Silne pragnienie czegoś; z odcieniem dodatnim lub ujemnym w zależności od kontekstu: chęć, skłonność, ochota, gorliwość, skwapliwość, żądanie;
cupiditas, cupido Mącz, Calag, Cn; aviditas Mącz, Calep, Cn; appetitio Calep, Calag, Cn; amor, appetitus Mącz, Cn; affectus BartBydg; alachritas, ardor, avaritia, observantia, sitis, studium Mącz; voluntas Calep; aestus, animus, appetentia, concupiscentia, cupedo, impetus, impulsio, inhiatio, libido Cn (361):
ktora rzecz aczkolwye wyelką trudność wſobie miáłá á vkázowáłá/ á wſſákoż yá [...] tymem wyętſſą chćiwoźć myał. March1 Av,
Av;
nye waſząc ſie to chcywośćią ſtało ale bożą wolą izem tu poſlań HistJóz D4v;
BartBydg 6;
Taka chciwoſć y poſluga: iż iedna [pszczoła] chcze być nad drugą ſwoię ochotnoſć krolewi okazuiącz FalZioł IV 27d;
BielŻyw 29,
67;
Kmiotek proſty ná robotę Wſſytkę wydał ſwą proſtotę A to iego wſſytká chćiwoſć Mieć pokoy á ſpráwiedliwoſć RejRozpr G,
E4v;
RejKup b5,
x6,
aa4v,
bb2;
BielKom C6v;
Ty wołaſz ná złośćiwego áby przeſtał ſwey złośći/ A w oney nádętey myſli ſwych przewrotnych chćiwośći LubPs R4;
To máią Obrázy/ iż ludzi przywodzą w błędy/ [,..] Abowiem pátrzánie na nie pobudza ku chćiwośći ludzi głupie. KrowObr 116v;
Bądźże iedno w ſwych myſlach ſtáłym/ bo ćirpliwość/ To iey vrząd iż wytrwa káżdą ſwiecką chćiwość. RejWiz 34v;
Cżyńże ſobie ſyropek z roſtropney mądrośći/ A nie dáy ſie vwodzić nikcżemney chćiwośći. RejWiz 79;
Coż ieſt Pánu milſzego/ iedno ſpráwiedliwość/ A to iego ná ſwiecie/ ieſt nawiętſza chćiwość/ Aby nędznik w krzywdzye ſwey nie był vćiśniony RejWiz 162,
7v,
36v,
43v,
56v,
63 (
16);
Swarow ſie chroniąc/ ſwym też chćiwośćiam nie folguiąc/ łathwie od ſwiáthá y od dyiabłá odſtąpiemy Leop Iac 4 arg;
Bowiem co ieſt ſwiętſzego/ iáko ſpráwiedliwość/ Ktora ſkromi ludzką złość/ y wſzetecżną chćiwość. RejZwierz 111,
48v,
80,
111,
132v;
BibRadz Num 11/4,
Eph 4/19;
BielKron 120v,
449;
Bo rzecż oko wſzetecżna/ chćiwośći przywodźi/ Co ſie ćiáłu podoba/ rozumowi ſzkodźi. BielKronCies Mmmm3;
Mącz 15b [2 r.],
20a,
72d,
143d,
389c,
397b,
492c;
Chćiwośćiam ſwym nie mądrym każćie mowić ćiſzey Prot A3;
prze onę nieſpoſobność (choćiaż chciwość w nich przedſię nie zgáſłá) wſzytki zábáwy/ wſzytki krotochwile zdádzą ſie im nieſmácżne GórnDworz H6v;
ábowiem ieſliż białągłowę pánem zowiemy/ przyſtoi áby káżdy z nas myſli ſwe wſzytki/ y chćiwośći/ poddał pod moc iey GórnDworz Cc2v,
E8v,
S3,
Dd3;
HistRzym 127;
KuczbKat 280,
345,
360,
370;
Trąbá w káżdą potrzebę dodawa chćiwośći. RejZwierc 120;
Zeznay tho káżdy prze dwu ſpornych chćiwość/ Kreẃ lać niewinną co zá ſpráwiedliwość. RejZwierc 228v,
B4v,
66,
215v,
225 [2 r.],
228 (
11);
BielSpr b3v;
WujJudConf 154;
Gniew ieſt gwałthowne poruſzenie vmyſłu z złey chćiwośći RejPosWstaw [1103 ];
MycPrz II C4v;
PaprPan X2v;
ModrzBaz 53;
SkarJedn 185;
KochPs 161;
ArtKanc 014v;
Bá to v mnie nowa/ iżby Rzeczpoſpolita ktora ieſt niema/ bez oczu/ bez vſzu/ zá czym oney nie pánuią chćiwośći/ grżechy/ Páná Bogá obrażáć miáłá. GórnRozm M2v,
B2v;
Calep 115b,
1138b;
Phil I4 [3 r.],
I4v,
K,
P,
R [3 r.];
OrzJan 9,
17,
46,
93,
95;
RybGęśli D2v;
WujNT 2.Tim 2/22;
SkarKazSej 694a;
Ale porządek ná wyſokim niebie/ Nie ták pátrzących myśl ćiągnie do śiebie/ Iák zakon/ Pánie/ twoy ku przyſtoynośći Nákłánia ſmyſły/ y pſuie chćiwośći. SzarzRyt A3v,
Av.chciwość czego (47): March1 Av; Spania chciwoſć wielką oddala. FalZioł ‡‡b, I 143b; BielŻyw 117; Takież y nogi ieſtli na wierzchu koſmate będą vkazuią pſotę y chciwoſć niewſtrzymawania GlabGad P7; Po ſmierci Otomanowey naſtał iego ſin Archanes w chciwoſci panowania y wſmiałoſci oyczu podobien MiechGlab 65; KromRozm I Av; BibRadz I 3b marg; Máxym Grácyanow márſzałek/ dla chćiwośći Ceſárſtwá na zmowie obległ Grácyaná BielKron 157v, 118v, 130, 158v, 169, 172v; A w vcżeniu bywa to wielom na przeſzkodzie/ coby ku wielkiey pomocy miało być/ wielka chćiwość vcżenia KwiatKsiąż K4; Mącz 145d, 183d, 297d, 486a; GórnDworz C6, 14, Ee; BielSpr 28; MycPrz I B4v, II A4, B2v; Bo ludźie chćiwośćią vrzędow zápaleni/ vpornie ſię ich domagáią ModrzBaz 55v; Poty tedy chćiwość sławy ma być chwaloná/ pokiby ſię o cnotę opieráłá ModrzBaz 59; Acżkolwiek tedy niemamy ſię tego dopuſzcżáć/ żeby [...] też chćiwość sławy y zacność/ do woyny nas pobudzáć miáłá ModrzBaz 108, 55v, 56, 68v; KochOdpr Cv; SkarŻyw 212; y dla tego dla chćiwośći woyny y ochoty zbytnie przeważney do bitwy/ wyginęli. StryjKron 205, 225, 416; CzechEp 46; Calep 59b; Phil S; OrzJan 8, 28; Chćiwość przełożeńſtwá ieſt rzecz ſzkodliwa. WujNT Bbbbbb2v, Mar 4/19, s. 232, 807, 836.
chciwość do czego (6): MycPrz II C4; Phil D3; SkarKaz 314a; Potym záſię ieſt drugi wiátr Gniew: to ieſt chćiwość do ſzkodzenia ludźiom y prágnienie pomſty. KlonFlis A4v; KlonWor 52. Cf Wyrażenie.
chciwość około czego (1): Potym Sálomon pocżął też ſobie dom krolewſki budowáć/ [...] ktorego ledwa dokońcżył zá trzynaſcie lat/ bo nie táka byłá chćiwość poſpolitego robotniká około niego/ iáko gdy kościoł budowáli. BielKron 77v.
chciwość k(u) czemu (10): KlerPow 2; A wielka tam kłaſcze chcziwoſcz RejKup ee3; KromRozm I N marg; KromRozm III G8; BielKron 225v; Philomathia, amator [lege: amor] discendi, Chćiwość pilność ku naukóm. Mącz 297d, 297d, 453d; SienLek 30; Phil H4.
chciwość na co (2): DZiwna yeſt chćiwoſć Czártowſka na zágubyenye ludźi KromRozm III Av; MycPrz II B.
W charakterystycznych połączeniach: chciwość dziwna (4), marna (2), nienasycona, świecka (3), wielka (14), wszeteczna (6), zbytnia (6), zła (6); chciwość chwały (2), czci, panowania (16), przełożeństwa (2), sławy (3), urzędow (3).
Wyrażenie: »chciwość do boju« (1): Cżuyność Luferuſowá y chćiwość do boiu PaprPan C3v.
Szeregi: »chciwość i ambicyja« (
1):
kſyęża ſámi temu przyczynę dáli ſwą chćiwoſcyą y ámbicią. KromRozm III 17 v.»chuć, (i) chciwość« (3): ACzkolwyek zá chućyą y chćiwośćyą vznánya prawdy y rzeczy zbáwyennych [...] národźiło ſye wſſędy piſánya o wyerze álbo religiey KromRozm I Av; Mącz 15b, 423c.
»chciwość a łakomstwo« (1): Respirasset cupiditas atque avaritia paululum, Znienackáby ták tá chciwość á łákomſtwo vſtáło Mącz 409b.
»pożądliwość, (i) chciwość« [szyk 2 : 1) (3): Calag 64a; Calep 83b; żeby żaden o to do cżegoby go iego chćiwość y pożądliwość ciągnęłá/ nie kuśił ſie Phil R.
»serce i chciwość« (1): otoż tyſz ſerczá y chćiwośći/ kthore gotowi ſam pokazáć záwżdi przed ocżymá W. K. Z. LeszczRzecz A6v.
a.
Chęć posiadania dóbr materialnych: łapczywość, zachłanność;
cupido habendi Mącz (77):
Chćiwość to cżyni łákomſtwá BierEz I4;
RejWiz 102,
125v,
172v,
191v,
193v;
BibRadz Sap 16/21;
Abowiem gdzie w powadze złoto/ tám chćiwość bywa: a gdzie chćiwość/ tám łákomſtwo BielKron 296v,
82,
231;
KochSat B2;
KwiatKsiąż P3v;
Prot D;
á to zá nieſtworą á bezeczną chćiwoſcią Krześćiáńſkich pánow/ ktorzy wolą tho/ iżby lud wſzytek Boży zginął/ niż áby namniey co ſwego [...] dla zgody vpuśćić mieli. GórnDworz Ii4v,
G5v,
Aav;
RejZwierc 211 v;
WujJudConf 146;
Widząc Acháb iż nie mógł/ nigdy temu ſproſtáć/ Iákby oney winnice/ mógł od niego doſtáć. Vkładſzy ſie ná łożu/ bárzo ſie rozchorzał/ A więcey iey żáłuiąc/ ták w chćiwośći gorzał. HistHel Dv,
Dv;
ModrzBaz 55v;
KochMRot B,
B2;
KochPieś 6,
18,
37;
KochWr 31,
32;
Phil L [2 r.],
P2;
GrabowSet N3,
V3;
KochFrag 14;
RybGęśli B3v;
WujNT 1.Tim 6/10;
KlonKr A3v;
PowodPr 38,
78;
SkarKazSej 668b,
675a marg,
693b;
Okręt napierwey wymyśliłá chćiwość/ Nie ták potrzebá ábo dolegliwość KlonFlis C4v,
D4;
KlonWor 9;
SzarzRyt C3v.chciwość czego (16): March1 Av; Abowiem v Páná Bogá náſzego/ nie ieſt złoſć/ áni brákowánie perſon/ áni chćiwoſć dárow. GroicPorz pp2; BibRadz Mar 4/19; BielKron 42v, [842]; GórnDworz G5v; BudBib Sap 14/2; Niełokiećći/ iáko poſpolićie mnimáią/ ktorym kto mierzy ſukno/ ále zyſku chćiwość/ ktora ćię do kupowánia y przedawáni [!] záwodźi/ Kupcem cżyni. ModrzBaz 34v, 34, 108, 127v; Calep 799b; Phil O; OrzJan 55; KlonKr Dv; SkarKazSej 664b.
chciwość do czego (4): Gdzie tedy chćiwość do rzecży cudzych przyſtąpi/ tám zgodá długo trwáć nie może Phil R4; KlonWor 20, 29, 64.
chciwość ku czemu (2) Cupido habendi, Chćywość ku bogáctwóm. Mącz 72d, 102c.
W charakterystycznych połączeniach: chciwość marna (2), niesyta (3), wielka, zbytnia (2); chciwość bogactw (2), darow (2), mienia (3), zysku (3).
Szeregi: »chciwość, (a, i) łakomstwo« [
szyk 6 :
1] (
7):
GórnDworz Ggv;
SkarŻyw 582;
CzechEp 206;
BielRozm 4;
KochWr 32;
Phil O;
Ieſt ieſzcze inna przyczyná bárzo głowna niezgod ludzkich/ chćiwość y łákomſtwo/ y inne pożądliwośći świeckie SkarKazSej 675a.»chciwość albo pożądanie« (1): Bo ſąśiedztwo ktore licżą iákoby cżęśćią przyiáźni/ z miłośći w nienawiść śie obráca/ dla złey chćiwośći albo złego pożądáńia. KuczbKat 350.
»skępstwo i chciwość« (1): Vyźrzyſz znáki nie máłé wrodzonéy hoynośći/ Y cnoty: á nie vyźrzyſz ſkęmpſtwá y chćiwośći. KochDz 106.
b.
Namiętność, żądza, lubieżność;
cupiditas Mącz; cupido, flamma, voluptas Cn (76):
Niektórzy ludzie chczącz być cżyſci/ zawſze ſobie czinią łoſzko ſtego drzewka/ albo ie kładą włożko á cżini ie iakoby wałachy. á niekthorzy tak ſobie odeymuią chciwoſć tę FalZioł I 16d;
GlabGad D,
E4v;
Kupidę boginią być mnimaſz/ iż nierządna á niecżyſta byłá/ powiádaſz iż w ręku pochodnią goráiącą trzyma ktorą chćiwoſć pobudza y zápala/ á thák ią boginią oſierdzia być mnimáſz. HistAl Kv,
K3;
BielKom C3v;
KochZuz A2v;
KochSat B4v;
Iracundias et cupiditates restinguere, Gniewu y nierządnym chćiwościam ſie odyąć. Mącz 416b;
A ták/ iáko każdy ten młody cżłowiek/ ktory chćiwośći ſwe ma ná wodzy/ á miłuie rozumnie/ v mnie ieſt máło nie Anyołem: thák záſię mam zá wymowionego tego/ kthory da ſie zwyciężyć tey źwirzęcey miłośći GórnDworz L13v;
á záſię ták wſzythki drogi ſmyſłom zámknąć/ y chćiwoſcziąm/ áby/ áni gwałthem/ áni przez zdrádę wniść do ſercá mogły. GórnDworz Mmv,
Z8v [2 r.],
Aa2v,
Aa5v,
Aa6,
Aa7 (
22);
HistRzym 117;
BiałKat 190v [2 r.],
366v;
KuczbKat 350;
RejZwierc 76v;
Dla tegoſz y ćiáło od złey żądzey wolne/ dwa miáło wielkie przywileie. [...] bo we wſzytkim duchowi y rozumowi powolne było/ zápalenia żadnego y chćiwośći przećiw woley rozumney niemáiąc. SkarŻyw 260;
ArtKanc 015,
T6;
GórnRozm A3,
B;
WujNT 543;
CzahTr C4.chciwość czego (3): To bywa dla chciwoſci złącżenia przyrodzonego z ſamiczą GlabGad D, P7; GórnDworz L1.
chciwość ku czemu (5): Theż chciwoſc cżyni ku cieleſnem ſkutkom. FalZioł I 35b; GlabGad P7. Cf »chciwość ku rzeczam cielesnym«.
W charakterystycznych połączeniach: chciwość świecka, wielka, zbytnia (2).
Wyrażenia: »chciwość cielesna, ku rzeczam cielesnym« [
szyk 21 :
3] (
21 :
3):
tedy to picie odeymuie chciwoſć cieleſną FalZioł I 16d;
Też korzenie polney marchwie w karmiach pożywane/ pobudza chciwoſć ku rzecżam cieleſnym FalZioł I 105a,
I 17a,
100b,
105c [2 r.],
d,
122a (
17);
BielKom E6v;
GórnDworz Ff4,
Ff4v,
Mm6;
HistRzym 5v;
BiałKat 190v;
SkarŻyw 47.»chciwość gamracka« (1): y też ma mocz odeymuiączą chciwoſć cieleſną y gamraczką FalZioł I 16b.
Szeregi: »chęć a chciwość« (
1):
Powiada A1bertus w taiemnoſciach niewieſcich [...] iż chciwoſć złączenia przyrodzonego ku wywiedzieniu płodu po nogach ſie ſprawuie, tak iż trudno kto może mieć chęć á chciwoſć ku temu aż mu ſie nogi zagrzeią. GlabGad P7.»żądza a (abo, i) chciwość« [szyk 3 : 1] (4): á zá tą [światłoscią]/ (zewlekſzy s ſiebie żądze/ y chćiwośći cieleſne/ w ktoreſmy ſie tu ná ziemi oblekli/) [...] idźmy áż do onego naiwyſzſzego gmáchu GórnDworz Mm6, Hh4; WujNT 302 marg, 546.
c.
Apetyt, łakomstwo;
appetitus edendi, bulimia Mącz (20):
Cżemu żołądek ociąża pokarm nowy, iako ſie to przidawa w wielką noc. (‒) Bowiem takiey karmiey z więtſzą chciwoſcią pożywamy GlabGad E8v,
C7;
Mącz 295c;
ZawJeft 7;
SkarKaz 120b.W charakterystycznym połączeniu: chciwość wielka.
Wyrażenie: »chciwość ku jedzeniu, jedzenia« (10 : 4): Ma mocz chciwoſć zginęłą ku iedzeniu prziwraczać FalZioł I 100d, I 81d [2 r.], 120c, III 6c, 14a, 22b, V 13v [2 r.]; Appetitus edendi, Chćiwość ku yedzeniu. Mącz 295c, 28a, 268c; Niemáſz nie gorſzego w niemocách/ iedno ſkáżenie chćiwośći iedzenia SienLek 22, 21v.
Zestawienie: »Groby chciwości« n-loc = sepulchraconcupiscentiae Vulg Num 33/16, 17 (1): Y przezwano ono mieyſce groby chćiwośći/ bo tám pochowáli lud ktorzy chcieli mięſá. BielKron 40.
d.
O potrzebie fizjologicznej: intensywna potrzeba (9):
Też kto ma wydymanie/ á stolcza nie może mieć/ á chciwoſć ma iżby gi miał/ tedy warz to ziele weſpołek zbyliczą w wodzie y z dziewanną FalZioł I 15b,
22b.chciwość ku czemu (1): Theż kto ma chciwoſć ku ſtolczom á niemoże gich mieć/ warz rutę z dziewanną w winie á w oliwie FalZioł I 118b.
chciwość na co (6): Też kto ma chciwoſć na ſtolcze á niemoże gich mieć/ thedy vwarz korzenie ſthłukſzy ye z dziewanną/ tym ſobie naparzay zadniczę. FalZioł 1 97d, I 83c, 94a, 129d, III 12c. Cf Wyrażenie.
W charakterystycznym połączeniu: chciwość wielka.
Wyrażenie: peryfr. »chciwość na wielki dwor« = potrzeba wypróżnienia (1): Też ktory człowiek miewa/ Tenaſmonem/ to ieſt chciwoſć wielką na wielki dwor [...]/ Thedy taki niechay bierze zadkiem dym FalZioł I 9b.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.55d5b47a78d5.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[Słownik Polszczyzny XVI wieku]](/static/img/spxvi-logo.9e6c364a84ff.png){kind=logo}
![[Szukaj]](/static/img/icons/magnifier-left.03d386f15d93.png){kind=icon}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.783deef3e87f.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}