ogniá [et diem ignis]/ ktory dan ieſt/ gdy Nehemiaſz zbudowawſſy kośćioł y ołtarz/ ofiárował Bogu offiáry. Leop 2.Mach 1/18, 2.Mach 1 arg; BibRadz 2.Mach 1/18.

Szeregi: »ogień, (i) dym (a (i) siarka)« = ignis et fumus (et sulphur) Vulg, PolAnt [szyk 5:2] (7): obtocżywſzy onę wieżę/ podpaliłi ią/ y vcżynili że dymem y ogniem tyſiąc ludzi zginęło Leop Iudic 9/49; BibRadz Apoc 9/17; RejAp 81 [2 r.]; od tych trzech plag pobita ieſt trzećia część ludźi/ od ogniá y od dymu y od śiárki/ ktore wychodźiły z gąb ich. WujNT Apoc 9/18, Apoc 9/17; KlonWor 24. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»płomień albo ogień« (1): Flammivomus, Płomieniem dycháyący/ To yeſt/ Ten który płomieniem álbo ogniem rzyga/ Pozarziſty. Mącz 129c.

»ogień, (a) popioł« (2): BielKron 26v; Iák ſię Phoenix przez ogień/ przez popioł odmładza: Ták ſię cżłowiek przez źiemię/ przez prochno odradza KlonWor 82. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»słońce albo (a) ogień« [szyk 3:2] (5): FalZioł IV 29d; BielKron 7; Liquidus, Miękki co ſie może topić y roſchodźić od ogniá/ álbo od słońcá. Mącz 195b; SienLek 34, 170v. [Ponadtow połączeniach szeregowych 6 r.]

»światłość i ogień« (1): Y powie/ Piotr mię zlecżył: świátłość iákaś powiáda y ogień z vſt iego wychodził/ y ogárnął mię y nápráwił. SkarŻyw 99. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ogień, (i, albo) świeca; ogień z świecą; świeczka z ogniem« = cereolus accensus Mącz [szyk 3:3] (4;1;1): MiechGlab *4; Ku Ogniu teſz/ álbo ku thym Swiecom/ przynależą Lámpy/ ktore przed kámieniem/ przed drewnem/ przed Oleiem/ przed chlebem w kośćielech wáſzych ſtáwiaćie KrowObr 90, 77; Mącz 52d, 200c; SkarŻyw 114. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»(tak, ni) ogień, (jako, ni, i, a) woda; ogień z wodą« = ignis et aqua PolAnt, Vulg [szyk 13:2] (14;1): MurzNT Matth 17/15 [14]; Nie płatna temu Pánu ni ogień ni wodá/ Iedno ſtałośći ſwiętey z mocną wiárą zgodá. RejWiz 182, 113; BibRadz Matth 17/15[14]; BielKron 269; OrzQuin P2; HistRzym 24, 24v; RejPos 225v; Weśćie do niego ieſt ćiáſne/ w mieyſcu niebeſpiecżnym przykrym/ ták iſz po práwey ſtronie ogień/ á po lewey wodá głęboka. BudBib 4.Esdr 7/7, 4.Esdr 7/8; BudNT Matth 17/15[14]; WujNT Matth 17/15[14], Mar 9/22[21]. Cf »ognia i wody zapowiedzieć«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 19 r.]

»(ani) żelazo i (ani) ogień« [szyk 2:1] (3): Naturą Kozłowa tak ieſt gorącza: iż Adament kamień: ktorego ani ogień/ ani żelazo nie może pozić/ ſama kozłowa krew odmikcża [!] FalZioł IV 10d; HistAl M4; BielKron 24. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

W przen (46): Głoſem ſwem y ogień nápoły rozrębuie RejPs 42; W gniewie Páná wſſech zaſtępow zámącona ieſt żiemiá [!]/ á będzie lud iákoby pokarm ogniowi. Leop Is 9/19, Ez 21/32; BudBib Ez 21/37; o thych węzłách ábo o piśmiech Arriáńſkich to twierdźić/ iż ie przodkowie iego popalili [...]. Coż będźie rozwięzował/ gdy iuż to dawno przedtym przodkowie iego ogniem rozwiązáli? CzechEp 94, 94.
Fraza: »ogień pożarł (a. pożerał), pożerający; pożr(z)eć (a. pożyrać) jak(o) ogień; pożarcie ognia« = ignis (flammae) devoravit Vulg, PolAnt; ignis consumpsit; ignis ardens; combustio, cibus ignis PolAnt; manducare sicut ignis Vulg [szyk zmienny] (7:2;3;1): A tákeś ſie w gniewie twoim nád nimi rozſrożył/ Ze ie zapálcżywość twoiá iák ogień pożárłá LubPs gg2v; Gdy ſkońcżył modlitwę ſwą Sálomon kthorą ſie modlił Pánu/ ogień z Niebá z ſtąpił/ y pożárł a ſpalił zupełne y ine offiáry Leop 2.Par 7/1, Thren 2/3; BibRadz Ps 17/9; BielKron 148; RejAp 89v, 90v; BudBib Ex 24/17, Is 9/5, Ez 15/4, 5; WujNT Iac 5/3; PowodPr 69.
Zwroty: »pałać jako ogień, jako ogniem« = ut ignis accendi PolAnt [szyk zmienny] (3:1): Bo angiołowie pałaią iako ogniem gorączą miłoſcią bożą. WróbŻołt hh7v; Ale przedſię ſłowo twoye yáko ogyeń pała LubPs bb6; BibRadz Eccli 9/9; BudBib Eccli 9/9.

»pogasnąć jako ogień« (1): [narodowie] Pogáſli iáko ogień ćierzniowy [extinctae sunt sicut ignis spinarum] BudBib Ps 117/12.

»jako ogień rozpalić się (a. rozpalać (się), a. palić, a. zapalać się); jako od ognia zapalać się; zapalić jako ogniem; jak(o) ogniem, jako ogień zapalony (a. spalony)« = exardescere sicut ignis Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (7;1;1;2:1): y zaż ſie iako ogień rozpali gniew twoy. WróbŻołt 88/47; RejPs 59, 173v; LubPs T5v; BibRadz Ps 88/47; RejAp 129; ábyſmy zápaliwſzy iáko ogniem ſerce ſwe/ [...] wyznawáli wielmożność Páná náſzego RejPos 142, 65v, 311; BudBib Nah 1/6; SkarŻyw 291; Roſpácżą y teſknośćią iák ogniem ſpalone. KołakSzczęśl A4.

»jako wosk od ognia (a. od oblicza ognia), przed ogniem rozpłynąć się« = liquescere sicut cera a facie ignis PolAnt [szyk zmienny] (3:2): RejPs 85v, 97; LubPs P4v; BudBib Mich 1/4; iáko woſk od ogniá/ tak ſię ſerce iego ſmutkiem rozpłynęło. SkarŻyw 179.

»rozpuścić ogniem« (1): Widziſz miły Pánie/ zwierz y beſtye leśne poránili mię/ dla ćiebie: wyſtrzeláli zrzenice ocży moich/ ćiáło moie roſpuśćili ogniem SkarŻyw 188.

»jako ogień rozżarzyć (a. rozżarzać) się« = quasi ignis exardere Vulg (2): Leop Eccli 28/14; áby [...] miłość Boża w ſercu ſię twym/ iáko ogień rozżarzáłá LatHar 676.

»w ogniu utopiony« (1): Apoſtoł Ian we wrzącym oleiu ſmáżony y w ogniu vtopionj/ gdj żadnej ſzkody nie odnioſł/ ná wygnánie ná wyſep wypędzony ieſt. SkarJedn 89.

Przen (204): MurzNT Mar 9/49; Abowiem kożdy cżłowiek ogniem będzie ſolon Leop Mar 9/49; BibRadz 1.Cor 3/13; BudNT Iac 3/6; Miéy ná pieczy krzaki [winnicy bożej] któreś nád inné wysádźił. Wyśieczoné w ogniu leżą KochPs 122; co nam iednorodny Syn/ Iezus zbáwićiel náſz/ vcżynił. ogień y duchá nam dáiąc/ ku pożywániu y napoiu/ [...] to ieſt ćiáło y krew ſwoię. SkarŻyw 120, 36, 119; Przemień ſię w krzemień/ ten niech ogień dawa/ Co w niebo świeći/ nie/ co ná śmierć wzdawa GrabowSet Q2v; Táiemnice Chryſtuſowe/ ogniem ſą nieśmiertelnym LatHar 196 [przekład tego samego tekstu SkarŻyw 119]; Y ięzykći/ ieſt ogień/ powſzechność (marg) świat. G (–) niepráwośći. WujNT Iac 3/6, Mar 9 arg. 49[48], s. 159 [2 r.], 1.Cor 3/13, s. 583 marg; Heretycki ogień obcy á nie z niebá 647b [Cf Lecz dźiśieyſzy miſtrzowie niech ſię nam ſpráwią/ ſkąd y z ktorego ogniá świece náuki ſwoiey zápalili? SkarKaz 647b] SkarKaz Ooooc.

ogień czego (7): aboczyem ona ogyen boſtwa wzyuoczye ſwym noſzyla dzyeuyącz myeſyączy PatKaz II 56v; A ták onći tho Mons nieſláchetny vpadł on Montanus Kácerz y s pomocniki ſwemi/ z onymi Mánicheuſzmi/ [...] z inymi ktorzy vpádli z ogniem fáłſzywych náuk ſwoich RejAp 74v, 85, 114; Potym możeſz poiąć [...] ćiáło ocżyśćione od grzechu przez ogień bożego miłoſierdzia y łáſki. HistRzym 57, 57; SkarKaz 552a.

W przeciwstawieniu: »ogień... rosa chłodząca« (1): potrzebá odgromić y potopić w morzu nieprzyiaćiele/ y ogień onego piecá Bábilońſkiego w roſę chłodzącą obroćić SkarKaz 552a.

Fraza: »ogień się zażegł, jest zapalon; ogień żarzyć« = ignis accenditur PolAnt, Vulg (1:1;1): Ogniá przyſzedłem rzućić ná ziemię/ á coż chcę/ iedno áby ſię záżegł? BudNT Luc 12/49; źimnym ieſt/ y dla tego ogniá onego/ ktoryś ty po świećie rozſypowáć y żarzyć przyſzedł/ [...] ſzukam LatHar 217; WujNT Luc 12/49.
Zwroty: »drwa na ogień kłaść« (1): więc gdy wzrok chćiwym/ á vſtáwicżnym ſtrzelániem ná vpodobáne ciáło/ co dálej to więcey drew ná ogień kłáść pocżnie GórnDworz Mm.

»ogień niecić; ogień się wznieca« [szyk zmienny] (2;1): CzechEp 425; Bo zazdrość záwżdy cnoćie iáſny ogiéń niéći. PudłFr 42; SkarKaz 420b.

»ogniem (s)palić; od ognia, ogniem spalony (a. popalon)« = mcensus igni Vulg [szyk zmienny] (3;1:1): WróbŻołt 79/17; To co yeſt od ognyá ták ſrodze popalono/ Abo co gwałtownye tu w nyey [w winnicy] yeſt rozborzono/ Nyech twego oblicża ſrogość wſſechmocny Boże/ Wſſytko to roſproſſy LubPs S4; Potym ćiáło ſpal ogniem pokuty HistRzym 57; CzechEp 378, 380.

»ogień spuszczać« (1): A tyć to dziwy fáłeſzne tá beſtia cżyniłá przed tą drugą beſtią [...]/ chcąc tę beſtią y ty ludzi nędzne á nieobácżne przywyeść ku omylney chwale ſwoiey/ á ku poſłuſzeńſtwu ſwemu. Także y ogień z niebá ſpuſzcżáiąc [...] rozlicżne ine ognie zwirzchnośći ſwoiey rzkomo pod figurą onego Duchá ſwiętego ſpuſzcżáiąc z niebá ná zyemię RejAp 114.

»ogień zgasić« (1): Zołąd k [!] owſzem co kuchnią ſpráwuie/ Gdy ſwego Páná niezdrowie pocżuie/ Wnet ogień zgáſi potráwy odſtáwi RybGęśli D.

Wyrażenia: »głownia wyrwana z ognia« (1): Aza ten [Jozue] nie głownia wyrwána z ogniá [ut torris erutus de igne]? BudBib Zach 3/2.

»jasny ogień« (2): o iáſnyſz tho ogień tych nog á poſtępkow ſwięthych Páná tego RejAp 85; PudłFr 42.

»w ogniu pławiony« (1): Słowá twé w ogniu płáwioné: ia ſye ćieſzę iémi. KochPs 185.

»ogień trawiący, pożyrający (a. żrący)« [w tym: żrący albo trawiący (1)] = ignis consumens PolAnt, Vulg (4:2): BibRadz Hebr 12/29; Bo [cudzołóstwo] ieſt ogień áż ná zátrácenie pożyráiący [Quia ignis est qui usque ad perditionem devorat] BudBib Iob 31/12, Deut 4/24; LatHar 201; Abowiem Bog náſz ieſt ogniem trawiącym. WujNT Hebr 12/29.

»wielki ogień« (2): GórnTroas 40; Tyło iſkierki/ mowili Philozophowie/ cnot dobrych dáie nam náturá: [...] gdy im wiátru y drew to ieſt ćwiczenia pobożnego dodáiemy: piękny z nich y wielki ogień ſię wznieca. SkarKaz 420b.

»w ogień włożony« (1): Nigdy nigdy prawdźiwa miłość nieumiéra/ Lecz y w ogień włożona do kosći przywiéra. KochFr 86.

Szereg: »dym, ogień a siarka« (1): [Turcy] iuż nicżym inſzym nie vmieią bronić iedno dymem ogniem á ſiárką mocy ſwoiey/ to ieſt/ fáłſzem/ grozą/ a rozlicżną ſrogoſcią RejAp 82v.
a) Eccli 15/16 i w nawiązaniach do tego wersetu: o wyborze między przeciwstawnymi wartościami (8):
Zwroty: »obierać co woda a co ogień« (1): A ták iuż ſobie obieray co wodá á co ogień/ wſzákeś nie proſtak RejZwierc 127.

»położyć (a. kłaść przed oczy) ogień i wodę; położona jest woda i ogień« = apponere ignem et aquam PolAnt [szyk zmienny] (4;2): RejWiz 134; Ty theż cżyń powinnośći ſwoiey doſyć ábyś ſie o ſię ſthárał/ gdyć położono ogień y wodę/ złe y dobre przed ocżymá twemi.RejAp 199; RejPos 7, 267v, Ooo5; Położył przed ćię ogień y wodę/ śćiągniſz do cżego chceſz rękę ſwoię. BudBib Eccli 15/16.

Wyrażenie przyimkowe: »miedzy ogniem a wodą« (1): trudno ieſt práwy poſrodek wymácáć/ gdzie cznothá miedzy ogniem/ á wodą: zbytkiem/ á niedoſtátkiem: wielem/ á trochą ſiada. GórnDworz Ii5v.
b) Energia, zapas sił (1): Przeto owi/ co ſie miecą/ łáią/ wyzywáią/ grożą/ przed bitwą/ poſpolicie hnet złożą/ y oſłábieią/ gdy ku rzecży przydzie/ [...] bo ſie wymoże/ wyśili/ w onym miethániu/ w onym tárgániu/ iż nicz ogniá w nim nie zoſtánie. GórnDworz K4v.
c) O grzechach, występkach (6): Ale chceſzli áby ćie ten ogień nie obráźił/ muśiſz nośić [...] Iezu Kryſtá w ſercu ſwym przes dobre vcżynki. HistRzym 111v.

ogień czego (4): Leop Iac 3/6; Trzećia rzecż ieſt/ nośić ogień krom obráżenia/ iáko ogień pychy/ łákomſtwá: ſmylſtwá: y inych grzechow HistRzym 111v, 111v; PowodPr 38.

W charakterystycznych połączeniach: ogień błędów, grzechu (2), łakomstwa, pychy, smylstwa; ogień obrazi; ognia dostać; nosić ogień.

Fraza: »ogień spali« (1): będzieſzli go [Jezu Krysta] cżyſto nośił/ tedy ćie ogień żadnego grzechu nigdy nie ſpali. HistRzym 111v.
Zwroty: »z ognia wyrywać« (1): drugich z folgą á vlitowániem roſkázuie z ogniá błędow y potępienia ich wyrywáć. PowodPr 38.

»ogniem zapalić się« (1): Latwie ogniá ktorymbyś zápalił ſię doſtáć CiekPotr 54.

d) O pokusach (5): [małżonkowie, którzy ślubowali czystość] mocnie żywot on cżyſty y vbogi prowadzili/ y wogniu mieſzkáiąc/ niegorzeli. SkarŻyw 580.
Zwroty: »być w ogniu, we śrzodku ognia« [szyk zmienny] (1:1): Pátrz corko aby ſię dobrze záchowáła: bo będzieſz we ſrzodku ogniá SkarŻyw 183, 308 marg.

»w ogniu się nie sparzyć« (1): mowił on cżárt: niewynidę áliſz ten przyidźie/ ktory ſię w ogniu nieſpárzył. SkarŻyw 308.

»w ogniu [czego] zgorzeć« (1): To widzenie ták ſobie wykłádał: iſz zá pomocą Bożą á przycżyną S. Fránćiſzká/ mogł w ogniu pokus ſzátáńſkich/ świeckich y ćieleſnych niezgorzeć. SkarŻyw 461.

e) O Duchu Świętym (35): BibRadz I 198c marg; RejAp 113v; Ten was ponurzy w duchu (świętem) y w ogniu. BudNT Luc 3/16; CzechRozm 257, 258, 267; LatHar 34; WujNT Matth 3/11, s. 13 [3 r.], 159, Luc 3/16, Zzzzz3v; SkarKaz Oooob.

ogień czyj [w tym: G sb (8), pron poss (1)] (9): Przydź Duchu świętobliwy/ A me ſerce niecżyſte/ Ktore/ moy płácż rzewliwy Płocże; niech ognie twe ſuſzą wiecżyſte GrabowSet H4. Cf »ogień Ducha Świętego«.

W połączeniach szeregowych (3): OpecŻyw 177; SWięty Duchu [...]. Tyś ieſt Cieſzyćielem wiernych názwan/ y Boſkimeś dárem miánowan/ ſtudnicá práwa, wodá żywa/ ogniem y wnętrznym pomázániem/ świátłośćią łáſki pewną. ArtKanc H7; LatHar 36.

Fraza: »ogień Ducha Świętego (a. Bożego) upada, spadły z nieba, zstępujący« (1:1:1): Ten ogień ktory ſpadł z niebá/ známienuie nam prawdźiwy ogień niebieſki duchá Bożego zſtępuiący do ſerc náſzych BibRadz I 198c marg; RejAp 72v, 171.
Zwroty: »ogniem Ducha Świętego palić (a. zapalić (się))« [szyk zmienny] (4): maſz Páná Bogá pilnie prośić/ áby oźiębłe ſerce twoie/ ogniem Duchá ſwego świętego zápalił/ á pobudził ćię ku pokućie prawdziwey. KarnNap D; SkarŻyw 73; RAcż palić ogniem Duchá świętego nyrki náſze/ y ſercá náſze/ Pánie Boże/ ábyſmy niezmázánym ćiáłem w twoiey ſię ſłużbie obieráli LatHar 182, 618.

»ogień spuszczać« (1): Tenći to ogień Pan náſz ſpuſzcża á zmiothuie wiernym ſwoim/ zápalenie á nádchnienie Duchá ſwiętego RejAp 72v.

Wyrażenia: »ogień Ducha Świętego (a. Bożego)« (8): Słyſzelichmy wielką pociechę iáko Pan náſz [...] ogniá onego ſwego Duchá ſwego ſwiętego wiernym ſwym dodawáć racży RejAp 73v. Cf Fraza, »ogniem Ducha Świętego palić«.

»ogień niebieski« [szyk 2:1] (3): BibRadz 198c marg; RejAp 73; ty ieſteś on niebieſki ogień/ ktory po świećie rozſypowáć miał Zbáwićiel náſz LatHar 33.

»ogień pałający« (1): thák że Ociec s ſwym Synem miłym álbo s ſwą Mądroſcią/ y z onym ogniem pałáiącym/ to ieſt Duchem ſwiętym/ ſą iednym wiernym á wiecżnym Bogiem SarnUzn B4v.

»ogień święty« (2): Ale my wierni gdy ſie będziemy mocno dzierżeć onego ogniá ſwiętego nam od Páná náſzego z onego ołtharzá Boſtwá iego zrzuconego/ nie nam ty grády [...] vcżynić nigdy nie będą mogły. RejAp 74v, 113v [2 r.].

»ogień zagrzewający« (1): O ogniu mile ſercá ludzkie zágrzewáiący/ rácż mi dáć cżąſtkę oney łáſki LatHar 34.

f) O Chrystusie (1):

W połączeniu szeregowym (1): Ogniu niezgáſzony/ miłośći gorąca/ Słodki Chryſte IEzu/ dobroći płynąca/ Chlebie/ co wſzech żywiſz/ ácż ćię nie vbywa [...]. Oświeć mnie GrabowSet 03v.

Wyrażenie: »ogień niezgaszony« (1): GrabowSet O3v cf W połączeniu szeregowym.
g) O gniewie bożym (15):

W charakterystycznych połączeniach: ogień pomsty, popędliwości, rzewniwości, srogi; ogień pohamować, posłać.

Frazy: »ogień będzie gorzał« (1): Bo ſie ogień zápalił w pierzchliwośći moiey/ á ná was będzie gorzał [quia ignis succensus est in furorę meo; super vos ardebit]. Leop Ier 15/14.

»zapalił się ogień; zapalić się ogniem gniewu; ogień zapalony, zapalenia« = ignis succensus est Vulg, PolAnt (3;3;3:1): Zápalił ſie ſrogi ogień w mey popędliwośći/ A przeráźi áż w piekielne wſzytki głębokośći LubPs gg4v; Leop Ier 15/14; Nie rozumieyże ábyć tho ogień miał być iáko s pieczá/ ále ogień zápalenia gniewu Bożego/ kthory z vſt ich wynidzie RejAp 91; obrzeżcie ſercá wáſze/ ábym ſie nie zápalił ogniem gniewu moiego przećiwko wam/ dla złośćiwego ſercá wáſzego. RejPos 32v; BudBib Ier 15/14; KochPs 116.

Zwroty: »ogień nałożyć« (1): Et in eo parauit vaſa mortis ſagittas ſuas ardentibus effecit. A w tym łuku nagotował nacżynie ſmierći/ á w ſtrżały ſwey pomſty ogień nałożył. WróbŻołt 7/14.

»poddąć ogień [czego]« (1): Wyłeię ná ćię gniew moy/ á podedmę ná ćię ogień popędliwośći moiey [ignem furoris mei sufflare faciam in te] BibRadz Ez 21/31.

»w ogniu gniewu strawić« (1): przeto gniéw móy wylałem ná nię: y w ogniu gniewu moiego ſtrawiłem ié/ mówi pan Bóg. BiałKat 146.

Wyrażenia: »ogień gniewu (a. zagniewania), zapalczywości« = ignis furoris Vulg, PolAnt (6:1): Leop Ez 21/31; Amoſowi Prorokowi tákże też powiedział: iż ia poſlę ogień gniewu ſwego do żydoſtwá RejPos 50v; BudBib Ez 21/36; SkarŻyw 492. Cf »zapalić się ogniem gniewu«, »w ogniu gniewu strawić«, »u ognia gniewu upieczony «.

»w ogniu [czego] pożarty« (1): w ogniu rzewniwośći iego pożárta [in igne zeli eius consumetur] będzie wfzytká ziemiá BudBib Soph 1/18.

»u ognia gniewu upieczony« (1): wſzyſcy wierni y wybráni Boży tego Báránká Páná Iezu Kryſtuſá nie ſurowego/ áni w wodzie vwarzonego/ ále ná krzyżu ras v ogniá gniewu Bożego vpietzonego przes wiárę iedzą. KrowObr 185v.

»wielki ogień« (1): Wielki ná niewdźięczny lud ogiéń zápalony. KochPs 116.

h) Siła uczuć; gorliwość, zapał; żarliwość (46): PatKaz II 56v; thedy błogoſłáwieńſtwem W.K.Z. náſzego miłośćiwego páná witamy/ áby pan Bog wſzechmogący to zácżęte nacżynie/ y ogień w ſercu W.K.Z. zácżęty/ pomnożyć [...] racżył LeszczRzecz A6v; Ieſtći nie ledá ogień w támtych Dyálógoch/ to ieſt/ wierna á ſzczyra prawdá OrzQuin D4v; walcżącz ſámá s ſobą/ y przećiw temu/ kogo więczey niż duſzę ſwą miłowáłá/ iednák ſie obroniłá onemu ogniewi/ ktory wiele mądrych ludzi popalił. GórnDworz Aa8, M7v, M8v, Cc5, Dd3v; Y dam dwiemá świádkom moim/ y prorokowáć będą dni tyśiąc dwieśćie/ ſześćdzieśiąt/ oblecżeni w wory. [...] A iesliby im kto chćiał záſzkodzić/ ogień wychodzi z vſt ich/ y pożera nieprzyiacioły iych. BudNT Apoc 11/5; Ten znáiąc twarz łáſkáwą/ y chuć przeciw ſobie/ Skłonił tákże cnotliwá ſwé ſerce ku tobie: Ták/ iż iednáki ogiéń obiemá pánował KochPam 82; PudłFr 72; ActReg 5; WujNT Apoc 11/5.

ogień czego (16): roſzwyeczyl wnyey [Maryi] ogyen boſkyey myloſzczy PatKaz II 43v, 56; RejPs 23; GórnDworz Ff6v; SkarŻyw 317, 508; ArtKanc H5v; Spuść Duchá twego/ do mych śił ſerdecżnych/ Day by oświećił/ ſmyſły záślepione/ Y ziął/ miłośći ogniem/ oźiębione. GrabowSet V4v, F4v; LatHar +6, 190, 219, 234, 663; SiebRozmyśl E3v; SkarKaz 457a.

ogień ku czemu (1): zapáliło ſie barzo ſerce moie we mnie w rozmyſlaniu mym/ rozgoré ſie ogień ku miloſci bożé. OpecŻyw 168v.

ogień czyj (4): Trzebáby też ánimuſzu práwie zágrząnego Ogniem piękny Phoebe twoim/ Pòéty rządnego Coby go więc popędliwość ruſzyłá wrodzona Do rymu KlonŻal D3; Vcżynić możeſz godnym/ Gdy ogniow ſwych płomienie [...] Wzniećiſz w mym duchu drobnym GrabowSet F, G, I2v.

W przeciwstawieniu: »inkaust ... ogień« (1): Tedym ia nie Inkauſtem/ ále ogniem/ z Rozmowy wáſzéy támté Dyálogi piſał/ gdyż ony pożarem iáko powiádaſz/ dośiągły Królów y Céſárzów. OrzQuin D4v.

W porównaniu (1): Iáko lwi ogniem tchnący od onego ſtołu [tj. komunii] odſtępuymy LatHar 202.

W charakterystycznych połączeniach: ogień bojaźni, (ku) miłości (12), nabożeństwa, niepojęty, niewidomy, skryty, ustawiczny, zaczęty, żądz człowieczych, żądz niebieskich; ogień gubi, panował, szkodził, wychodzi (wynidzie) z ust (2); dodawać (przydać) ognia (2); do ognia przystąpić; rozum odchodzi od ognia; obronić się ogniewi; czuć ogień, nosić, połknąć, pomnożyć, pokazować, rozświecić, taić; ogniem pisać, tchnący, zjąć.

Frazy: »gore (a. rozgore się) ogień; gorzeć ogniem« [szyk zmienny] (3; 2): OpecŻyw 168v; PatKaz II 56, 56v; SkarŻyw 599; Niech w tym kośćiele gore vſtáwiczny ogień żądz niebieſkich: do ktorego drew ſłowá Bożego [...] przykłádaymy. SkarKaz 457a.

»grzeje ogień; ogień grzejący« (1;1): GrabowSet G; A ieſli do cudzego nie będźie dowory/ Nie możeli odemknąć Sołu y Komory: Iuż będźie ſwoię ſuknią kradł/ y właſne ſprzęty; Grzeie go Merkuryuſz/ ogień niepoięty. KlonWor 6.

»ogień pali (a. wypala) [co]; zapali się ogień; zapalić (a. zapalać) ogień [w kim]; zapalić, rozpalony ogniem« = exardescit ignis Vulg [szyk zmienny] (2;1;2;2:2): RejPs 23; Leop Ps 38/4; ták ten ogień nie widomy á ſwięty/ ſproſnośći duſzne/ [...] wypala GórnDworz Mm5v; paárząc ná święte/ iáko náślicżny obraz Boży/ zámiłowánie Boſkie wſobie wzniećiż/ á im bliżey do tego ogniá/ ktory Bog wnich zápálá/ przyſtąpiſz/ tym ſie rychley zágrzeieſz. SkarŻyw A3, 317; ArtKanc H5v; ZNiſzcż [...] Zywym płomieniem twey świętey miłośći/ Oźiębły/ á niezbożny Smyſł/ zwykłych niepráwości/ [...] By/ wizytek roſpalony/ Ogniem twym świętym/ iák pochodnie/ Pałał GrabowSet I2v; LatHar 219; SiebRozmyśl E3v.

»ogień się rozżarzy, rozżarzenie ognia« (1; 1): W rozmyślániu moim/ ogień ſię rozżarzy, gdzie rozmyślánie do rozumu/ rozżarzenie do woley ſię śćiąga. LatHar 663, 663.

Zwroty: »ogień utłumić; zatłumiony ogień« (1; 1): gdzie miárá ieſt/ niethelko iż ogień ten/ żądzy cżłowiecżych vtłumi/ ále [...] GórnDworz Ff6v; LatHar +6.

»wzniecić (a. wzniecać) ogień; wzniecenie ognia« [szyk zmienny] (2;1): ták cżęſto ćiſnę ſię do ćiebie; á ták rzadko z wznieceniem ogniá miłośći twoiey [...] odchodzę od ćiebie. LatHar 234, +6, 190.

»ognia zachwycić« (1): Nie drzewiey oká z niego chćiwégo ſpuśćiłá/ Aż ogniá nieobácznym ſercem záchwyćiłá. Który [...] roſpalił niebogę w okrutnéy miłośći. KochPam 81.

Wyrażenia: »ogień niezgaszony« (1): Gniéw nieuſkrómny/ ogiéń nie zgáſzony/ Miece [...] myśli twoie/ Ná niepokoié. GosłCast 22.

»pełny ognia« (1): rozważáiąc ſobie z onego liſtu lube/ á pełne/ ogniá ſłowá/ naprzod zyął ią żal/ widząc iż tá niebożątko/ ták bárzo zámiłowáłá GórnDworz M8v.

»płomień ognia, z ognia« [szyk 1:1] (1:1): TWey łáſki promień Pánie wyſokośći/ Iák kágániec przenika; Ták iż nie grzeie ſercá oźiębłośći; Przeto mnie letnie tyka/ On iáſny płomień z ogniá twey miłośći. GrabowSet F4v, F.

i) Żądza cielesna, temperament (16): DZiewká práłá ná lodu/ Więc cżerwone nogi/ Vźrzał ieden/ rzekł iey/ tu ogień w rzyći ſrogi. RejFig Aa4v; ieſliżby do lat przyſzedſzy/ chował ieſzcże on ogień/ w oziębłym ſerczu/ á chcział rozum ſwoy [...] poddáć pod mocz zemdlonym ſmyſlom/ thám iuż inákſzey rády niemáſz/ iedno tákiego wyrzućić s pośrodká ludzi GórnDworz Ll3v; GrabowSet H4v; Ieſlić żądze Dogaráią, á ogień ten ſam w ſobie mnożyſz; Spłonąć ci z domem twoim CiekPotr 53; nieunoſzonym Rządzcą miłość/ y ſtárcóm czáſem náwątlonym Rzéſko ogniá dodáie GosłCast 31, 49.

W charakterystycznych połączeniach: ogień miłości, nabyty, niewściągliwy, okrutny, przyrodzony, skryty, srogi, szkodliwy (szkodny) (2); ogień skoczy w serce, ziębnieje; ognia dodawać; ogień chować, mnożyć.

Fraza: »ogień jest zasypany« (1): nie vydźie trwogi Ogniá ſkrytégo/ który nieſpodźiány/ Ieſt záſypány. GosłCast 53.
Zwroty: »ogień tłumić« (1): ſzkodliwe duſzom złych pożądliwośći ognie/ doſyć znácżnie ludźiom na wioſną dokucżáiące/ z świętym Páwłem tłumili w ſobie y gáśili LatHar 351.

»ogień (u)gasić; ogień [czego] jest ugaszony« (2;1): nágo ſię po oſtrym ćierzniu/ y párzących pokrzywách/ tacżać pocżął: [...] roſkoſz onę/ wboleść ſobie obracáiąc/ gdy ná wierzchu gorżał/ ogięń vgáśił we wnątrz SkarŻyw 249, 14; LatHar 351.

»ogień [czego] wskrzesić« (1): záráźiłá ich ſercá Kupido/ to ieſt/ miłość ſpolna iednáka/ y dáli ſobie cżás y mieyſce gdzyeby ogień oney miłośći mogli ku chwale boginiey Wenery wſkrześić BielKron 56.

»zapalać się ogniem; ognie paliły« (1;1): Vritquae videndo Foemina, to ieſt/ Vyrzána niewiáſtá zápala. ále y ſámá zápala ſię ogniem [uritur igne] ModrzBaz 54v; LatHar +3.

Wyrażenia: »ogień pożądliwości (cielesnej), cielesny« = concupiscentia carnalis Mącz [szyk 3:2] (4:1): Mącz 72d; WujJud 210v; w młodośći/ wćieleſney pokuſie ćiáło gorzeie: á od lat piąćidzieśiąt ziębnieie iuſz ogień pożądliwośći SkarŻyw 249; gdy go ćieleſney pożądliwości ognie paliły/ [...] zdobywał ſię ná ten duchowny rátunek/ vprzeymym ſercem do P. Bogá wołáiąc LatHar +3, 351.

»ogień zapalczywości żądzej« (1): wnet lekárſtwo dał/ ktorym prętko iáko zbáwienną wodą/ ogień on zápálcżywośći żądzey złey ieſt vgáſzony. SkarŻyw 14.

j) Niebezpieczeństwo (najczęściej grożące człowiekowi na nieznanej drodze) (17): BOże/ któryś ſługę twego Abráámá z ogniá Cháldeyſkiego wywiodſzy/ po wſzytkich drogách pielgrzymowánia iego/ wſzelkiey obrázy vchowáć [raczył] LatHar 632, 655.

W połączeniach szeregowych (2): LubPs P3v; brzuch [...] zá gory/ zá morzá/ przez ſkáły/ przez ognie/ ludźmi [...]/ cżáſem więc y z vtrátą żywotá/ rzuca. GostGospSieb +2v.

Zwroty: »w ogień iść« [w tym: z kim (1)] [szyk zmienny] (2): Sąć wierni przyiaćielowi/ Y w ogień znim iść gotowi. BierEz S2; kuſzą ſie niektorzy zniewolić pocżćiwe ſercá/ á odiąć onę ſwobodę/ kthorą ma káżdy cżłowiek od Bogá/ nie iść gdy niechce w ogień. GórnDworz Bb4v.

»w ogień wleźć [dla czego]« (1): Cibum e flamma petere, [...] Dla pożywienia wielką pracę podyąć/ dla brzuchá w ogień wlieść. Mącz 295b.

Szeregi: »ogień, gora« (1): Kupiec nieborak przez ogień przez gory/ Wiedźie niepewne choć bogáte fory. KlonFlis D. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ogień, miecz« (1): przez ogniów ſrogich oftrych mieczów trwogi Niech brnie beſpiecznie/ kto ſie twoiéy dźierży drogi. GosłCast 56.

α) Ps 65/12 i w nawiązaniach do tego wersetu: o trudach i niebezpieczeństwach życia (8):
Zwrot: »prześć, iść przez ogień, (i przez) wodę; przez ogień i wodę przechod« = transire per ignem et per aquam Vulg [szyk zmienny] (6:1;1): KrowObr 87v; Przeſliſmy przez ogień y przez wodę: y wywiodłeś nas ku ochłodzie. Leop Ps 65/12; KochPs 95; SkarŻyw 208; POBOZNEY A SZLACHETNEY PANIEY ROZEY WISZNIOWSKIEY/ PANIEY MATCE A DOBRODZIEYCE SWEY MILEY/ KTORA PRAVVIE PRZES OGIEN Y VVODE PRZESZEDSZY, BIEGV DOKONALA WisznTr 6; JanNKarGórn G4v; Pan mowi: [...] przez ogień y wodę przechod ieſt/ do tego mieyſcá wam zgotowánego. SkarKaz 552a, 552a.
k) Cierpienie (6): Z wyſokośći zeſlał ogień w kośći moie/ á wyćwicżył mię Leop Thren 1/13.

ogień czego (1): RejPos 310; SkarŻyw 188; dla tego tu przydano to ſłowko/ Ogniem; iż po krzćie Chriſtuſowym náſtępuie ogień vtrapienia WujNT 13.

W porównaniu (1): gdy iuż vznáłá á práwie vcżułá on ogień/ práwie iáko pyekielny/ w onym zboláłym ſumnieniu ſwym/ [...] wnet zápomniáłá y wſtydu y ſtanu ſwego RejPos 309v.

Zwroty: »gorzeć w ogniu« (1): Dźiéńli ná niebie świéćił/ nocli wſtáłá/ Twoiá mię ćięſzka ręká dolégáłá. Gorzałem w ogniu KochPs 44.

»przez ogień prześć« (1): pomni iſz dla ćiebie ná tym drzewie záwiſłem/ przez ogień żelázá y gozdzi przeſzedłem SkarŻyw 188.

l) Dusza (1):
Szereg: »ogień a światło« (1): Tákież thá brudna lámpá cżłowieká márnego/ Pyęknie ieſt ozdobyona od Bogá zwirzchniego/ Tym ogniem á tym ſwiátłem od niego nádánym RejWiz 119v.
α. „Ogień”, w którym się oczyszcza kruszce, użyty jako podstawa porównań, aluzji, przenośni dla wyrażenia stałości, szlachetności i zaprzestania grzechu (64): BielŻyw 44, 88; WróbŻołt 16/3; RejPs 37v, 95v; SeklWyzn G; LubPs D3v, Ev, Gv, P3v; KrowObr 87v, 238; RejWiz 117, 141v; Leop Ps 16/3, 65/10; Káżdego robotá iawna będźie/ bo dźień okaże/ gdyż przez ogień obiáwioná będźie/ á káżda robothá iáka ieſt/ ogień doświádcży. BibRadz 1.Cor 3/13, Eccli 2/5, II 93a marg, 1.Cor 3/15, 1.Petr 1/7; SarnUzn F7v; ALeć rádzę ábyś ſobie v mnie kupił złotá ohniem doſwiádſzonego/ ábyś ſie tym vbogáćił RejAp 44, 44 [2 r.], 44v [3 r.], 63v; GórnDworz Mm5v; RejZwierc 212v; WujJud 203v, 204; CzechRozm 225v; Doświadczyłeś mię by w ogniu złotá/ A nienálazłeś/ iedno co cnotá. KochPs 21, 36, 95 [2 r.]; Do onego ſzátáńſkiego policżkowánia/ ktorym był gában/ ten drugi nań krzyż włożony był: y tymi dwiemá ogniomá/ iáko złoto vſtáwicżnie ſię paląc á czyśćiąc/ ná wielkie ſię ku Bogu nabożeńſtwo y ku bliżnim politowánie/ zá pomogł SkarŻyw 291, 179, 180, 532; WerGośc 260; KochCn B4v; kogo ty miłuieſz/ Rozlicżnie náwiedzáiąc/ iák w ogniu probuieſz/ Więc ćierpliwego Licżyfz zá ſwego GrabowSet C2; LatHar 285, 442; Ieſli ktorego robotá zgore/ ſzkodę odnieśie: lecz ſam będźie zbáwion; wſzákże ták iáko przez ogień. WujNT 1.Cor 3/15, s. 13, 1.Cor 3/13, s. 584 [5 r.], 585, 1.Petr 1/7, Apoc 3/18; WysKaz 36, 37; PowodPr 6; wyſzedł piękny/ świetny y ozdobny/ y práwie odrodzony ná duſzy/ iáko śrebro y złoto z ogniá. SkarKaz 349b; CzahTr I.

W charakterystycznych połączeniach: ognia dodawać; z ognia wyniść (2); przez ogień doświadczać (doświadczony) (2), oczyściony, probować, zbawion(y) (3); w ogień włożyć; ogniem doświadczyć (doświadczony) (5), doznan, kosztować, (s)probować (probowany) (7), przeczyścić (przeczyściony) (2), rozpalić wnętrzności, wypolerowany (5); (jak(o), by) w ogniu czyścić, doświadczyć (doświadczony) (5), polorować (się) (2), (s)probować (6); ogień doświadczy (2), spróbuje (2); ogień zbawiający.

Wyrażenia: »gorący ogień« (1): yako ſzlothnyk czyſczy ſzloto wyelykym y gorączym ognyv abowemech ya thedy bil oczyſczyon prezeſz [!] wyerną ſzkruchą. PowUrb +3v.

»wieliki ogień« (1): PowUrb A3v cf »gorący ogień«.

a. W Starym Testamencie (i w nawiązaniach) widomy znak gniewu Bożego; jedno ze zjawisk poprzedzających sąd ostateczny (207): WróbŻołt Q3v; Pan Ieſus przydzie wobłoku ſędzić á ogień przed nim vprzedzi. RejPs Ff5, 69v, 143; LubPs N3, ee2v; Leop 4. Esdr 5/8, 16/9; BibRadz Ez 21/32, Hab 2/13, 4.Esdr 15/23, Sap 16/17; BielKron 38, 39v, 46, 136v; RejAp 171, [175]; RejPos 5v, 7, 85v; BudBib Ier 51/58, Ez 15/7, 30/14, 16, Os 8/14; Gdzie dźiś ogniſté pioruny twé Pánie? Gdźie ogień ſtráſzny niezbożnych karánié? ZawJeft 28; WujNT 2.Petr 2 arg, 3/7; SkarKazSej 681a, 705a.

ogień czyj [pron poss] (3): LubPs R6; Co gdy vſlyſſał Pan: rozgniewałſie/ y dopuśćił ná nie ogień ſwoy niebieſki że ſpalił oſthátnią część Namiotow. Leop Num 11/1; BibRadz Eccli 45/23.

W połączeniach szeregowych (21): WróbŻołt 10/7; LubPs Yv marg; GroicPorz aa2v; vcżynię cudá ná niebie/ y ná źiemi/ krew/ y ogień/ y párę dymową. Leop Ioel 2/30, 4.Esdr 15/41; BibRadz 4.Esdr 15/40, Sap 16/16; [Mojżesz] żáby/ muchy/ chrząſzcże/ pluſkwy/ ognie/ grady/ niemocy/ ná ludzi/ ná bydło/ pod Fáráonem krolem przepuſzcżał BielKron 46; RejAp 131 v, 135, 149; GrzegŚm 66; RejZwierc 198v; BudBib Is 29/6, Ioel 2/30, Eccli 39/34; BudNT Act 2/19; StryjKron 6; przećiwko Pánu BOgu ſwemu ſzemráli/ ná ktore ſię też potym PAN Bog rozgniewał/ ogniem, miecżem, wężmi wſzyſtki pomordował. ArtKanc L; WujNT Act 2/19; PowodPr 54.

W porównaniach (5): Pluet ſuper peccatores laqueos: ignis ſulphur et ſpiritus procellarum pars calicis eorum. Pan bog ſpuſci na grzeſzniki iako deſzcż ſidła/ ogień/ ſarkę y wiatry nawałnoſci/ á to będzie cżąſtka ich kielicha. WróbŻołt 10/7; BibRadz Luc 17/29; RejPos 138; KochFr 126; WujNT Luc 17/29.

W charakterystycznych połączeniach: ostatni ogień, srogi (8), straszny; ogień ma moc, pobieży, pójdzie (wyjdzie) (2), popsował, ucichł, ukaże (ukazuje) się (2), uprzedzi (2), wyrywa (wyrwie) się (2), występował, zaraził, zgładzi; bać się ognia; duch ognia, przykrość; uciec z ognia, wybawić, wyniść; ogień dać (5), posłać, przepuszczać, zwieść; przez ogień odnowić; ogniem karać (pokarany) (3), niszczony, odnowiony, odpędzony, pomordować (2), pomścić się (pomstę pokazać) (2), rozmiotać, wyczyściony, wykorzenić (2), wytracony (zatracony) (2), zginąć; węgle z ogniem.

Frazy: »ogień pała, pałający; pałać ogniem« (3:2; 1): Ignis in conſpectu eius exardeſcet: et in circuitu eius tempeſtas valida. Gdy przydzie/ ogień przed oblicżnoſcią iego/ będzie pałał/ á około iego nawałna burza WróbŻołt 49/3, Q3v; LubPs V6, Yv; GroicPorz aa2v; KochPs 23.

»ogień (po)palił (a. spalił, a. zapalił, a. wypali); ogniem (s)palić (a. popalić, a. zapalić, a. wypalić); ogniem, od ognia (za)palony (a. spalony)« = ignis consumit Vulg, PolAni; comburit ignis PolAnt, JanStat; ignis devorat Vulg; exurit ignis; comburere in igne PolAnt [szyk zmienny] (31;11;7:1): PatKaz III 143v; wnet iedny ziemiá iáwnie pożárłá/ drugie ogień [...] popalił. RejPs 157v; MurzNT 43v; LubPs F, M4, S, Y3; GroicPorz h3; Aby ćię ſpalił ogień iáko Nádábá y Abiu GroicPorz aa2v; KrowObr 63; RejWiz 182; Leop 4.Esdr 16/16, Ier 50/32, Apoc 18/8; BibRadz Num 11/1, Is 47/14, Ier 21/14; BielKron 39v, 41 [2 r.]; RejAp 33v; RejPos 56, 89v, 102, 103v, 108v (9); GrzegŚm 66; RejZwierc 125, 126, 202, 204; WujJudConf 9; Mur Bawelſki ſzeroki/ ſkáżeniem ſkáżon będzie/ á brony iego wyſokie ogniem ſpalone będą [in igne comburentur] BudBib Ier 51/58, Ps 45/9 [10], 96/3; KochPs 161; SkarŻyw 483, 492; WerGośc 257; Cżemu P. Bog Sodomę y Gomorę ogniem popalił? prze niecżyſtość. WerKaz 295; TRzáśni/ Pánie/ piórunem/ y biy zgóry grómem/ Ná koniec/ y ſpal ogniem weſpółek y z dómem/ Tákié/ co [...] ná ſercu obłudę y zdrádę chowáią. PudłFr 26; WujNT Luc 9/54, Apoc 18/8; SarnStat 264; PowodPr 11; KlonWor 11.

»ognie się rozżarzą« (1): gdy przed twarzą Swą/ wichry poruſzyſz/ ognie ſię rozżarzą GrabowSet V3v.

»spadnie (a. spada, a. upadnie), zstąpi ogień« [w tym: ogień z nieba (niebios) (28), od Boga (2)] = descendit ignis PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (20:16): Ogyeń á duch s przepaśći ſpádnye ná nye [na grzesznych] wſſędzye LubPs C4; GroicPorz aa2v; KrowObr 87v; RejWiz 182; BibRadz Luc 17/29; BielKron 39v, 41, [842]v, 135v; RejAp 33v, 113v, 149, 169v, 171, Dd3; RejPos 67v, 89v, 127, 138, 331v; BiałKat 283v; RejZwierc 125, 126; BudBib 4.Reg 1/10 [2 r.], 12 [2 r.] 14; CzechRozm 240; KochPs 205; SkarŻyw 277, 492; WujNT Luc 9/54, 17/29, Apoc 20/9; KlonWor 11.

»ogień trawił (a. wytrawił)« (2): BibRadz Am 7/4; A ieſliż ták mocna byłá mowá Heliaſzá Proroká/ iż ógień z niebá ſpadał/ á trawił ludźie BiałKat 283v.

»ugasł (a. ugasił się) ogień; ogień zagasić; ogień nieugaszony« = absorptus est ignis Vulg, PolAnt; ignis inexstinguibilis PolAnt (2;1;2): Leop Num 11/2, 4.Esdr 16/4; zapalił ſie ogień iego [Pana] przećiwko iem [...]. Tedy lud wołał do Moiżeſzá/ á on ſie modlił Pánu/ y wnet vgáſł ogień. BibRadz Num 11/2, Iob 20/26; Ogiéń nie vgáſzony Przed nim/ który nie żywi/ Kto ſye kolwiek przećiwi. KochPs 146.

»zapalił (a. zapala, a. rozpalił) się ogień; zapalić (a. podpalić) ogień; ognia zapalenie; zapalony ogień« = ignis exarsit; succendere (facere) ignem Vulg, PolAnt; incensus est a. succenditur ignis Vulg; accendit se a. ardet a. incendit se a. succensus est ignis PolAnt [szyk zmienny] (9;6;3;1): Piętnáſtégo dnia wſſytcy ludzie pomrą/ a zaſie powſtaną w ognia zapáleniu z vmarlymi/ ktorzy przed tym dáwno vmarli. OpecŻyw 193v; LubPs Y3; Wyſſedł dym w zágniewaniu iego: y ogień ſie od oblicża iego zápalił Leop Ps 17/9, Num 11/3, 4.Esdr 16/16, Ier 50/32; Y poborzę Patros/ á podpalę ogień w Zoán BibRadz Ez 30/14, Num 11/1, 3, Ier 21/14, Ez 30/8, Sap 16/19; RejZwierc 260v; BudBib Ps 77/21, 105/18, Ier 49/27, Ez 30/8; CzechEp 368; WujNT Hebr 10/27.

Zwroty: »pustoszyć ogniem« (1): KochPs 91 cf »ogniem i mieczem«.

»sądzić (a. rozsądzić) przez ogień, ogniem, w ogniu; sąd przez ogień; ogień sądu« = iudicium in igne PolAnt (1:1:1;1;1): Iezu ktory maſz przydz ſędzić żywych y martwych y ſwiat przez ogień. TarDuch D; BibRadz Am 7/4; BudBib Am 7/4; ieſli ludzie ná Ziemi mieſzkáiący grzeſzyć będą/ rozſądzę ich w głodzie/ álbo w mieczu/ álbo w ogniu/ álbo w ſmierći/ y morowym powietrzu/ y w trzęſieniu ziemie/ etć. StryjKron 6; WujNT 13.

»(s)puścić (a. spuszczać, a. przepuścić), podać ogień; (w)puszęzon(y) (a. spuszczony) (jest) ogień« [w tym: ogień z nieba (9), od Boga (1)] = pluere ignem PolAnt, Vulg; mittere ignem; supervenit ignis PolAnt; immissus est ignis Vulg [szyk zmienny] (15:1;4): OpecŻyw 144; WróbŻołt 10/7; LubPs hh4; Wpuſſcżony ieſt miedzy was ogień/ y kto ieſt táki żeby go zágáſił? Leop 4.Esdr 16/4; wybáwiłá ſpráwiedliwego gdy źli zginęli/ kazawſzy mu vćiec z ogniá ktory był ſpuſzcżon ná pięć miaſt. BibRadz Sap 10/6, Gen 19/24, I 106b marg, 281b marg, Ez 39/6, Bar 4/34; RejAp 135; RejPos 85v; ták iáko przedtym cżyniał [...] niezbożniki morduiąc y do morzá wrzucáiąc/ ná drugie też z niebá ogień ſiárcżyſty ſpuſzcżáiąc y w ſolne ſłupy obrácáiąc. CzechRozm 183v, 43; SkarŻyw A3, 492 [2 r.]; CzechEp 47, 264; GrabowSet Q4.

»od ognia wspłonąć« (1): Kiedy ty chceſz/ wſzytek świát powodźią zátonie/ A kiedy chceſz/ od ogniá/ iáko pióro wſpłonie. KochFr 126.

»przez ogień zagubić« (1): gdy ſłycháły iż Pan Bog przez ogień wſzytek lud ná ſwiecie zágubi BielKron 12v.

»założyć ogień« (1): Záłożę ogień [dabo ignem] w Egiptćie BibRadz Ez 30/16.

Wyrażenia: »ogień od Boga, Pański« = ignis Domini Vulg, PolAnt; ignis ab Aeterno PolAnt; ignis a Deo Vulg (3:2): I názwał ono mieſce/ Zápálenie: przeto że ſie był zápálił ogień Páńſki przećiwko nim. Leop Num 11/3; BibRadz Num 11/3. Cf »spadnie ogień«, »spuścić ogień«.

»ogień gorający« (1): áby zrozumieli że ogień goráiący [ignis ardens] błyſkáiąc ſię przez grády y dzdże popſował vżytki nieprzyiaćielſkie. BibRadz Sap 16/22.

»ogień z nieba (niebios), niebieski« = ignis de caelo (caelis) Vulg, PolAnt; ignis e caelo (caelis), ignis Dei, ignis a Domino PolAnt; ignis caelestis JanStat [szyk 45:9] (49:5): gdyſz helias modlytwą ſwą z nyeba ognyem, kſyązą y z yego poddanymy ſpalyl PatKaz III 143v; OrzRozm G2; Sodoma, [...] Miáſto było w żydowſtwie in Páleſtina niebieskim ogniem zátrácone. Mącz 398c; RejAp 171 marg; RejPos 56, 103v, 108v; RejZwierc 204; CzechRozm 240; KochPs 161; SkarŻyw 483; WerGośc 251; ZawJeft 36; LatHar 193; WujNT Apoc 20 arg; iesliś winien/ niech ćię ogien niebieſki ſpali/ y káduk popádnie/ y płynienie krwie. SarnStat 264; PowodPr 11. Cf »spadnie ogień«, »spuścić ogień«.

»ogień nieskrzosany« (1): pożrze go ogień nieugáſzony (marg) Drudzy wykłádáią ogień nie ſkrzoſány/ á ktorego nie rozdymano/ to ieſt z niebá ſpuſzczony. (–) BibRadz Iob 20/26.

»piekielny ogień« (1): A ieſlim ieſt fáłſzywy w tey przyſyędze moiey/ áby mię Pan Bog zágubił ktory Sodomę y Gomorrę Piekielnym ogniem ſpalil GroicPorz h3.

»płomień ognia« = flamma ignis PolAnt (2): Okazał nád nimi cudá gdy ie potráćił płomieniem ogniá ſwego. BibRadz Eccli 45/23; BudBib Is 29/6.

»ognień rozniecony« (1): więc też nań [na Datana] zſtąpił ogień rozniecony: Spalił go z towárzyſzmi KlonWor 11.

»ogień siarczany (a. siarczysty)« (6): KrowObr 63; RejPos 138; CzechRozm 183v; Wybaẃ Pánie duſzę ſługi twego/ iákoś wybáwił Lotá z Sodomy y ogniá śiárcżyſtego. LatHar 656; KołakSzczęśl C3; PowodPr 11.

»żywy ogień« [szyk 2:1] (3): Trzęſły ſye góry: bo pan był gniewem wzruſzóny. Dym ſye kurzył z noſá iego/ oczy páłáły Zywym ogniem/ á z oblicza węgle ſtrzéláły. KochPs 23, 74, 205.

Szeregi: »dym a ogień; dym z ogniem« (1; 1): RejPs 24; Fundámenty gor zádrżáły z wyelkim poruſſenyem/ Bo ſie ná nye Pan obruſſył gnyewem ſwey ſrogośći/ A puśćił dym s ſrogim ognyem od ſwey oblicżnośći LubPs E.

»ogniem i mieczem« (1): ten [Pan] okowy Cięſzkié z więźniów zeymuie: ále wiárołomnym Polá puſtoſzy ogniem/ y mieczem ogromnym. KochPs 97. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»ogień z nawałnością wiatrów; wiatr z ogniem« (1; 1): RejPs 74v; Skoro pocżął zákłádáć [Julian Apostata stary kościół]/ ziemiá wnet zádrżáłá/ Wiátrem z ogniem nápoły mur on rozmiotáłá. RejZwierz 14v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»potop i ogień« (1): bo ácż dawno trzebá/ Potopow y ogniow; wśćiągaſz gniewu z niebá. GrabowSet C4.

»siarka i ogień; ogień z siarką; siarka z ogniem« = sulphur et ignis PolAni, Vulg [szyk 6:3] (4;3;2): BibRadz Gen 19/24, Luc 17/29; Potym Pan Bog ſpuśći ſiárkę z ogniem y wypali ludzi złośćiwe/ plugáwe/ y báłwochwálce. BielKron 136v, 12, 135v; CzechRozm 42v, 43; CzechEp 264; WujNT Luc 17/29. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»woda, ogień« (1): Powiedał też iż Pan bog miał dwie pladze wielkie ná ſwiát ſpuśćić/ iednę przez wodę/ drugą przez ogień dla złośći ludzkich BielKron 3v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

W przen (29): przeto Pan ſłyſſąc to bárzo ſie rozgnyewał/ A ná narod Iákobow ogyeń ſwoy wylewał LubPs R6; Leop 4.Esdr 15/41; BibRadz 4.Esdr 15/40; gdy w trąbę vderzy Archánioł/ źiemiá źiemiá wſzytkie groby teſz otworzy. Zátrząſną Niebem gromy/ á źiemię ogniámi Zátopią KołakCath C5; Pytaſz przecz ták nadobny kwiáteczek/ ku wiośnie Gdy drugie kwiátki roſną/ z nowu niewyrośnie? Płomienie febry ćięſzkiey/ ktore go paliły/ Te mu tę ſmutną łąkę gwałtem záſuſzyły. Y áż ogniem zrządzonym ten grob pokropiony Będźie/ tuż on (dźiwna rzecz) wznidźie odrodzony. SzarzRyt D2.
Fraza: »ogień pożrze (a. ma pożrzeć, a. będzie pożerał), pożyrający; ogniem będzie pożarty« = ignis consumet a. devorat PolAnt, Vulg; ignis vorabit; ignis consumens PolAnt [szyk zmienny] (22:1;1): RejPs 30; KrowObr 87v; Leop Ier 50/32, Hebr 10/27; Prziydźie Bog náſz á niezámilcży/ ogień przed nim będźie pożerác BibRadz Ps 49/3; otho Pan Bog pozywał ná ſąd przez ogień/ á ogień pożárł przepáśći wielkie/ y wytrawił cżęśc pol [et consumpsit voraginem magnam et consumpsit partem]. BibRadz Am 7/4, Iob 20/26; OrzRozm G2; BielKron [842]v; RejAp 131v, 169v, 171; Od Iehowy Ceweothá náwiedzan będzieſz/ gromem y poruſzeniem y głoſem wielkim/ wichrem y nie pogodą/ y płomieniem ogniá pożyráiącego. BudBib Is 29/6, 4.Reg 1/10, 12, 14, Ps 17/9, Ier 49/27, Ez 15/7; CzechEp 368; KołakSzczęśl C3; WujNT Hebr 10/27, Apoc 20 arg, 9.
b. Wieczne męki, piekło: gehenna Mymer1, Calep, Vulg [w tym: biblizmy i nawiązania do nich (115)] (170): RejKup i6v; MurzNT 148v marg; BibRadz II 17b marg; RejAp 171; ále ſie tego boyćie/ co ćiáło zábiwſzy/ y duſzę dáć może do ogniá. CzechRozm 253, 239; około tey ſławy ktora w niebie ieſt chodziem. tey tám cżći prágniem/ á ſamego ſię piekłá boiem: ſam iego ogień ſtraſzliwy nam ieſt. SkarŻyw 207; Czemu przedłużaſz kaźń wyſtępku mégo? Zepchni żywégo w ogień náznáczóny/ Gdźie ſye iuż prózno nádźiewáć obrony. ZawJeft 28; A z ſtráchow/ rownan mogę być do lodu/ Przed ogniem/ w ktorym trwáią potępieni. GrabowSet C2v; LatHar 152; Pan też rzecze: W czás było miłośierdźia ſzukáć: precz przeklęći. A gdźież nam każeſz? W ogień. A długoż? Ná wieki wiekom. SkarKaz 7a.

W połączeniach szeregowych (6): A coż to zá plagi? [...] Smierć/ Płacż/ Nárzekánie/ Głod/ á nákoniec ogień wiecżny. RejAp 150,150v; LatHar 19, 152, 670; SkarKaz 348a.

W przeciwstawieniach: »żywot (18), krolestwo (3), przybytki (2), niebo, odpocznienie, światłość, zapłata... ogień« (27): MurzNT Matth 18/8, 9, Mar 9/43, 45, 47; Zli do wiecżnego ogniá poydą/ á wierni do ſwiátłośći wiecżnych. LubPs N2 marg; KrowObr 77; Leop Matth 18/8, 9, Mar 9/42, 44, 46; BibRadz *7 marg, Matth 18/8; RejAp 124v, 127; RejPos 329 [2 r.]; WujJudConf 72; CzechRozm 184v; SkarŻyw 428; KochMRot C2; LatHar 375; WujNT Matth 18/8, Mar 9/43, 158 marg; KlonWor 44.

W porównaniach (3): thu ſlyſzyſz ſrogye przegroſzki iego/ iż go chce/ nie inácżey iedno iáko złe naſienie/ wrzućić związawſzy do ogniá wiecżnego. RejPos 53v; GosłCast 11. Cf »jako ogniem piekielnym zapalony«.

W charakterystycznych połączeniach: ogień naznaczony, obiecany, srogi, straszliwy, trwający, zgotowan(y) (2); czekać ognia, dręczenie, godzien (2), karanie, każń, uchronić się, winien (6); dać do ognia, wepchnąć; wolny od ognia; jednać ogień, zasłużyć (załugować) (2), zgotować; w ogień poddan, zepchnąć; dręczon(y) ogniem (2), karać, męczon(y) (2); cierpieć w ogniu, katowanie, męczon, wrzeszczeć.

Fraza: »ogień (nie) gaśnie (a. zagaśnie); ogień zagasić« = ignis non exstinguitur PolAnt, Vulg (12;1): Dobrzeć téſz tobie wniśc ku żywotowi chromem/ niſz dwie nodze maiąc/ być rzuconem do piekła [...]/ gdźie ich robák nieumiérá i ogień niegaśnie MurzNT Mar 9/45 [przekład tego samego tekstu 12 r.], Mar 9/43, 47; Leop Mar 9/43, 45, 47; Ani ogniá nie gáſnącego zágáſzą: áni chrobaká niezdycháiącego vmorzą CzechEp 48, 46, 122; Drży piekło z Lucyperem/ ogień gáśnie wiecżny. GrabowSet F3; WujNT Mar 9/44[43], 46[45], 48[47].
Zwroty: »iść (a. pość) w ogień, do ognia, na ogień« [w tym: wieczny (a. wiekuisty)(-ego) (11), nieugaszony (a. nieugasisty) (5)] = ire in ignem PolAnt, Vulg; abire in ignem PolAnt; discedere in ignem Vulg [szyk zmienny] (9:4:2): MurzNT Matth 25/41, Mar 9/43; LubPs N2 marg; KrowObr 77; Leop Mar 9/42; BibRadz Matth 25/41; Iż wierny nie vmiera/ ále przeſtępuie z żywotá do żywotá. A niewierni iż proſto idą do ogniá do ſiárki RejAp 124v; HistRzym 113v; RejPos 168; WujJudConf 72; lecż ty Feſte/ ná wiecżny ogień poydzieſz/ iſz ſługi Boże ták śmieſz mordowáć. SkarŻyw 445; LatHar 375; WujNT Matth 25/41, s. 108, Mar 9/43.

peryfr. »ogień wieczny niecić« = zasługiwać na potępienie (1): Vbodzy ſtáruſzkowie/ Lepiey ták być w niebie/ Vboſtwo mężnie ćierpiąc o żebránym chlebie: Niż ſię z złego nábyćia w tym żywoćie świećić/ A zdrádliwie tu żyiąc ogień wiecżny niećić. KlonWor 44.

peryfr. »ogniem pachnieć; wiecznego ognia dymem pachnący« = zasługiwać na potępienie (1;1): Wſzytko v nich prawdá/ co w iych Bibliach nápiſano: a ktobj to inacżey twierdził/ táki wedle nich ogniem pachnie [może też chodzić o spalenie na stosie]. BudNT przedm b; chcąc wyſtáwić rzecż ſwoię tey [bożej] przećiwną/ á iuż wiecżnego onego ogniá/ ktory poźrzeć ma/ iáko piſmo mowi/ przećiwniki/ dymem páchnącą CzechEp 31.

»w ogień posłać; odesłany (a. posłany) do ognia, w ogień« [w tym: wieczny(-ego) (5), piekielny (1)] = mitti in ignem a. gehennom ignis Vulg (1;4:1): lepiey tobie mdło á chromo wniść do żywothá/ niż z obiemá rękomá/ álbo z obiemá nogámi być odeſlánym do ogniá wiecżnego. Leop Matth 18/8, Matth 18/9; RejAp 127; RejPos 329 [2 r.]; SkarŻyw 483.

»(s)palić ogniem nieugaszonym; ogień będzie palić; ogniem, w ogniu spalon (a. upalony); palenie ognia« = comburere igni PolAnt, Vulg (3;1;1:1;1): Oto czworaka męka piekielna. Pirwſza ieſt ſidło, ktorim tak będą vplecieni iż niewynidą zmąk nawieki, wtora palenie ognia. Trzecia ſmrod iako ſarka. Czwarta niepokoy WróbŻołt D6v; LubPs hh4; RejPos 59v; BudNT Luc 3/17; Ale gdźie Przyidźie ná Bogacżow/ [...] konieć pátrzyć: bacżyć to możemy iż mu y kropie wody/ w ogniu vpálonemu/ ná ięzyk nie dádzą? CzechEp 63; WujNT Matth 3/12, Luc 3/17.

»wrzucić do ognia, w ogień; (w)rzucon(y) w ogień, do ognia« [w tym: wieczny(-ego) (19), nieugaszony (a. nieugasisty) (3), piekielny (3), siarkowego (1)] = deicere in ignem; mittere in ignem a. gehennom ignis Vulg; iacere in ignem a. gehennam ignis PolAnt; [szyk zmienny] (5:2;17:9): wrzućiſz ie w ogień niezoſtoią ſie w miſeriach ſwoich. (koment) wrzuciſz to ieſt potępiſz ie WróbŻołt 139/11; MurzNT Matth 18/8, 9, Mar 9/44, 46; KromRozm III D; KrowObr 114v, 126; Leop Mar 9/44, 46; BibRadz Ez 15 arg, Matth 18/8; RejAp 164; RejPos 5v, 52v, 53, 53v, 54v (11); WujJud 68, 100; CzechRozm 184v; CzechEp 150, 169; GrabowSet S; WujNT Matth 18/8, s. 158 marg, Cccccc3.

»wybawić od ognia, z wiekuistego ognia; wyrywać, wyswobodzić z ognia; ogniu niezgaśnemu wydarty« [szyk zmienny] (1:1;1:1;1): Rok pięćdźieſiątny zwano Iubileuſzem/ ktory nic inſzego nie znácżył iedno [...] przywrocenie do ſtárego niebieſkiego dźiedźictwá/ przez naydrożſzą mękę y śmierć Páná Chryſtuſowę/ przez ktorą nas [...] z wiekuiſtego ogniá wybáwił. ReszList 146; Wy/ ogniu niezgáśnemu Wydárći/ chwalćie zgodnie Páná GrabowSet X2v; LatHar 19; iedne z rozſądkiem karzćie: á drugie záchowayćie/ wyrywáiąc z ogniá [de igne rapientes]. WujNT Iudae 23, s. 398.

Wyrażenia: »jezioro pałające ogniem i siarką itp.« = stagnum ignis et sulphuris a. ignis ardentis sulphure, stagnum ardens igne et sulphure Vulg [szyk zmienny] (11): Oto kſiążę ono ich á iuż pewnie y s tym wiernym woyſkiem ſwoim vpádnie w iezioro ogniem ſiárcżánym goráiące RejAp 171, 163v, 179; BiałKat 61; CzechRozm 7v; CzechEp 122, 209; ArtKanc O; Ci dwá wrzuceni ſą żywi w ieźioro ogniá goráiącego y śiárki. WujNT Apoc 19/20, Apoc 20/10[9], 21/8.

»ogień nieugaszony (a. nieugasisty, a. nie gasnący, a. niezgaśny, a. niezgaśniony)« = ignis inexstinguibilis PolAnt, Vulg [szyk 17:1] (18): Dobrzeć táſz tobie vłomnem wniść ku żywotowi/ niſzby dwie ręce maiąc/ miáł póść do piekła wogień nieugaſzony (marg) niezgaśniony (–) MurzNT Mar 9/42, Mar 9/44; Leop Mar 9/42, 44; SkarŻyw 428; CzechEp 48; Tu rácżey ná mię krzyże/ boleśći/ y fráſunki dopuſzcżay/ ábyś [...] ogniem mię wiecżnie nieugáſzonym nie karał. LatHar 146, 670; WujNT Mar 9 arg, 42, 44, s. 158 marg; SkarKaz 1b, 348a. Cf »(s)palić ogniem nieugaszonym«, »ogniu niezgaśnemu wydarty«.

»ogień piekielny; piekło ognia« = gehenna Mymer1, Calep; gehenna ignis PolAnt, Vulg [szyk 18:7] (23;2): Mymer1 3; ktokolwiek rzecze bratu Racha/ albo ſzalencze/ godzien ieſt ſądu albo ognia piekielnego SeklKat Iv; MurzNT Matth 18/9, k. 148v marg, Mar 9/46; Leop Matth 5/22, Mar 9/46; RejPos 178v; ochrzći ſię tym rychley/ abyś doſtąpić mogł odpocżnienia wiecżnego: á vchronić ſię piekielnego á nigdy nieugáſzonego ogniá. SkarŻyw 146, 483; Calep 448b; LatHar 578; lepiey ieſt tobie wniść chromym do żywotá wiecznego/ niż máiąc obie nodze/ być wrzuconym do piekłá ogniá nieugáſzonego WujNT Mar 9/45[44], Matth 5/23, s. 43, 263, Xxxxxv; WysKaz 17, 18, 22; SkarKaz 208b, 313a [2 r.]; GosłCast 11. Cf »jako ogniem piekielnym zapalony«.

»jako ogniem piekielnym zapalony« (1): byś ſie práwie w tym obacżyć chciał/ iáko ogniem piekielnym mogłbyś rozumieć być zápalone ſumnienie ſwoie. RejPos 309.

»ogień siarczany (a. siarkowy, a. siarczysty)« [szyk 7:3] (10): Niewiernych pomſtá ogyeń ſiárcżány. LubPs C3v marg; RejAp 124, 163v, 164, 171; BiałKat 61; CzechEp 209; Tám/ nieſtetyż/ ogień śiárcżyſty/ płomień piekielny/ mgliſte nawáłnośći LatHar 152, 258; WujNT Aaaaaa.

»ogień wieczny (a. wiekuisty), trwający« [w tym: pl (1)] = ignis aeternus PolAnt, Vulg; gehenna ignis Vulg [szyk 50:17] (66:1): SeklKat I3; o ſzczęſliwiſzto ſą/ ktorzy zwybranych ſą/ a my ieſteſmy nędźni/ ktorzy ognia/ wiecznęgo czékámy. MurzHist F4, P; MurzNT Matth 18/8, 25/41; Niewiernym záś [ukazuje] to kroleſtwo/ iż ieſt ogniem trwáiącym. LubPs V5v, N2 marg; KrowObr 77, 114v, 126; Leop Matth 18/8, 9, VV v; Tedy rzecze y tym ktorzy po lewicy będą/ Idźćie odemnie przeklęći w ogień wieczny BibRadz Matth 25/41, *7 [2 r.], Matth 18/8; OrzQuin M4v; RejAp 127, 150, 150v, 177v; HistRzym 113v; iż w then cżas ſſtąpią Anyeli Boży/ á wybiorą kąkol ze pſzenice/ ktory wrzucą do ogniá wiecżnego/ á pſzeniczę zgromádzą do gumna Páńſkiego. RejPos 5v, 53, 53v, 54v, 60, 61 [3 r.] (16); WujJud 68; WujJudConf 72; On w prochu pogrzebionym leżąc/ wſtánie wielkiey chwále: á wy z groby wáſzymi/ ták ozdobionymi/ wſtániećie ná ogień wiecżny w niesławie. SkarŻyw 52, 196, 445; CzechEp 48, 150, 169; KochMRot C2; WerKaz 300; ArtKanc M14; Prędkibym wyrok dał ſam/ ná żądze moię/ Każąc/ ábym w wiecżne ognie był wrzucony GrabowSet S, F3; LatHar 375, 609; gdyby byli budowáli złoto/ śrebro/ y drogie kámienie/ byliby wolni od ogniá oboiego/ nie tylko onego wiecznego/ ále y od tego (docześnego ábo czyścowego) WujNT 584; Dwoiáki ogien ná onym świećie, wieczny y docześny. WujNT 584 marg [idem Yyyyy2], Matth 18/8, 25/41, s. 108, 403, 416 (10). Cf »ogień wieczny niecić«, »wiecznego ognia dymem pachnący«, »wybawić z wiekuistego ognia«.

Szeregi: »ogień i męki« [szyk 3:1] (4): MurzHist P; Niewierni lepák á niezbożni ludźie poydą nádoł z Dyabły do Piekłá ná wiecżny ogień y męki nieſkońcżone. WujJudConf 72; LatHar 609; SkarKaz 208b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»ogień, (i, a) siarka« = ignis et sulphur Vulg (10): RejAp 121v, 122v, 124v; CzechRozm 7v; ArtKanc O; Ieſliby ſię kto kłániał beſtyey [...] będźie męczon ogniem y śiárką (marg) w ogniu y w śiárce. G. (–) WujNT Apoc 14/10, Apoc 19/20, 20/10[9], 21/8.

W przen (2): iáko winien karánia/ przeto że ſię uie [!] porządnie do ſtworzenia obroćił/ będźie wiecżną zá to głownią ogniá piekielnego. WysKaz 22.
Fraza: »ogień pożera« (1): Tego ſłuſznie płákáć mamy/ ktory ſię do piekłá doſtał: ktorego wiecżny ogień pożera. SkarŻyw 196.
Przen (3):
Fraza: »ogień począł palić; zapalony od ognia« (1; 1): poczęli go duſzni nieprzyiaciele ſtraſzić/ ſumnienié gryśc/ ogień piekielny ieſzcze na tem świecie palić. MurzHist D3v; WujNT Iac 3/6.
Wyrażenie: »ogień piekielny« = gehenna Vulg (3): MurzHist D3v; Páłáło ſerce/ gdy mrozy trzáſkáły/ Ogniem piekielnym/ zewſząd obtocżone GrabowSet Ov; WujNT Iac 3/6.
c. Kara czyśćca (30): (marg) Z Cżyścá odpuſty wybawiáią. (–) Tego ogniá álbo oddalenie/ álbo z ſtrony cżáſu vmnieyſzenie/ ziednáć ſobie odpuſty/ y miłośćiwym látem możeſz. LatHar 285, 285 [2 r.]; WysKaz 34.

W charakterystycznych połączeniach: ogień pożyteczny, bać się ognia, ochłodzenie, oddalenie, strzec, umniejszenie; ogień dawać, wymyślić; przez ogień aplikowany, przywłaszczony; tkać w ogień.

Fraza: »ogień będzie palił« (1): Lepiéyci ten ráz ocżyſciatz grzéchy/ ij ijnſſé zloſci odcinatz/ niżli na potym do cżyſtza ié zoſtawiatz. [...] tzo ijnſſégo on ogień będzie pálil/ iedno grzéchy twoie. OpecŻyw 191v.
Wyrażenia: »ogień czyścowy« [szyk 16:5] (21): Iedennaſny pożytek ſzwzyuanya tego ymyenya marya yeſt ochlodzenye ognya czyſzczyouego PatKaz III 124; KrowObr 76v, 77; BielKron 213v; SkarŻyw 337; CzechEp 363; Będzie zbàwion lecz ták iáko przez ogień. [1.Cor 3/15]) To mieyſce Apoſtolſkie/ ſtárzy á święći Doktorowie o czyścowym ogniu zgodnie rozumieią/ y ták wykłádáią WujNT 584, 13 [2 r.], 584 [2 r.], 585, 873; Przez iákiż to ogień może kto być zbáwion iedno przez cżyścowy? Bo w piekle niemáſz odkupienia. WysKaz 36, 33, 39. Cf W przen »ogień czyścowy zniecić«.

[»ogień docześny«: cf b. »ogień wieczny« WujNT 584 [2 r.], Yyyyy2.]

»ogień oczyśczający« (1): iż ná ten cżás było z woley Bożey zbudowáne mieyſce z ogniem ocżyścżáiącym: przez ktore mieli prześć ći/ ktorzy z tego świátá ſchodźili ſpráwiedliwymi/ ále przedſię nie ze wſzytkich ſtron ocżyścżonymi WysKaz 34.

Szeregi: »nie ogień ani dym« (1): krotko mowiącz/ ten ich wymyſlony cżyſciecz/ nie ogieńci/ ani dym ſ ſiebie dawa/ ale tak wiele złota/ ſrebra SeklWyzn g2.

»męka i ogień« (1): Czyśćiec iáko ma śiedmiorákie vpewnienie iákie [...] w nim męki y ogień SkarKaz Oooob.

W przen (6):
Zwroty: »ogień zgasić« = zaprzeczyć istnieniu czyśćca (1): potym y Cżyśćiec/ ogień on kuchien Papieſkich wodą słowá Bożego zgáśił GrzegRóżn F4.

»ogień czyścowy zniecić, rozświecić; na ogień czyścowy trzaski nosić; ogień czyścowy zniecił się; ogień czyścowy zniecony« = kazać wierzyć w istnienie czyśćca; powstała wiara w czyściec [szyk zmienny] (1:1;1;1;1): Skąd ſie wziął Cżyśćiec. A skąd że ſie tedy wziął/ y ten Ogień Cżyścowy zniećił? KrowObr 75, 75, 75v, 76v; CzechEp 323.

d. Pożar; incendium Miech, Mącz, Modrz (263): thak zebych muſzyl przed gwalthownym ognyem zamku sgycz thedy nyemąm dalyey ycz yedno nakonyecz moſthu zamkowego MetrKor 37/4, 37/3v; Ogień thak vſzmyerzicz. LibMal 1544/84v; myal wolia [...] gdzie kolwyek panſkym ymyenyv ognyem ſchkode vczinycz LibMal 1544/87v, 1544/89 [2 r.], 1549/148; ZapWar 1550 nr 2664 [2 r.]; BielKom D3; GroicPorz h4v; Bychmy też nie wierzyli/ tedy piſmá mamy/ Gdy Iopowe przygody żáłoſne cżytamy. Iż cżárt wiátry y ognie ſrodze nań przywodził RejWiz 150; owe co z ogniá vćiekáli/ miecżem pozábijał. Leop 2.Mach 12/6; RejZwierz 15; wielkie ſzkody przez ogień cżyniono Luteriánom/ ták yż wiele miaſt y wśi popalono BielKron 218v; Tegoż roku ogień wyſzedł podle kośćiołá S. Anny/ nie wiedzyeć od kogo w Krákowie/ zgorzáłá ſzkoła S. Anny BielKron 419; Tego roku ácż był dobry vrodzay ná żywność/ ále ognie y mory bárzo panowáły BielKron 419v, 145 [2 r.], 218v marg, 293v, 349, 369 [2 r.] (29); LeovPrzep E3; Troiánie widząc z dáleká ogień/ káżdy iáko naiprędzey mogł ku rátunku bieżał GórnDworz Z2, L16v; RejZwierc 134, 151v, 161; BielSpr 38v, 42; BudBib Bar 6/54; CzechRozm 6v; Kto cżyiemu domowi ogniem odpowieda/ ſkoro będźie poiman á práwem pokonan/ wnet bywa ná gárdle karan/ choćiaby też onego domu nigdy nie ſpalił. ModrzBaz 81; Aby budowánie niepodeymowáło ſzkody od ogniá/ káżdy mieſzcżánin niech ſię ſtára o to/ áby piece/ kominy/ ogniſká [...] były gliną/ y inſzemi rzecżámi dobrze obwárowáne. ModrzBaz 83v, 35v [2 r.], 67, 83v, 84 [3 r.], 117v; KochPs 110; CzechEp 83; KochJez A3v; BielSen 13; KochWr 34; ZawJeft 36; Przyśiężnicy co cżtery Niedźiele máią chodźić po wśi/ oględuiąc kominy/ ieśliże ie Kmiotkowie rządnie opátruią/ dla ogniá. GostGosp 24, 24, 30, 112, 142, 144 [3 r.], 146, 167; Tyś zábiegłá wſzytkiému/ iż ognie/ y ſtrzały/ Mégo ſtárégo ćiáłá obráźić ſie bały. GórnTroas 75, 10, 26; MIáſtu náſzému Srzedźie prze deſolácią przez ogień/ od podatków Poborowych do cztérzech exákciy [...] odpuſczamy. SarnStat 976.

ogień czyj [= przez kogo wzniecony] (1): GórnTroas 9 cf W przen »pożarł ogień«.

W połączeniach szeregowych [często z wyrazami oznaczającymi inne plagi] (33): GlabGad L4; MiechGlab 47; nie gwalcy ſwięta/ ktory by nie mogł bes ſkody odlozić nadrugy dzyeń/ yako ogień gwałtowny/ nieprzyaciel/ woda/ y powietrze. SeklKat G3v; GliczKsiąż H3v; GroicPorz m3v; KrowObr 67v, 100; BielKron 228, 259v, 279; Pervertere omnia rapinis, incendiis, caedibus, Ogniem/ drapieſtwem/ mieczem wſziſtko wywróćić. Mącz 488c; RejAp 33v, 112v; RejPos 216v [2 r.]; RejZwierc 76; Sigmunt Auguſt krol wáſz/ nieokrutnam ſpráwam woyny/ nie miecżem/ ogniem/ áni roźlanim krwie. Ale przez poddáne dobrowolne ich/ do Corony wáſzey przyłącżył. BiałKaz K3; Co ieſli ná cżłowieká należy/ áby onemu komu idźie o gárdło dał rátunek/ żeby álbo od ogniá/ álbo od wody/ álbo od nieprzyiaćielá/ álbo od iákiey inſzey nędze mogł być wyzwolon: tedyć [...] ModrzBaz [38]v, 4, 107, 107v; To tobie o Ziemienniku Boże náſz ofiáruiemy/ y czynimyć dzięki/ żeś nas [...] od ogniá/ żelázá/ powietrza morowego/ y wſzelkich nieprzyiaćioł náſzych obronić raczył. StryjKron 160, 406; Y Mauſolaea/ y AEgiptſkié grody Oſtátniéy ſmierći próżné być niemogą/ Albo ie ogień/ álbo nagłé wody/ Albo ie látá zazdroſćiwé zmogą KochFr 38; ReszPrz 110; WerKaz 295; GostGosp 2, 144, 146; GórnTroas 8, 75; CzahTr L4v; PudłDydo B5v.

W przeciwstawieniu: »powodź... ogień« (1): [Set] był vcżynił w Syriey dwá ſłupy/ ieden ceglány/ drugi kámienny/ dla powodzi kámienny/ á dla ogniá cegielny BielKron 3v.

W porównaniach (7): Velut continenti incendio omnia ardere visa, Ták ſie zdáło wſziſtko gorzeć yákoby yeden ogień był. Mącz 447a; iáko ſzyk do bitwy żołnierzom/ ták wieść do ogniá mieſzcżánom potrzebna GostGosp 142. Cf »jako do ognia bieżeć«, »palić jako ogniem«, »jako ogień od wiatru się szerzyć«.

W charakterystycznych połączeniach: ogień gęsty, gwałtowny (4), srogi (2), straszliwy, szkodliwy (3); ogień doszedł, ogarnął, oskoczy, panował (3), w popioł obrocił, przyjdzie, rozsypie, szkodę poczynił (uczynił) (2), utrapi, werwie się, wyszedł [skąd] (6), zmoże; ognia opatrzenie, przyczyna, strzec się; do ognia bieżeć, przychodzić; od ognia nakazić się, obronić (bronienie) (3), podejmować szkodę, wyzwolon, zachować, zginąć; stawić się u ognia; z ognia uciekać; ogniowi zabieżeć; ogień dopuścić (przepuszczać) (3), mnożyć, obwoływać, odganiać, przywodzić, ujrzeć, ukaz(ow)ać (2), uśmierzyć, widzieć (3), zadusić, zalać, żegnać; na ogień patrzyć; (po)czynić (uczynić) szkodę przez ogień (17), desolacyja, odnowić się, plaga (2), poginąć, powątlony, szkoda, szkodę popaść (3), utracić; ogniem bronić, (po)czynić (uczynić, działać) szkodę (6), grozić (2), karać (2), kazić, kurzyć, majętność odejmować, nabywać sławy, wniwecz obrocić, odpowiedać (2), szkodzić, trapić, wywrocić, zagubić, zgwałcenie, zubożyć.

Przysłowia: Ogyeń gdy wiátr dmie záwżdy ſzyrſzy bywa RejZwierc 220v; Lecż wiárá ich nieprzemożona ná takie pokuſy odpowiadáłá/ á iáko ogień od wiátru tym ſię więcey ſzerzyłá SkarŻyw 27.
Frazy: »padł ogień« (1): gdy gorzał Krákow około kośćiołá Wſzech świętych/ padł ogień ná zamkowym kośćiele wielkim BielKron 369.

»pałał ogień« (1): GórnTroas 15 cf W przen »pożarł ogień«.

»ogień strawił« (1): Domos incendium absumpsit, Ogień domy ſtrawil/ to yeſt zniſzczył. Mącz 432d.

»ogień się szyrzy; ogień (bywa) szeroki« = incendium vastissimum Mącz [szyk zmienny] (1; 2): Mącz 476b; RejZwierc 220v; Tych też był Vrząd dopátrowáć/ áby śię domy álbo niezápaláły/ álbo ieſliby śię zápaliło/ áby śię ogień nieſzyrzył [ne incendia... exorta late ac licenter vagarentur] ModrzBaz 35v.

»ogień się zajął, zawziął« = ignis ortus est, incendium est exortum Modrz (1:1): niechay ſię tego niedopuſzcża/ áby gdy dom bliźnego iákoby gorzeć pocżyna/ on w proznowániu leniał: by záś ieſliby ſie wielki ogień záwźiął domu twego (á ty proznuieſz) ogień niedoſzedł. ModrzBaz 67, 35v.

»ogień żarzy się« (1): Ognyv nyerzarſch [!] ſzyą boza mocza panni mariey moczą, wſſiſthkich ſwyetich pomoczą LibMal 1544/84v.

Zwroty: »jako do ognia bieżeć, rzucić się; zebrać się by na ogień« (1:1; 1): zebrawſſy ſie by ná gwałt álbo na ogyeń/ runęli ſie ná nye vmyſlem tym/ áby ye byli pobili. GliczKsiąż H7; RejZwierc 188; GostGosp 158.

»ogniem burzyć (a. poburzyć, a. zburzyć), poborzony; zburzenie ogniem« = flamma devastare, incendiis affligere Miech [szyk zmienny] (10:1;1): MiechGlab 17, 47 [2 r.]; á ſnadz y ogniem ſie pokuſſáią zburzyć przybytki RejPs 108v; BibRadz Esth 16/23; BielKron 308v; RejAp 33v; s tego przychodziły ony ſrogie walki/ [...] ſrogie onych pięknych á ſławnych miaſt zburzenie/ bo ieſli nie mocą tedy chytroſcią/ ogniem/ ábo iákim przenáięciem. RejZwierc 76; StryjKron 335, 442, 537, 652.

»gasić (a. ugasić, a. zagasić) ogień; gaszenie, ugasiciel ognia« = restinguere incendium; exstinctor incendii Mącz [szyk zmienny] (11;4:1): ogniá s pirwotku ieſli w cżás nie gáśiſz/ Wierz mi kiedy moc weźmie bárzyey ſie przeſtráſzyſz. RejWiz 137v; BielKron 102, 394, 407v, 423v; Extinctor incendii, Vgáſiciel ogniá. Mącz 416a, 416b; BielSpr 63, 72v; W poſtronnych źiemiách ſrodze to karzą/ gdyby kto cżáſu zápalenia domu nátychmiaſt nieprzyſzedł z wiádrámi/ y z inſzem nacżyniem do gáſzenia ogniá [igni extinguendo] potrzebnym. ModrzBaz 35v, 35v [2 r.], 83v [2 r.]; StryjKron 722 [2 r.].

»ogniem, od ognia gorzeć (a. pogorzeć, a. wygorzeć, a. zgorzeć)« = incendio conflagratus Mącz [szyk zmienny] (3:1): ku oſtátku ogniem Illium będzye przez dopuſzcżenie bogow gorzáło. BielKron 55v; Mącz 167c; StryjKron 652; KochJez B.

»ogniem niszczeć; przez ogień, przez miecz zniszczyć; ogień zniszczył« = incendium absumpsit Mącz (1;1;1): Mącz 432d; Ci przez ogiéń/ przez miecz ſrogi Zniſzczyli twóy lud vbogi KochPs 119; KochJez B3.

»palić (a. popalić) przez miecz a (i) ogień; (po)pali (a. spali) ogień; przez ogień spalony« [szyk zmienny] (3;4;1): BielKron 371, 379; RejPos 253v; Rozważy ſobie gdzie ſie podziáły ony zaczne á mocne miáſtá [...]. A nie tylko miáſtá ále y inſuły/ [...] ktore ábo ogień popalił ábo ſrogie morze zátopiło. RejZwierc 87v, 152v; StryjKron 472; Cnotá ſkarb wieczny: cnotá klénot drogi/ Tegoć nie wydrze nieprzyiaćiél ſrogi: Nieſpali ogien/ nie zábierze wodá KochPieś 35; gdźieby którym oſobam były [przywileje] przez ogień ſpaloné [ubi forent per voraginem ignis absumpta JanStat 797]/ álbo iákim nieſczęśćiém ſtráconé [...]: té odnowić y dáć chcemy y obiecuiemy. SarnStat 1054.

»palić jako ogniem« (1): powſtali wnet fáłſzerze á gwałtownicy ſłowá ſzcżyrego Páńſkiego/ ktorzy palili iáko ogniem/ á wyćináli iáko miecżem s tego ſwiátá nędznego RejAp 57.

»mieczem, (i) ogniem plundrować« (3): zięmicę Lowicką do Arcybiſkupſtwá Gnezneńſkiego należącą/ ogniem y mieczem plundrowáli y burzyli StryjKron 335, 712, 717.

»ogniem i mieczem psować« (1): vbłagány od S. Leona ná tym przeſtał/ iſz ogniem y miecżem Rzymu pſowáć [...] niemiał. SkarŻyw 319.

»mieczem i (a) ogniem, przez miecz i (a) ogień pustoszyć (a. popustoszyć, a. spustoszyć); mieczem i ogniem spustoszony« = caedibus atque igne a. per circuitum vastare Miech; ferro et incendiis vastare Mącz; ferro ac igni vastare Modrz [szyk zmienny] (5:2;1): na morawę ſie vdali, ktorąż więcey niż przez czały mieſiącz miecżem y ogniem puſtoſzyli wolno. MiechGlab 14, 7; BielKron 379; Mącz 476b; ModrzBaz 119v; ziemię Mázowiecką Semowitowę część okrutnie palili/ y puſtoſzyli przez miecz y ogień. StryjKron 472, 309; łácno táki ſerce tráći z onégo ſrogiégo żalu/ gdźie oyczyzná mieczem y ogniem ſpuſtoſzona OrzJan 135.

»jako ogień od wiatru się szerzyć« (1): SkarŻyw 27 cf Przysłowia.

»ogniem wojować (a. powojować, a. zwojować)« [w tym: i mieczem (10), i żelazem (1)] [szyk zmienny] (11): OrzRozm Cv, F4v; Sáráceńſki Krol [...] Hiſzpánią ogniem/ głodem/ miecżem woiował/ káźił. BielKron 279, 192, 373, 406; StryjKron 370 [2 r.], 502, 677, 752.

»wyrywać z ognia« (1): ći Bogowie/ coś ie vnioſł s Troiey/ Wiem iż nie obráźili też oſoby twoiey. A przecżżeś ie wyrywał z ogniá gwałtownego/ Gdy ie záś chceſz do morzá wrzućić głębokiego? PudłDydo B2v.

Wyrażenia: »ogień wielki« = grande incendium Modrz [szyk 4:4] (8): Látá 1455. Dni Máiowych wielki ogień wyſzedł z Grockiey vlice BielKron 394, 59v, 396v, 420 marg; ModrzBaz 67; Wielki ogień ma powſtáć/ ták wielki ogień Ze wſzytko/ iáko w biały dzień/ widáć będzie KochOdpr D2; GostGosp 96.

»zakładanie ognia; ogień założon« = podpalanie; incendium Mącz (1;1): Arripere causam ad incendia, Wziąć przyczynę ku zákłádániu ogniá. Mącz 346b, 375a.

Szeregi: »(tak) mieczem, (i, a, jako) ogniem; przez miecz, (a, i (przez)) ogień; miecz i ogień« = ferro et (ac) igni Miech; Modrz; caedibus atque igne occisionibus et incendiis Miech; gladium et ignis Vulg; lancea et igne PolAnt; ferrum et flamma, ferro et incendiis Mącz [szyk 35:17] (32;19;1): wſzythkę onę za Dunaiem ſthronę, miecżem y ogniem okrutnie zburzyli MiechGlab 17, 47; kożde miáſto/ ktoreby niechćiáło vcżęſnikiem być tego ſwięthá niech od ogniá y od miecżá zginie Leop Esth 16/24; LeszczRzecz A4v; BibRadz Esth 16/23; OrzRozm Cv, F4v; drudzy Grekowie ciągnęli Priamuſowi do zyemie cżynić ſzkody przez miecż y ogień BielKron 57, 110, 192, 235, 236v, 257 (22); Mącz 222a; do zieḿ oyczyſtych Litewſkich przyćiągnął/ ktore ogniem y mieczem zwoiowawſzy y połupiwſzy/ wroćił ſię z Miſtrzem do Rágnety. StryjKron 502, 370 [2 r.], 442, 652, 752, 772; KochJez B2. Cf »przez ogień, przez miecz zniszczyć«, »palić przez miecz a ogień«, »mieczem, ogniem plundrować«, »ogniem i mieczem psować«, »mieczem i ogniem pustoszyć«, »ogniem wojować«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 15 r.]

»ognie i perzyny« (1): A widząc gęſté ognie/ y bliſkié pérzyny/ Téyże nocy żonę ſwą [...] Do Moſkwy wyſłał KochJez B2v.

»ogień, pożar« (1): Iáko ſtráſzliwy ogiéń/ iáko pożar/ który Gęſté láſy puſtoſzy/ y odziané góry. Ták y ty przepuść ná nie ſwoie łyſkáwice KochPs 125.

»ogniem i (a) szablą; przez ogień a szablę; szabla i ogień« [szyk 2:2] (2;1;1): Ponim náſtał Táchtámis walecżny/ ten Moſkwi wiele ſzkod pocżynił przez ogień á Száblę BielKron 439v; KochJez B, B3; OrzJan 133.

»woda i ogień« (1): Czáſem ſie też nas nádrazni y człowiek nikczemny/ á y wodá y ogień vtrápi nas RejPs 95v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»ogniem i (a) żelazem« [szyk 1:1] (2): Vmárł tedy Alexánder w leciech żywotá ſwego XXXII/ mieſiąc ieden/ ktory dwánaſcie lat ſwiát karał żelázem á ogniem. BielKron 126v; StryjKron 677. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

W przen (9): Turcy codzień z mocą ſwą ná mię ſie obrocą/ Y do końcá iuż ogniem me włośći popłocżą. BielSen 15; GórnTroas 42.
Fraza: »pożarł (a. żrze) ogień« = comedit ignis Vulg; hausit incendium Mącz; consumit a. devorat ignis PolAnt [szyk zmienny] (7): Leop Zach 11/1; Mącz 153c; BudBib Iob 22/20, Zach 11/1; Pała Dárdanów páłac/ y popiołem ſtánie/ Wnet/ wnet co żrzéć Gréckiému ogniowi nie sſtánie. GórnTroas 9; pałał ſzéroko On ogiéń/ który żárł królewſkié ćiáłá GórnTroas 15; páłace pałáią Zgruchotáné/ żrze ogiéń y człowiecze ćiáłá GórnTroas 59.
Przen (24): Nie ón chytry Vlyſſes/ nie towárzyſz iego/ Ani Synon zdradliwy/ ogniá ták ſrogiégo Przyczyną: lecz to ogien ón/ którym rodźiłá/ Ten pali/ ten śmierćią mą rádábym zgáśiłá. GórnTroas 10; Wynoś w czás z nagłego ogniá świátá tego co możeſz SkarKaz 7b.
Zwroty: »ogniem podżegać« (1): Pátrz iáko wiele Tyrránnow Kośćioł Boży do tych cżaſow burzyło/ iákiego okrućieńſtwá vżywáli/ iákim go ogniem podżegáli/ iákie nań miecże oſtrzyli/ iákie ſzubienice budowáli/ iákie piece zápaláli ReszPrz 5.

»rozżarzać ogień« (1): Sporká prętka/ rozżarza ogień [incendit ignem]/ á zwádá nágła wylewa krew Leop Eccli 28/13.

a) Zarzewie niezgody, walki, zemsty; bójka; bunt rozruchy (16): Leop Iudic 9/20; BibRadz Ez 5/4; BudBib Is 50/11; może być káżdemu po cżęśći dokumentem tá wrzáwá/ ktora niedawnego cżáſu w miłey Oycżyznie náſzey wzniećiłá ſie/ iáko tho ieſt ſzkodliwy ogień káżdey Rzecżypoſpolitey/ Inteſtina odia et bella in viſceribus propriis. Phil O2.

W charakterystycznych połączeniach: odszczepieński ogień, przeklęty, siłny, szkodliwy (3); ogień wynidzie (4).

Frazy: »ogień spali« (1): áby ogień wyſzedł z Amálechá któryby was y z nim ſpalił. BielKron 50v.

»ogień się wznieci (a. rozniecić się może)« (2): ták długo ſobie ludzie będą ſzeptáć á poćichu rády ſwe roznośić/ że s tego potym śiłny ſie ogień rozniećić może. RejZwierc 147; SkarJedn [180].

Zwroty: »podżegać ogień« (1): Oto wſzytcy wy podżegaćie ogień [accenditis ignem] przepaſaliście ſię iſkrámi BudBib Is 50/11.

»ogień zagasić; ogień się gasi (a. mogł się ugasić), ma być gaszon; ugaszenie ognia« [szyk zmienny] (3;2:1;1): BielKron 107v; Niemogł ſię ieſzcże przeklęty on ogień odſzcżepieńſki vgáśić: názáiutrz lud wſzyćiek burzyć ſię ná Moyżeſzá y Aaroná pocżął SkarŻyw 492; ActReg 21; Phil O [2 r.]; GDyby ſie wſczęłá zwádá/ między którémi zágáśiłby kto w tym ogień/ y w tym zágáſzeniu byłby kto ránion/ [...] według zwyczáiu téy źiemie zachowa ſie/ iż ten kto ogień zágáśił/ zá ránę ma bydź ſądzon SarnStat 1174.

Wyrażenie: ogień pożyrający« [szyk 1:1] (2): Ogień Oycżyznę pożyráięcy iáko ma być gáſzon. Phil O marg, O.
Szereg: »ogień, płomień« (1): Ogień wyſſedł [Ignis egressus est] z Eſebon/ płomień z miáſtecżká Seon/ y ſpalił Arnon Moábithſkie Leop Num 21/28.
b) Groźna sytuacja (4): ogień ći to ieſt/ y ledwie nie coś gorſzego/ niż ogień: ábowiem tu/ nie dwá/ nie ſześć groſzy fałſzywych w grżywnie iedney ſię naydźie [...] ále będźie fałſzu w workách/ w Skrżyniach wſzyſtkiey Korony. GórnRozm C4v.
Fraza: »szyrzy się ogień« (1): iuż ſie to wſzytko około nas okázowáć pocżyna/ że nas zewſząd iáko mocnemi wáły á iáko ſrogiemi mury nieprzyiaciele náſzy otocżyli/ á co dáley to sie bárziey ſzyrzy ten ſrogi ogień około gránic náſzych. RejZwierc 255v.
Zwrot: »zwołać jakoby do gaszenia ognia [czego]« (1): widźiſzże tu wáſzá kró: M. co zá narody Pan Bóg wáſzéy Kró: M. ziednał/ y kogo zwołáć raczył/ iákoby do gáſzenia ogniá kroleſtwá twégo? OrzJan 108.
e. Ognisko; focus HistAl, Mącz (31): záſádził ſwe woyſko w táiemnym mieyſcu/ kazał ſie ćicho ſpráwowáć bez ogniow BielKron 247; Mącz 289d; GórnDworz P5; Dzyeń s. Ianá bylicą ſie opáſáć/ á cáłą noc około ogniá ſkákáć RejPos 225v; BielSjem 32; Tám goście tám y domowi/ Sypáli ſye ku ogniowi KochSob 55.

W połączeniu szeregowym (1): ztąd owy Sobótki/ nocné ognie/ zbiéránia źiół/ y do czárów á báłámuctw bábich kiermáſz Oczko 29.

Fraza: »ogień gore« (2): Niemáſz ſtraży/ kárnośći/ nie rozdáią Háſłá. Piją/ Hucżą/ wołáią/ ogień wielki gore/ Przeto niepożytecżne walki ich nieſpore. BielSat L3 [idem] BielSjem 26.
Zwroty: »ogień czynić« (1): kazał ieſzcże więtſzy ogień cżynić [precepit accendi focos plurimos] około zaſtępow nád ieziorem HistAl H6v.

»ogień niecić« [szyk zmienny] (6): rádzili miedzy ſobą/ iákoby noc tę przeſpáć/ á wilcy żeby ktorego z nich nie ziedli. Ieden powiedział/ Niećmy ogień/ á nie ſpimy GórnDworz P5; StryjKron 602; KochPieś 15; KochSob 57; pod gárdłem zápowiedźieć/ áby w ow cżás kiedy pożary gorywáią/ żaden ogniá nie śmiał niećić w boru GostGosp 12, 166.

»ogień palić (a. napalić); ogień palony« = focum accendere; focus accensus HistAl [szyk zmienny] (4; 1): wiele im pomagał ogień palony/ á wſzákże dla ſniegu y dla wielkiego zimná vmárło drabow pięć ſet HistAl [I3]v, H6, [I3]v; SIoſtry ogien napalono/ Y plácu nam poſtąpiono KochSob 56; KmitaSpit C5v.

»ognie pogasić« (1): Gdy ſie iuż nieprzyiaćiel przybliżał/ kazał Skánderbeg ognie pogáſić BielKron 244v.

Wyrażenie: »ogień wielki« [szyk 2:2] (4): przykazał thám Alexader [!] wielkie ognie [plurimos focos] palić/ bo tam vmyſlił przez wiele dni pomieſzkáć. HistAl H6, H6v; BielSat L3; BielSjem 26.
α. Obrzędowe ognisko rozpalane przy pogrzebie; stos pogrzebowy (9):

ogień ku czemu (1): Ale y zwykły ogiéń/ ku ſpaléniu ćiáłá Nie mógł bydź/ kiedy Troiá płomieniém gorzáłá. GórnTroas 11.

Zwroty: »na ogień (na)miotać; w ogień rzucać« (4;1): BielKron 319, 321, 322 [2 r.]; vbráli go w odzienie y w ſzáty Xiążęce ſwietne/ [...] ná ſtos drew położyli z wielką żałośćią zgromádzonego Rycerſtwá/ potym wkoło drwá zápaliwſzy/ páznogćie Ryſie/ y Niedźwiedzie ná ogień miotáli StryjKron 411.

»ogień palić« (1): Przy iey grobie vdziáłáli Cżechowie iednę modłę z ſzcżerego żłotá [!] [...] á zwano ią Zelu/ przed ktorym ogień palili BielKron 319.

»ogień uczynić, udziałać« (1:1): ogień ná iego grobie vcżyniwſzy/ pogáńſkim obycżáiem/ brody ſobie tárgáli á ná ogień miotháli BielKron 322, 321.

Wyrażenie: »ogień wielki« (1): mąż iey Słáwoſz kazał ná iey grobie ogień wielki vdziáłáć BielKron 321.
f. Tortura ognia; śmierć przez spalenie na stosie (45): gdźieby sfáłſzował Kſyęgi Mieyſkie/ sſtawa ſye bezecnym/ y krzywoprzyſyężcą/ á bywa karan ogniem GroicPorz d4v; BielKron 25, 223v, 225; RejAp 11v; SkarŻyw 193, 207, 437; O Boże/ co tu tákich [fałszywych świadków] ieſt/ coby ie ze ſkały w ogień proſto zrzucáć trżebá. GórnRozm G3v; KlonWor 11 [2 r.], 39.

W połączeniach szeregowych (16): Izali [Jezus] mocą/ ogniem/ głodem/ mietzem/ ſadzánim/ wiązánim/ kiedy kogo ku wierze przymuſzał? KrowObr 26, 242; RejAp 92v, 114v, 163; RejPos 338v; RejZwierc 192; CzechRozm 95, 179v, 248v; SkarŻyw 151, 206 [2 r.]; kto między námi táki ieſt co to wſzytko cżyni/ práwie iákoby iuż ná kátá wołáiąc/ powroz/ miecż/ ogień/ do ręku podawaiąc CzechEp 25, 16; GórnTroas 42.

W porównaniach (2): Ná thym Concilium Ianá Huſá ſpalono y vcżniá iego Hieronimá/ ktorzy thák śmiele ſzli w ogień iáko ná iedny gody BielKron 283; ſzli ná ogień iáko ná błoto SkarŻyw 130.

W charakterystycznych połączeniach: ogień ciężki, straszny; ogniu bać się, ujć; ogień cierpieć, mieć, do ręku podawać (2); na ogień wieźć; ogniem bronić, karać (karan) (6), odciskać, odgrażać, odstraszać, odwodzić, panowanie umocnić, podpierać, prześladować (3), przymuszać (2), straszyć, wykorzenić, wytracić, zabijać, zacierać prawdę, żywot brać.

Zwroty: »iść w ogień, na ogień« (1:1): BielKron 283, SkarŻyw 130 cf W porównaniach.

»ogniem (s)palić« [szyk zmienny] (2): KrowObr 11v; Ktora klątwá (iáko Auguſtin świádczy) ieſt ćiężſze karánie niż gdy człowieká mieczem zetną/ ogniem ſpalą/ ábo beſtiámi ſkarmią. WujNT 76.

Wyrażenie: »ognia godzien« (2): pięknie go ná mieyſce gdzie pácholętá długo z kámieńmi zſtały/ wyprowádziwſzy: krzyknął ná towárzyſze/ áby biły iáko łotrá/ ogniá godnego. SkarŻyw 459, 574.
Szeregi: »ogień i męki« (2): MurzHist N; k temu iż ogień y męki mogą też y beſtye ćierpieć/ á ſámego człowieká rozumnego właſna ieſt męká/ ſromotá y poháńbienie y záwſtydzenie. SkarKaz 3b.

»ogniem, (i, albo) mieczem; (czy) ogień, (i, czy) miecz« [szyk 6:3] (6;3): Będzie Ewánielią práwdą Bożą názywał/ [...] ále tę prawdę Bożą będzie/ mietzem y ogniem przeſládował KrowObr 50v, 40v; RejAp 147v; GrzegŚm 19; RejPosRozpr c3v; mychmy ſą Chrześćiánie/ ogniá ſię y miecżá nie boiem. SkarŻyw 152; ReszPrz 66; GórnTroas 61, 65. [Ponadto w połączeniach szeregowych 12 r.]

»powroz, ogień« (1): Stárcże powrozáś godzien/ ogniáś godzien. SkarŻyw 574. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

g. Palący się przedmiot (11): nawiązáłá gołębiom ogniá do nog/ tákież wroblom puśćiłá ie BielKron 427v.
α. Rodzaj pocisków zapalających (10): zá temi becżkami ſtać z gotową ſtrzelbą iednym drugim záſie s kámieńmi ſtać/ drugim z ogniem gotowym máiąc drwá po temu. BielSpr 64.
Zwroty: »gniem ciskać; ciskanie ognia« (1; 1): kośćiołá świętego dobywał przez wiele dni záſádźiwſzy k niemu kuſze y tárány/ k temu przypráwy ku ćiſkániu ogniá [et iacula ignis] y kámieni BibRadz 1.Mach 6/51; BielKron 417.

»ogień miotać (a. ognia namiotać); ogień miotany« = ignem inicere Modrz [szyk zmienny] (6; 1): Sáſkowie potym miotáli ogień/ chcąc ſpálić moſt BielKron 229, 248, 250; OrzQuin A3v; Były też Plutei o trzech kołkách/ [...] ſkorą ſurową przykryte z wierzchu dla ogniá z wierzchu miotánego BielSpr 61v, 64v; ModrzBaz 64.

h. Mieszanka łatwopalna, tzw. ogień grecki; admirabilis a. artificiosus a. Graecus ignis Cn (5): áno ſie mnie zda ſkodliwſſy [język fałszywy] niżli by kto ku mnie ſtrzelał znátęſſego łuku/ á ſnadz y ſtrzáłámi ogniem záſádzonemi. RejPs 189.
Zwrot: »przyprawić ogień; ogień przypraw(io)ny; przyprawa ognia« (1;2;1): gdzye by był nie Dyomedes/ zápáliłyby były Amazones okręty Greckie miſtemą przypráwą ogniá w ſtrzałách BielKron 59; poſłał przećiwko im tákie miſtrze/ ktorzy z ſmołą/ z ſiarką/ przypráwiwſzy ogień popalili im okręt BielKron 347v, 55, 340v.
i. Sfera ognia w ówczesnej kosmologii; aether(a) Mącz, Calep, Cn; (elementum)ignis, ignis aetherus Cn (20): Spery Płánethow nád ogniem. RejWiz 151v marg, 151 marg, 151v [2 r.], Cc8, Dd3; AEthera, Niebioſá/ álbo náiwyſzſzy element/ álbo żywyoł/ Ogień. Mącz 5c; Calep 38a.

W różnych połączeniach (najczęściej szeregowych lub przeciwstawnych) z nazwami pozostałych sfer (10): Pátrzże nád tym powietrzem wnet záſię ieſt wodá/ A nád tą wodą ogień RejWiz 151, 145v, 149, 149v, 151; Meteora Aristotelis, Xięgi Ariſtoteleſowe w których o wyſokich rzeczách/ to yeſt o obłokách powietrzu/ wodźie/ ogniu wyſokich zwłaſzczá elementách á żywiołách wypiſano yeſt. Mącz 219c; SienLek 28; Oczko 4v, 5; SzarzRyt B4.

W charakterystycznych połączeniach: ogień na niebie (2), przezroczysty; natura ognia (2); brać posiłek z ognia; miarkować ogień; przykryć ogniem, rozdzielić; z ogniem potkać się.

Wyrażenia: »ogień niebieski« (1): któré [drzewo] zácząwſzy ſye poki rośćie ná źiemi/ bierze pośiłek z wody/ z dobrégo wiátru/ y z ogniá ónégo Niebieſkiégo/ który iſtność rzeczam wſzyſtkim dawa Oczko 5.

»okrąg ognia« (1): Sphérá álbo okrąg ogniá/ okrąg wiátru/ okrąg wody/ tylko tho w ſobie ma/ co któremu z nich należy Oczko 4v.

»ognie wieczne (a. wieczyste)« [szyk 1:1] (2): GrabowSet V4v; Niebem otocżył wſzytko ſwoie dźieło/ Ktore podeyźrzeć ze wſzech ſtron miło. Tám wiecżne ognie ſwoie mieyſce máią KlonFlis B4.

j. Błyskawica, piorun; burza (22): LubPs R5; RejWiz 49v; Tegoż cżáſu grom wielki był/ s ktorego ogień vpadł ná kośćioł S. Fránćiſzká w Krakowie BielKron 396v; Też błyſkáwicę ogniem zowiemy RejAp 114; RejZwierc 128v; Niechay ogiéń z niebá páda/ A źiemiá ſye w głąb rozśiáda. Pan który zaſtępy włádnie/ Záwżdy nas obroni ſnádnie KochPs 69, 40.

W połączeniach szeregowych (6): RejWiz 10v; Przypadáią ſrogie ognie/ ſtráſzliwe gromy/ pioruny y dziwne trzáſkáwice. RejZwierc 86v, 113v, 133v; SkarŻyw 480; rolnik opátrzny [...] Cierpi ognie y deſzcże/ wiátry rozgniewáne. KlonWor 77.

W porównaniach (2): Kiedy źiemi zléćiwſzy śmiertelné zéwłoki/ Ogniu rowien prędkiemu/ przeniknę obłoki. KochMuza 28; CYprydy ſynie/ [...] Nie ták okrutny Ogiéń piorunowy Z ſtráſznych łyſkáwic/ Gdy ná świát ſurowy Gromy ſwé miece/ Iáko twoie ſtrzáły GosłCast 40.

W charakterystycznych połączeniach: ogień błyskający (2), latający, okrutny, prędki, srogi, straszny.

Fraza: »ogień zapala, zapalający« (1:1): LubPs X5v; ogień latáiący/ nie łácno dáchowką przykryte dáchy zápala [Ignis ... occupat]. ModrzBaz 35v.
Wyrażenia: »ogień pałający« (1): Qui facis angelos tuos ſpiritus: et miniſtros tuos ignem vrentem. Ktori czyniſz angioły twoie duchy/ [...] a ſlugi twe cżyniſz ogniem pałaiączym. WróbŻołt 103/4.

»ogień piorunowy« (2): Powieda/ że [cieplice] z rzeczy świętych ſą vczynióné. á święté rozumieli/ śiárkę/ y ogień piorunowy Oczko 6v; GosłCast 40.

»płomień ognia« = flamma ignis PolAnt, Vulg (2): o Anielech mowił Ktory poſły ſwe czyni duchy/ á ſługi ſwoie płomieniem ogniá. BibRadz Hebr 1/7; CzechEp 284; WujNT Hebr 1/7.

k. Światło, znak świetlny, oświetlenie za pomocą ognia; lumen Mącz (34): ſniey [wieży] widáć ná morze dwie śćie mil látemę z ogniem BielKron 270v; s ktorey wieże látemia wielka záwieſzona w ktorey przypráwiono táki ogień ktory bárzo daleko kupcy widzą w nocy BielKron 282v, 439v; Praeumbro, Zásłániam komu od ogniá/ odeymuyę swiátło. Mącz 502a, 52d; GórnTroas 59.

W charakterystycznych połączeniach: gotowanie ognia; zasłaniać (zasłonić) od ognia (2); ogień chować, przyprawić, widzieć; dawać znaki przez ogień (2).

Fraza: »ogień gore« (4): BielKron 263v; ztądże wſzelákie wieże y inſze budowánie/ ná których ognie tákowe goreyą phari bywáyą zwáne. Mącz 297b, 297b; Ognie ſwiecąc gorząły z wieże záwieſzony. StryjWjaz C3v.
Zwrot: »ognie palić; palenie ognia« (1;1): Ognie palą/ y chodzą pięknie s proceſſyą RejWiz 181; BielSpr 42.
Wyrażenia: »jasny ogień« (1): áza nie widźićie iáſnego ogniá kthory z grobu Máchometowego wychodźi? BielKron 456v.

»ogień nieugaszony« (1): Toli ieſt ogién ón nieugáſzóny Złotégo ſłóncá/ [...] od początku świátá Prowádźi látá? KochPieś 11.

»ogniem pałający« (1): ſiedḿ lamp było ogniem pałáiących przed máyeſtatem/ ktore ſą ſiedḿ Duchow Bożych. RejAp 48v.

»ogień słońca« (1): KochPieś 11 W cf »ogień nieugaszony«.

»ogień ustawiczny« (1): Ogień vſtáwiczny. SkarKaz 457a marg.

»zagaszenie ognia« (1): dawáią te znáki cżáſem słowy/ cżáſem trąbieniem/ cżáſem też inſzemi znáki: iáko ſchyleniem drzewcá ná doł/ zágáſzeniem ognia [ignis extinctione] ModrzBaz 111v.

Szeregi: »ogień a dym« [szyk 1:1] (2): Tegoż Alexándrá ſtroże pochwytáli Tátárſką ſtraż/ ktorzy przes ogień w nocy á przes dym we dnie mieli dáwáć znáki ſwoim BielSpr 42, 67v.

»ogień albo świeca« (1): Officere luminibus, Zásłonić komu od ogniá/ álbo od ſwiéce. Mącz 115c.

Przen (4):

ogień czego (3): Vſkróm z łáſki ſwéy morzkié nawáłnośći. A podnieś ogiéń portu zbáwiennégo KochFrag 15. Cf Zwrot.

Zwrot: »ogniem [czego] rozświecić« [szyk zmienny] (2): Tyś roſpalił lámpę moię/ tyś mé ćięmnośći Roświéćił/ móy Boże/ ogniem ſwoiéy świátłośći. KochPs 24, 37.
Wyrażenie: »wieczne ognie« (1): ſkorom wzgárdźił/ twey łáſki promienie/ Wzrok/ wiecżnych ogniow opuſzcżony/ złoty: Opádli duſzę mą/ pełni ochoty Nieprzyiaćiele GrabowSet Ov.
α. Biblijny słup ognisty (10): okázował mieſcá ná kthorych mieliśćie rozbijáć namioty ſwoie/ vkázuiąc wam drogę w nocy przez ogień/ á wednie przez słup obłocżyſty. Leop Deut 1/33; BibRadz Deut 1/33; BielKron 30v, 35v, 46; BudBib Deut 1/33; Przydał im wódze: ná dniu obłok znákomity/ A w nocy nieprzeyźrzánéy ogiéń niepokryty. KochPs 115.
Fraza: »świeci (a. oświeca) ogień; światło ognia« = lumen ignis PolAnt (2; 1): LubPs R6, Yv; prowádził ie obłokiem we dnie/ á wſzytkę noc świátłem ogniá. BudBib Ps 77/14.
Wyrażenie: »ogień pałający« (1): Wyodł ye w obłoku ſwoim gdy był dzyeń gorący/ A w nocy ye oſwyecał ogyeń pałáyący LubPs R6.
2. Światło gwiazd słońca; świecące ciało niebieskie, meteor, kometa itp.; bolis Calep, Cn; aconthias, ceratias, cometa, cometes, crinita stella, cyparissiae, disceus, fax, flamma comas imitata, hippeus, lampas, pitheus, pogonias, trabs docos Cn (11): RejWiz 151 marg, Cc5v; w ten cżás wielkie cudá widzyeli/ ogień ná powietrzu przez LXXV dni BielKron 121; którému [gwiazdozbiorowi Wężownika] tákowy Ogiéń z rámion wychodźi/ że y w pełnią goré Vpátrzony: w ręku/ iuż nie ták świátło ſporé. KochPhaen 3, 4; KlonFlis B3.
Fraza: »ogień [czego] gore, gorający« (2:1): Wieczorna gwiazdo/ któréy/ ná okrągłym niebie/ Ogień nád źiemią goré KochEpitCat 110, 110; Calep 134b.
Wyrażenie: »ogień słoneczny, słońca« (1:1): Boże, ktory początku nie masz, ani końca, I ty, ogniu wysoko lecącego słońca, [...] Bądźcie świadki KochMon 29; KochPs 26.
3. Jeden z elementów, z których według ówczesnych pojęć zbudowana jest materia i żywe organizmy; ignis Vulg (48): FalZioł [*8]; Cżemu ocży cżarne lepiey widzą wednie, nie tak w noci. (–) to bywa dla niedoſtatku ognia ktoriby mogł moczniey wilgoſć lodowatą oſwieczać GlabGad B5, E3v; RejWiz 118v.

W różnych połączeniach (najczęściej szeregowych) z nazwami pozostałych elementów (28): WSzelka rzecz zywiącza/ albo thez z ziemie roſtącza: Ze cżterzech żywiołow ſtworzona albo ſlożona ieſt. To ieſt z ognia/ z powietrza/ z wody/ y z ziemie. FalZioł [*7], [*7] [2 r.], [*8]v, I 116c, 156b; GlabGad H [2 r.]; BielKron 127v; KochZg A2; SienLek 1, 28v, 41, Vuu [5 r.]; Oczko 3v, 5; StryjKron 1; GórnRozm N [2 r.]; Ziemiá bowiem odbiera/ źiemię álbo ćiáło/ Wodá krew/ á wiátr oddech/ ten ktorym dycháło/ Ogień teſz ćiepło bierze/ [...] Ták z cżłowieká iáko teſz z káżdego ſtworzenia. KołakCath B4v; W ćiele ludzkim mieſzkáią przećiwne ſobie żywioły: ogień/ y wodá/ y źiemiá/ y wiátr: iákoż ſię zgodzą? SkarKazSej 676a, 676a marg, b [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: ogień gorący, silniejszy, suchy, więtszy; gorącość ognia, niedostatek, ukrocenie; podobny ogniowi (3); przydawać ognia; brać powod z ognia, sprawiony, tworzyć (stworzony) (3), złożony (2), żyć; złożony od ognia; miarkować ogień, wywodzić; ogniem strawić się, zagrzewać.

Wyrażenia: »ogień przyrodzony« [szyk 12:2] (14): iż takowa [ślina] bywa bielſza na tcżo niżli inedy, gdyż wizytka lipkoſć pokarmu iuż ſie w niej ſtrawi ogniem przyrodzonym. GlabGad C6, G, Gv, G2, G3, G7 (11); Częſtoćiem rychley wzmagáią/ ktorzy ſye w niemocy ná inſze mieſtce przewożą. Abowiem Ogień przyrodzony/ ruſzánim ſye mnoży/ á ſwą śiłą ćiáło potwierdza SienLek 34, Vuu3; RybGęśli D.

»ogień żywiołny (a. żywiołowy)« (2): Ine moczy [ku wspomożeniu żywota] [...] w rozlicżnych niemoczach zijawiaią ſie przez vcżynki ſwe, Powod ſwoy biorącze z ognia żywiołowego FalZioł [*7], [*7].

Szereg: »ogień i woda« (1): y iakoż theraz w żywoćie máćierzyńſkim ſpráwione ieſt ćiáło/ y dawaſz cżłonki: záchowano bywa w ogniu y w wodzie ſtworzenie twoie [conservatur in igne et aqua tua creatio]: y przez dziewięć kxiężycow ćierpi twoie tworzenie Leop 4.Esdr 8/8.
4. Załamanie światła w kamieniu szlachetnym, błysk, promień (3): KRzyſzthał kiedy będzie przeciw ſlończu położon/ thedy ogień z ſiebie wypuſzcża FalZioł IV 51b.

W porównaniu (1): Carbancula rodzaiow ieſt dwanaſcie, ale z tych rodzaiow nalepſze ſą ſwiathłe, iakoby ogień z ſiebie wypuſzczaiącze FalZioł IV 50a.

Szereg: »promienie i ogień« (1): Ten kamień gdy ktho trzyma w prawey ręczę naprzeciw ſlończu tedy wypuſzcża z ſiebie promienie y ogień FalZioł IV 58d.
5. Temperatura, zwłaszcza wysoka (12):

W porównaniu (1): iáko wodá odkrywa ogień/ gdy bywa laná w wapno niegáſzone/ thymże obytzáiem zakon Boży/ odkrywa ſkryte grzechy KrowObr 44.

Szereg: »ogień a (ni) wilgość« [szyk 1:1] (2): Iużby zyemiá nie miáłá ogniá ni wilgośći/ Iákożby ſie mnożyły nam ná niey żywnośći. Bowiem wilgość odmiękcża/ á ogień zágrzewa/ S tych dwu przycżyn tu káżde ſtworzenie ożywa. RejWiz 152v.
a. Upał, żar słoneczny (9): Sćiśni wigotné chmury świętą ręką ſwoią/ A ony ſuchą źiemię/ y drzewá nápoią Ogniem zyęté KochFr 125; GrabowSet F4v.

ogień czego (1): Trawá/ która nie czekáłá Rázu koſy śiekącéy: Ale przed czáſem zniſzczáłá Ogniem gwiazdy gorącéy. KochPs 193.

Wyrażenia: »letni ogień« (2): Szukáią ludźie/ zewſząd ogárnieni/ Ziołá/ owoce/ pośilenia/ chłodu/ By w letnich ogniách byli rátowáni GrabowSet C2v; KochFrag 26.

»ogień słoneczny« = intemperies solis Mącz [szyk 2:1] (3): A iáko cżyni/ przy płácżey/ młockowi/ Pożądny wiátr Cżerwcowy/ W ſłonecżnym ogniu/ źiarn precż wieiąc plewy GrabowSet T3v. Cf »spalony przez ogień słoneczny«, »wielki ogień słoneczny«.

»spalony przez ogień słoneczny« (1): Tobie źiemiá ſpalona przez ogień ſłoneczny Modli ſię ddżá KochFr 125.

»wielki ogień słoneczny« (1): Propter intemperiem solis, Dla wielkiego ogniá słonecznego. Mącz 172a.

W przen (1): Nie odſtráſzą zbytecznym ogniem záráżoné Kupcá kráie chćiwégo KochPieś 2.
6. Stan zapalny, ropny, zakażenie, zaognienie; podniesiona temperatura ciała, gorączka (70): ktho by miał ogień wſobie albo wrzod zgorączey przicżiny/ thego [wywaru] przykładay na mieſcze zapalone. FalZioł I 21b, ‡3e, I 28b, 77c, 122a, 130c (19); Kiedy ogień wynidźie z rány/ thedy ią lepák czyśćić. SienLek 147v, 135v, 146, 147v, 177v, 185 [2 r.]; któré [plugastwa] tą ták ſuchę/ że ſkurze/ iákoby blizny przyniówſzy/ áni wyćiéc/ áni ſyę záſuſzyć mogą: ále iáko bláchy poczérniwſzy ſkórę/ ogniá ráczéy/ niż wrzodów/ ślad nieiáki máią Oczko 13v; lekarż powie że nielża ináczey iedno muśić práwi tęn pálec co narychley vtrżeć/ á poki dáłey ogień nie zaydźie. GórnRozm K2, K2 [2 r.].

ogień czego (1): SienLek S[ss]3v cf Szereg.

W porównaniu (1): A mowa ich wiada ſię iákoby piekielny ogień BibRadz 2.Tim 2/17.

W charakterystycznych połączeniach: ogień w ranie panuje, (w ranę) się przydał (2), przyrzucił się, przyszedł, wnidzie, wynidzie (z rany) (2), zajdzie; ogień chłodzić, mieć w sobie (mający) (3), odrażać (odrażający) (2), psować, wyciągać (wyciągnąć, ściągać) (10), wygnać, wypądzać (wypędzić) (4), wysuszać.

Zwrot: »piekielny, świętego Antoniego ogień gasić (a. ugaszać); ogień będzie wygaszon; ugaszenie ognia piekielnego« (7:1;1;1): Na vgaſzenie ognia piekielnego na cżłonku męzkiem. FalZioł ++5c; ſok z ziela Nocz y dzień, z blaywaſem á z ocztem zmieſzany/ piekielny ogień gaſi FalZioł I 99d; vcżyń cienką maſć/ á tym cżeſto pomazuy piórkiem. A bedzie ogień wygaſzon. FalZioł V 117, *e, I 14b, 20b, 60b, 77c, 79b, 102b.
Zestawienia: »piekielny ogień« [nazwa różnych chorób, których wspólną cechą są zmiany występujące w tkance i na skórze: wrzód, gangrena, rak, róża, półpasiec itp.] = sacer igis Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; pusula BartBydg, Mącz, Calep, Cn; erysipela (herisipila) Murm, BartBydg, Cn; anthrax Murm, Mącz; S. Antonii ignis Murm, Cn; gangraena PolAnt, Cn; carbo, formica militaris, igis persicus, pruna Murm; morbus Gallicus a. regius BartBydg; carbunculus Mącz; cacoethes, cancer, carcinoma, circinus, phagedaena, zona, zoster Cn [szyk 26:8] (34): Murm 77; Mymer1 39v; BartBydg 68, 127, 134b; łoboda ſtłucżona zroiownikiem á trochę ocztu przilawſzi/ tedy ieſt lekarſtwo niepodłe na ogień piekielny FalZioł I 12a, I 20a, 28b, 80c, d, 90a (11); BibRadz 2.Tim 2/17; Mącz 11b, 38a, 164d, 332d, 363a; Proſto w tey mierże/ ták ſię dźieie/ iáko owo gdy ſię komu w pálec piekielny ogień wrżući/ więc pośle ſobie po lekárżá GórnRozm K2; Calep 501b, [878]a [2 r.]. Cf Zwrot.

»ogień świętego Antoniego« [objaśnienie cf »piekielny ogień«] [szyk 2:1] (3): FalZioł V 102; Pusula item, Nieyáka chorobá którą świętego Antoniego álbo piekielnym ogniem zową. Mącz 332d. Cf Zwrot.

»wietrzny ogień« = odmrożenie (1): [ze spisu rzeczy:] Wietrzny ogień czym wygnáć/ 1. 135b. [Cf Ná odźięblinę. 135v marg] SienLek T[tt]2.

Szereg: »ogień albo zapalenie« (1): Ogień albo zápalenié ſadzelu chłodźić SienLek S[ss]3v.
a. Gorączka (1):
Wyrażenie: »ogień nieprzyrodzony« [w odróżnieniu od ognia przyrodzonego, cf znacz. 3.] (1): Takieſz też otręby [tj. łuski w urynie] ſą ziarnka otrębam podobne/ ktore takieſz w febrze. Znamionuią od wſzytkiego ciała odriwać ſie/ dla gorączoſci ognia nieprzyrodzonego. FalZioł V 11.

Synonimy; 1.d. pożar; 3. gorąco, gorącość, upalenie, znoj; 4. zapalenie; 6. Zest. »piekielny ogień«: francuz, galik, przymiot.

Cf [OGNICZARSTWO], [OGNIOCZAR], [OGNIOMOŻNY], OGNIONOGI, [OGNIOWŁADA], [OGNIOŻYWY], [OGNIPIORA]

MM