[zaloguj się]
[pdf]

GORĄCOŚĆ (283) sb f

gorącość (282), goręcość (1); gorącość : goręcość BielKron (9 : 1).

-ą- (279), -a- (2), -ąn- (1).

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl
N gorącość
G gorącości
D gorącości gorącości(a)m
A gorącość gorącości
I gorącością
L gorącości
inne sg G a. D - gorącośći

sg N gorącość (59) ◊ G gorącości (90). ◊ D gorącości (4). ◊ G a. D gorącośći (1). ◊ A gorącość (65). ◊ I gorącością (27). ◊ L gorącości (25). ◊ pl D gorącości(a)m (2). ◊ A gorącości (10).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Wysoka temperatura; aestus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; fervor BartBydg, Mącz, Calep, Cn; ardor Mącz, Calep, Cn; calor BartBydg, Mącz; caliditas, exustio, flagrantia Mącz (255): Słońce niegdy toż dziáłáło/ Iż śię też ożenić chćiáło: Ziemiá tę rzecż zrozumiáłá/ Tego dopuścić niechciáłá. Rzekąc/ doſyć mam ćięſzkośći/ Cierpiąc twoie gorącośći BierEz M2v; Estus. Hicze. Goraczoſc. Mymer1 4; Podobna á rowna rzecż: k ſobie podobne á rowne przyda/ nawięczey ſie rozmnaża Iako gorączoſć gorączoſci przyłożona, więczey ſie rozgorewa. FalZioł V 54, [*7], [*8], V 61; BielŻyw 159; zaſię kamien albo żelazo wielgie gdy ſie rozpali długo w ſobie dzierżi gorączoſć GlabGad E3v; Gdyż zaſię ſłonce ſwą gorączoſcią gwałtowną wilgotę barzo wyſuſza GlabGad H4, G5v, H5v, H8v; Mącz 5b, 15b, 31d, 121a [2 r.], 129b, 213a, 319c; SienLek V3; GórnDworz L15; HistRzym 47; HistHel Bv; Calep 37b, 91a, 416a.

gorącość czego (10): FalZioł V 72; GlabGad G5v; RejPs 27v; ále oto lepiey [...] niechay odćiągnie ná zad do Adrynopolá/ áby w tey nieprzeſpiecżnośći á niewcżeſnośći w gorącośći prochu powietrzu nie był BielKron 247v. Cf »gorącość płomienia« »gorącość słońca«.

W charakterystycznych połączeniach: gorącość dawać, dzierżeć, zatłumić (zatłumiać) (2), (z)cierpieć (4).

Zwrot: »(roz)palić, pałon gorącością« [szyk zmienny] (2 : 4): Uri calore, Być palon gorącośćią. Mącz 508d; á iżby theż paliło gorącoſcią ſwoią á dręczyło ludzi mieſzkaiące ná ziemi RejAp 134v, 134v.
Wyrażenia: »gorącość ogniowa« (1): Gdi ziemia[...] bywa opłokana wilgotą wody, od plugawoſci ſwey, thedy przychodząc gorączoſć y ſuchoſć ogniowa cżyni ią z ſiadłą y ſuchą GlabGad 17.

»gorącość płomienia« (1): Yáko then ktory ná dworze będąe od gorącości ſlonecżney rychley ogora/ niż domá od gorącosći płomyenyá domowego álbo ſwoyſkyego GliczKsiąż K4.

»gorącość słoneczna, słońca, promieniow słonecznych« = fervor solis BartBydg; exustio solis, solstitium Mącz; assus sol, verbera radiorum solis Cn [szyk 24 : 7] (26 : 4 : 1): Aestus, Summerhitz Gorącość ſłoncá. Murm 8; BartBydg 52; á owocz na ſzypołcze nie wiſi/ ale ſiedzi na Latoroſli/ á od gorączoſci ſlonecżney y od powietrza zra FalZioł III 20b, IV 17b, 53a, V 72; Cżemu gorączoſć promieniow ſłonecznich gdy kto w nie wezrzi, kichanie pobudza. GlabGad B8, G, I2v; RejPs 152v, 190; GliczKsiąż K4 [2 r.]; LubPs dd2v; BibRadz I 351a marg; Iáko Murzynowie w Egipćie ná goręcośći okrutney ſłonecżney ryby ſuſzą y wędzą/ ták theż ći ná mroźie ryby ſuſzą y iedzą. BielKron 294v, 295v; KwiatKsiąż M3; Mącz 70a, 80a, 373b, 398c [2 r.], 509a; SarnUzn B5v; RejPos 105v; BudBib Bar 2/22; CzechRozm 115v, 183, 228v; WisznTr 12.

»gorącością zagrzewający« (1): Abowiem ieſt ten Sákráment/ iáko náucża ś. Dyonizyus de coel: Hier. iáko ogień/ wſzytko co pali w podobieńſtwo ſwey nátury odmieniáiący/ [...] to ieſt ſkáźitelność nátury náſzey/ ſwą gorącośćią zágrzewáiący. LatHar 204.

Szeregi: »jasność, gorącość« (2): Bo Iſtność iáko ſtárzy Doktorowie przykłády dáią/ ma ſie iáko Słończe w zupełnośći/ ále Perſoná iákoby onego ſłońcá iáſność/ gorącość/ y ſamo centrum álbo diſcus Solis. SarnUzn B5v, E4v.

»gorącość i (a) suchość« [szyk 1 : 1] (2): GlabGad I7; áby ſuchoſcią á gorącoſcią ſwoią roſpaliło á zátwárdziło zyemię RejAp 134v.

»światłośc i gorącość« (1): Iáko ſłońce/ im więcey ku gorze poſtępuie/ tym ſię więcey pomnaża w świátłośći y gorącośći WujNT 201.

»upalenie i gorącość« (1): ábowiem ná mię vderzyło ſłońce (marg) To ieſt vpalenie y oná gorącość od ktorey ludzie ogorewáią (–) BibRadz Cant 1/5.

»zimno(ść), (i, jako) gorącość« [szyk 3 : 2] (5): Bytnoſć ze cżterzech żywiołow pochodzi: z ich przyrodzonemi ſpoſoby. Iako z gorączoſcią/ z zimnoſcią/ z wilkoſcią/ y z ſuchoſcią. FalZioł [*7]; GlabGad C4, Ev; RejPs 190; KwiatKsiąż M3.

Wyrażenia przyimkowe: »od gorącości« (8): FalZioł III 20b; GlabGad I2v; GliczKsiąż K4 [2 r.]; Carbunculantur semina, Płonie naſienie od gorącośći. Mącz 38a, 398c; RejAp 134v; CzechRozm 183.

»z gorącości« (1): Ták iż w onym ogroycu padſzy ná oblicże ſwoie/ wołał do bogá oycá ſwoiego [...] iżby oddalił ten ſrogi kielich męki iego/ thák iż krwáwy pot á práwie z gorącości wielkiey ze krwią zmieſzány/ tám wypłynął s ſwiętego ciáłá iego. RejPos 104.

»przed gorącością« (1): przypuſzcżáiąc do ſercá ſtátecżną y porządną ná nie z ſłowá Bożego odpowiedź/ przed ktorą ſie wywody ich źimne iáko lod/ przed letnią ſłonecżną gorącośćią roſpłynąc muſzą. CzechRozm 115v.

»w gorącości« (2): Apráwiem był wyſuſfon/ iáko zdzbło ſlomy wgorącoſći RejPs 46; RejPos 6.

W przen (1):
Wyrażenie przyimkowe: »od gorącości« (1): blogoſlawioné pierſi ktoré cie kármily/ iako ſie nie ſtopily dla wielkié iaſnoſcij/ albo niezagorzali od wielkié gorątzoſci. OpecŻyw 20v.
Przen: Ciężka praca, znój (1): Azaſz Sámſonowi s cżeluśći Oſłowey wodá nie płynełá [!]? gdy ſie był vprácował w gorącośći ſwoiey. RejPos 218v.
a. Ciepłota jako cecha organizmów żywych i substancji organicznych; nadmiar ciepła jako przejaw stanów zapalnych, chorobowych, gorączek (131): Wezmi naſienia cżoſnkowego rosſiey że ie/ á pothem onego cżoſnku ktori vroſcie/ wezmi iego naſienie y poſiey, cżiń tak pięć razow/ tedy on cżoſnek piątego ſiania iuſz będzie iadem/ dla ſwoiey zbythniey gorączoſczi. FalZioł I 5c; Then oleiek pomaga na zapalenie członkow y gorączoſci głowney. FalZioł II 22v; Ale gdy po obiedzie piecżone gruſzkhi gije/ poſypawſzy ie prochem koriandrowym/ broni dymom z żołądka do głowy wſtępowac/ y gorącżoſciam do ocżu FalZioł III 24a, ‡ 3d, *3c, *5b, [*7], [*7]v (49); Cżemu mozg ieſt zimny. (‒) Napirwej aby zimnoſcią ſwą wycżiſciał á oſwieczał rozum/ Drngie [!] aby zimnoſcią chłodził gorączoſć ſerdecżną. GlabGad B4, Bv [2 r.], D4, E3, E4, K2v; Certis horis pestifer calor remeat, Pewnych ſie godźin cięſzka gorącość wráca. Mącz 217b; SienLek 16v, 27v, 29v, Vv [2 r.]; GórnDworz H6v; ModrzBaz 70v.

gorącość czego (30): Też reubarbarum gorączoſć wątroby rozgania FalZioł [*8], +9f, ++8a, I 31c, 70d [2 r.], 71a (24); GlabGad E3, N8v; SienLek 20v [2 r.]. Cf »gorącość ognia«.

W charakterystycznych połączeniach: gorącość chłodzić (ochładzać, ochładzający) (4), gasić (3), leczyć (2), martwić, oddalać (7), odejmować (11), odganiać (wyganiać, rozganiαć, rozegnać) (6), odrażać, oziąbiać, rozpędzać (wypędzać, wypędzić) (5), uśmirzać, wyciągać (wyciągnąć) (2), znamienować (2); gorącość ciężka, członkow, febrna,głowna (głowy) (5), kolery (2), lędźwi (5), moczu (uryny) (6), oczu (3), piersi, serdeczna (5), silna, twarzy, wątrobna (wątroby) (4), wnętrzna (4), zbytnia (4), zimnic, żywiołna; gorącości zagaszenie.

Zwrot: »gorącością przepalic; gorącość paląca (a. zapalająca)« [szyk zmienny] (1; 2): Iaſkier w możdżerzu ſthłucżony gdy będzie na gołe ciało prziłożon: zrani ono mieſcze á prawie ſwoią gorączoſcią przepali ſkorę FalZioł I 56a, I 66a; cżemu zwierzęta miąſſzey ſierci [...] ſmielſze bywaią niżli miękkiey wełny, [...] abowiem tą gruboſć ſierſci pochodzi z kolery ktora ku gniewu á ku walce prziwodzi, dla ſwey gorączoſci zapalaiączey GlabGad A8.
Wyrażenia: »gorącość ognia, ogniowa« (2 : 1): Taż też otręby ſą ziarnka otrębam podobne/ ktore takieſz w febrze. Znamionuią od wſzytkiego ciała odriwać ſie/ dla gorączoſci ognia nieprzyrodzonego. FalZioł V 11; ábowiem tá ktoréy gorącość ogniowá pánuie/ zową ią látinowie ſanguis, á my ią zowiemy kreẃ SienLek V2, V3.

»gorącość przyrodzona« [szyk 6 : 2] (8): Ieſt iedno gumi iakoby ſmoła [...] Ieſt ciepłe y ſuche w cżwartym ſtopniu/ A dla thego wſzytki Gummata w gorączoſci przyrodzoney przewyſzſza FalZioł III [32]d, [*8], V 53v; GlabGad G8v, K2v [2 r.]; SienLek 4, 26v.

Szeregi: »gorącość, (a, i) suchość« [szyk 3 : 1] (4): PatKaz III 118v; BIałego maku wodka [...] gorączoſc głowy/ ſuchoſc ocżu [...] lecżi FalZioł II 8d, I 94c, II 6b.

»gorącość i (a) wilkość; gorącość z wilkością« (3; 1): á z thąd pochodzą y inſze rzecży/ iako wilkoſci [...] rozegnać gorączoſci z wilkoſciami FalZioł [*8], I 78b, 87a; Aboćiem czerſtwe ruſzánie/ gorącość známienuie/ A prętkość wilkość wiátrową SienLek 24.

»gorącość, zapalenie« (1): Thy naſienia vſmirzaią gorączoſć/ zapalenie FalZioł I 31c.

»gorącość, (albo) zimno« (2): Lekarzſtwo odrażaiącze ieſt, Ktore odraża gorączoſć/ albo też zimno FalZioł V 96; iż gorącość kraśi mocz: źimno bieli SienLek 24v.

Wyrażenia przyimkowe: »od gorącości« (4): FalZioł I 115d, V 10v; Ano ieden zgore od gorącośći/ drugi zgnije od drożdzy RejZwierc 61v; WerGośc 226.

»z gorącości« (17): bo tluſtoſzcz abo czyelyſtoſzcz vyelka pochodzy s zymna a zwylkoſzczy Czyenkoſzcz a ſuchoſzcz zgorączoſzczy a ſuchoſzczy PatKaz III 118v; FalZioł ++2f, I 70d [2 r.], 84c, 91a, II 5b (14); GlabGad E3; Iednemu z gorącośći głowá ſie záwráca/ A drugi záſiębyonych pyerśi ſobye máca. RejWiz 93v.

b. O pogodzie: upał; aestus Mącz (42): Nie będą łaknąć/ áni prágnąć/ áni ich vtrapi gorącość y ſlońce Leop Is 49/10, 4.Esdr 15/50, Eccli 34/19, Is 27/8; złoto tę właſność ma/ Kiedy źimno záziąbia/ w gorącość roſpala. RejZwierz 35v; BibRadz Is 25/5, Apoc 16/8, II 141a marg; Ieſt tá źiemiá Zuzyáná bogáta/ [...] iedno tákiey gorącośći/ iż zboża źiárná ſłońce ſuſzy by ogień. BielKron 267v, 264, 267v, 443, 462; Sirius, Gwiazdá/ tey gwiazdy którą Caniculą álbo pſem zową/ która wielmi ſzkodliwą gorącość cżyni. Mącz 396b, 121a, 431d; RejAp AA5v, 69v, 134; RejZwierc 199v; ArtKanc C16v.

gorącość czego (4): BibRadz Gen 18/1; Bo iáko źiemie gorące w Afryce dziwne ptaki y źwięrzętá [!] máią/ ktore przez gorącośći źiemie indziey by żywy nie były/ tak theż záſię Stworzyciel źimnym ſtronam pułnocnym właſne dał źwierzęthá BielKron 295v; RejZwierc 171v. Cf »gorącość czasu«.

Wyrażenie: »gorącość czasu« (1): NA wioſnę ſie wſzytki rzecży odnawiaią/ bo od gorączoſci á wilkoſci cżaſu: ziemia ſie otwarza. FalZioł V 53v.
Szeregi: »gorącość a suchość« (1): A tąć to tu ſrogą plagą groźi Apoſtoł [...]/ gdy prze niewdzięcżność vpominánia Páńſkiego muśi vpáść na ſwiáth s ſpráwiedliwego dekrethu Páńſkiego tá gorącość a thá ſuchość. RejAp 134v.

»światłość, gorącość« (4): Kthorą drogą rozſypuie á rozchodzi ſie ſwiátłość/ dzieli ſie gorącość [spargitur lux, dividitur aestus] ná źiemi? Leop Iob 38/24.

»gorącość a wilkość« (1): FalZioł V 53v cf »gorącość czasu«.

»zimno, (a) gorącość« = aestus et gelu PolAnt [szyk 3 : 1] (4): trup iego będźie wyrzucony we dnie ná gorącość/ á w nocy ná źimno. BibRadz Ier 36/30; BielKron 455v; Nędze y niewcżás wytrfáią/ iáko ieſt głod/ źimno/ gorącość/ mokrość BielSpr 66v; GrabowSet O4v.

Wyrażenia przyimkowe: »od gorącości« = aestu Mącz (6): Potym ijż ony noſſki ſwięté byly ſchodzoné ij zranioné od kamieniá/ od piáſku/ od gorątzoſcij/ maſcią drogą pomazala OpecŻyw 46; FalZioł V 53v; A záſię czaſu ſuſzey wiginą/ á od gorącoſci [cum incaluerint] vſtawáią z mieſcá ſwego. BibRadz Iob 6/17; Mącz 156b, 402d; Astrobolismus – Schnienie drzewa od gorączoſzczy. Calep 107b.

»z gorącości« (1): Vprágnął z gorącośći y ieść mu ſie chciáło RejWiz 142v.

»w gorącości« (1): á duſſá moiá byłá prágnąca ſwiętey łáſki twoiey/ iáko ſucha ziemiá wody wgorącoſći RejPs 211; RejWiz 46, 142v; POtym ſię mu pan vkazał ná rowninie Mamre/ gdy ſiedźiał we drzwiách namiothu ſwego w gorącośći dniá [cum incalesceret dies]. BibRadz Gen 18/1, I 9c marg; RejPos 59; RejZwierc 171v.

2. Gorliwość, żarliwość; zapalczywość, niecierpliwość; mocne pragnienie, chęć; causon Calep; ardor a. fervor a. flagrantia mentis, zelus Cn (28): PatKaz III 119v; racz nas obronic: od oney faleczney gorącoſci wſſech przeſladownikow RejPs 85; RejAp 74; ReszList 155; Calep 175a; zápominam ćiebie/ Oycże náſz w niebie. A choc też wſpomnię: nie tą gorącośćią Iákoby trzebá: ni tą zięt miłośćią GrabowSet M3; WujNT 398.

gorącość czego (8): SkarŻyw 31; y wielką pokuſę/ wſpárći łáſką Chryſtuſową/ zwyćiężamy/ morząc w tobie gorącość chęći do zákazánych ná ten czás potraw. SkarKaz 121a. Cf »gorącość serca«.

gorącość ku komu, ku czemu (4): PatKaz II 62; A o twey gorącośći y wielkośći miłośći ku Pánu twemu/ co mam mowic Pietrze moy? SkarŻyw 598, 463, 574.

gorącość przeciw komu (1): y ná gorącośći przećiw złey y fałſzywey bráćiey [...] niechay nie ſchodźi. SkarKazSej 663a.

gorącość w czym (1): żaden tákiey gorącośći w miłośći nie vkazał. SkarŻyw 599.

W charakterystycznych połączeniach: gorącość fałeczna, osobna, wrodzona, zbytnia.

Zwrot: »gorącością pałać« = fervere calore Modrz [szyk zmienny] (2): O yakoſz duſza y ſercze yego palalo gorączoſzczyą ku bogu PatKaz II 62; Trzebá też/ áby im zámierzyli mierność żywnośći [...]: ábowiem ten wiek gorącośćią ſobie wrodzoną pała: niepotrzebá ogniá do ogniá przydáwáć ModrzBaz 10.
Wyrażenie: »gorącość serca« (6): y Piotr S. ten pálec ktory on z oſobney gorącośći ſercá á z táiemnego obiáwieniá odćiął: cudownie mu przywroćił. SkarŻyw 362, 544 marg, 574; Nie miey ſobie Chrześćijáninie miły/zá niegodne vżywánie/ tego/ kiedy przy tym nabożeńſtwie/ nie cżuieſz oney gorącośći ſercá/ ktoreybyś ſobie życżył LatHar 247, [249]; SkarKaz 423b.
Szeregi: »gniew i gorącość« (1): Ludźie bez gniewu y gorącośći ſą ſłábi do exekucyey. SkarKaz 313b.

»śmiałość i gorącość« (1): Dobrych záwſze y cnych miłośnikow oyczyzny godźi ſię ochrániáć/ ná ktorych też z łáſki Bożey nie ſchodźi / gdyby śmiáłośćią y gorącośćią złym nie vſtępowáli. SkarKazSej 694a.

Wyrażenia przyimkowe: »z gorącością« (1): Chriſtuſá opowieda/ á Zydy przywodzi do pokuty: z táką gorącośćią/ że ná to kazánie 5000. ludzi w Chriſtuſá vwierzyło. WujNT 510.

»w gorącości« (2): W gorącośćim ięzykiem ſwym wzywał Páná ſwego By mi racżył zyáwić konyec żywotá moyego. LubPs K4v; SkarŻyw 31.

a. W odniesieniu do jednego z przymiotów Boga: silne oddziaływanie, pobudzanie ku miłości (3): y wmyloſczy bozey gorzala zwyecznoſzczy bo ona myloſzcz gorączoſzczy boſkyey ſzwyatu porodzycz myala PatKaz II 53; LubPs E3; Nie będźieſz miał wymowki/ ktorą byś ſię ſędźiowi twemu záſtáwić mogł. Nie wiedźiałem/ nie widźiałem/ nie ſłyſzałem. [...] Nie máſz/ powiáda Prorok/ ktoby ſię zákrył od gorącośći iego. ReszPrz 104.

Synonimy: 1. ciepło, ciepłość, ciepłota, upalenie; a. febra, ograżka, zapalenie; b. znoj; 2. apetyt, chcenie, chciwość, chęć, chuć, gotowość, pragnienie, żarliwość, żądanie.

Cf 1. GORĄCO, GORĄCZKA, 2. [GORKOŚĆ], GORZAŁOŚĆ

MM