Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [POŻAŁOWANY]

Następne hasło: POŻARCIE »

POŻAR (36) sb m

o jasne, a pochylone (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja

	sg	pl
N	pożår	pożåry
D	pożårowi
A	pożår, Pożåra
I	pożårem	pożårmi
V	Pożår

sg N pożår (15). ◊ D pożårowi (1). ◊ A pożår (3) ModrzBaz, Phil, GórnTroas, Pożåra [w znacz. 2.] RejZwierc (2). ◊ I pożårem (9); -em (5), -(e)m (4). ◊ V Pożår [w znacz. 2.] (1). ◊ pl N pożåry (4). ◊ I pożårmi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Palenie się czegoś, pożoga; ogień, płomień (31)
- Przen (15)
  - a) Niszcząca, szkodliwa siła (o najazdach wroga, wojnach, odszczepieństwach religijnych, miłości) (11)
  - b) [O chorobie zakaźnej]
2. Imię psa gończego (5)
3. [Imię czarta]

1. Palenie się czegoś, pożoga; ogień, płomień; incendium Modrz, Cn; ignis Vulg, Cn; flamma Vulg; impetus flammarum Cn (31): siccamentum lignorum, pozar, item d⟨icitu⟩r sacrificium vel holocaustum BartBydg 36b; Achilles/ co miał bydź rad/ iż ſwoiégo pożył/ To wſpómniawſzy ná pożar/ bárzo ſie zátrwożył. GórnTroas 21; SarnStat 644, 679.

W połączeniu szeregowym (1): Turecki Cżeſarz [...] przez puſtynie Azijſkie do Aſtráchámá woyſko ſwe wiodł/ kędy głodem wrzody powietrzem y pożarmi trzydźieśći tyśięcy ludu ſwego ſtráćił. BiałKaz M2.

W porównaniach (6): KochPs 119, 125; á práwie iáko pożarem dochodźiłá moc ich [Turków] do wſzyſtkich Pańſtw okolicznych MycPrz II B[3]v; exekucia [dekretu]/ ná prośbę nowych Ewangelikow/ byłá do cżáſu záwieſzona: podobno dla nádźieie/ áby ſie znimi byli ziednocżyli. Ale iż duſze ich iáko pożar pożyráią/ dopiero bacżąc ſie/ do confederáciey ſwey odſtąpili ich PowodPr 37. Cf »jako pożarem popalić«, »jako pożar szyrzyć się«.

Fraza: »pożar gore (a. gorywa); pożarem gorzeć« (3;1):(nagł) Puſte polá Podolſkie. (–) ZAſz to nie wielka żáłość/ gdy náſzy pátrzáią/ Ano roſkoſzne polá/ pożarem goráią. RejZwierz 110v; RejZwierc 247v; y pod gárdłem zápowiedźieć/ áby w ow cżás kiedy pożary gorywáią/ żaden ogniá nie śmiał niećić w boru GostGosp 12, 166.

Zwroty: »jako pożarem popalić« (1): á ty wzruſſywſſy náwálnoſć gnieẃu ſwego/ ſnádnie ie [narody pogańskie] zborzyc możeż nie ynáczey iáko gęſtę [!] chroſty álbo wyſokie gory pożárem ogniſtem popalić. RejPs 124v.

»jako pożar szyrzyć się« (1): A ſnadź im tego więcey bronić będą/ tym ſie to [prawda boża] iáko pożar więcey ſzyrzyć będzye: Bo zyemiá y niebo zginąć muśi/ á ſłowo Páńſkie muśi żyć ná wieki. RejAp 120.

»pożarem zapalać« = podpalać (1): ſzláchtá álbo proſtégo ſtanu ludźie/ do boru/ láſu/ zapuſtu czyie^go kolwiek przyſzedſzy/ chcąc/ álbo z przygody/ pożarem lás zápaláią SarnStat 670.

Wyrażenia: »pożar nieugaszony« (1): Rychłóż/ wiekuiſty pánie/ Twóy przećiw nam gniéw vſtanie? Gniéw pożarowi ſrogiemu Równy nie vgáſzonemu [Usquequo ... accendetur velut ignis zelus Tuus? Vulg Ps 78/5]. KochPs 119.

»pożar ognisty« (1): RejPs 124v cf »jako pożarem popalić«.

Szereg: »ogień, pożar« (1): Iáko ſtráſzliwy ogiéń/ iáko pożar/ który Gęſté láſy puſtoſzy/ y odziané góry [Sicut ignis, qui comburit silvam, et sicut flamma comburens montes Vulg Ps 83/15]. Ták y ty przepuść ná nie ſwoie łyſkáwice KochPs 125.

Przen (15): Tedym ia nie Inkauſtem/ ále ogniem/ z Rozmowy wáſzéy támté Dyálogi piſał/ gdyż ony pożarem iáko powiádaſz/ dośiągły Królów y Céſárzów. OrzQuin D4v; A ták to złe cżem dáley tem ſię więcey będźie ſzyrzyło: iſkierká z przodku niezágáſzona/ vrodźi wielki pożar/ gdy będźie do tego máteriey doſtáwáć. ModrzBaz 66; Nieſczęśćié mégo ſyná dochodźi pożarem: Niżby go miał przywálić oyćiec ſwym ćiężarem/ Wolę/ iż zginie indźiéy gdźieżkolwiek mu pádnie GórnTroas 48.

Fraza: »pożar w sercu gore« (1): wotowánie Kurſierſtow przećiw Kroleſtwu Polſkiemu o Szpital [...]/ o ktory/ rzecż naprzod vcżynił Arcybiikup Maguntyńſki [...] [mówiąc] Iáſne ſą rzecży/ iáko ſłonecżne promienie ſzćkło przenikáiące/ ty pożáry ktore od niemáłego wieku w ſercách náſzych goráią z ſtrony gwałtownego y z vporu nie vhámowánego złupienia y trzymania ſzpitalá náſzego BielKron [332²].

a) Niszcząca, szkodliwa siła (o najazdach wroga, wojnach, odszczepieństwach religijnych, miłości) (11): KochZg A3; MycPrz I [C2]v; ten kto ná cáłość Oycżyzny ſwey nie oglądáiąc ſie/ tákowy pożar [tj. bellum civile] w nię wnośi/ ktorym zgubę wſzytkim gotuie/ [...] zá nieprzyiacielá Oycżyzny ma być ſądzon Phil N4; Lecz ieſli w któréy rzeczy potrzebá ieſt miáry/ W zákochániu przyiaźni/ á ſłuchay mnie ſtáréy. Niepuſczáć iéy do ſercá pożarem ſzerokiém GosłCast 27.

Fraza: »pożar doszedł (a. przyjdzie); pożarem dojść (a. przyść)« [szyk zmienny] (5;2): WróbŻołtGlab A5; MycPrz I B, II B[3]v; KochWr 39; [trzeba się starać] by to incendium annorum, któré paſsim po wſzyſtkim krześćiáńſtwie ſye roznośi/ do Polſki też pożarem iáko nieprzyſzło KochWrJan 18; Vlituymy ſię y ſámych śiebie: [...] gáśmy to incendium, poki do nas pożarem/ ſtrzeż Pánie Boże/ nie przyidźie. VotSzl B3v, B3.

Wyrażenia: »jadowity pożar« (1): [doktorzy Pisma św. nauki krakowskiej mają pilnie strzec i doglądać] aby żaden Impreſſor kroleſtwa tego nieſmiał robić kxiąg żadnych ani przedawać ź inąd przywożonych krom ich oglądania/ pod winą im vłożoną. A iednak barzo ſluſznie ich miłoſc vcżynili to zakazanie/ by ſnadz do nas then iadowity pożar [tj. herezja] niedoſzedł o ktorym v ſąſiadow naſzych ſlychamy WróbŻołtGlab A5.

»nieszczęsny pożar« (3): MycPrz I B, II B[3]v; vchoway Pánie BOże vpadku ná tám tych/ podobnoby y nas prędko ten nieſzczęſny pożar [tj. najazd nieprzyjacielski] doſzedł VotSzl B3.

[Szereg: »zaraza i pożar«: [Duchowni i świeccy] náoſtátek zprzyſięgli ſię y zbuntowáli przeciwko tákowey zaráźie y pożarowi nowego odſzcżepieńſtwá WerReguła 23.]

b) [O chorobie zakaźnej:

Zwrot: »pożarem iść« = szybko rozprzestrzeniać się: A przymiot z wiérzchu ſye poczynáiąc do wnętrza/ á ſtámtąd záś po wſzyſtkim ćiele pożarem idźie OczkoPrzymiot 4 (Linde).]

2. Imię psa gończego (5): Ze pſy ſie [pan] po polu goni Zyto/ owies wſſytko łomi Był tu pożar/ owo lezie A ſſách iuż wiſi náa brzezie Bárzoć mu ſie więc chce łowić RejRozpr Hv, H2; DRugi bywa przyiaciel zálecány/ gdzie iuż też tám y ſłowek y poſtawek będzie doſyć [...]. Bo gdy do niego przydzyeſz álbo przyiedzieſz toć ſie iuż będzie wierciał/ ſkakał/ biegał [...]. To po tym pożará głodnego każe do izby puśćić [...]/ to będzie wołał háhau pożar háhau. RejZwierc 89v, 90.

3. [Imię czarta: Do náſzey też Polſki posłał drugą hordę/ álbo ćmę Cżártow Lucyper ná łow [...]/ z kthorey ſą przednieyſzy ći towárzyſze/ [...] Gáydá/ Ruſzay/ Pożar PostępekPrCzart 65v.]

Synonimy: 1. ogień, płomień.

Cf [POŻARZE]