Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [GORĄCZBA]

Następne hasło: GORĄCZKOWY »

GORĄCZKA (116) sb f

gorączka (113), gorącka (3); gorącka GlabGad; gorączka : gorącka BibRadz (1 : 1), Mącz (2 : 1).

o oraz a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	gorączka	gorączki
G	gorączki
D	gorączce	gorączkåm
A	gorączkę	gorączki
I	gorączką	gorączkami
L	gorączce	gorączkach

sg N gorączka (21). ◊ G gorączki (15). ◊ D gorączce (7). ◊ A gorączkę (33). ◊ I gorączką (5). ◊ L gorączce (13). ◊ pl N gorączki (1). ◊ D gorączkåm (6); -åm (1), -(a)m (5). ◊ A gorączki (6). ◊ I gorączkami (1). ◊ L gorączkach (8); -ach (1), -(a)ch (7).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Każda choroba połączona z podwyższoną ciepłotą, szczególnie wszystkie odmiany febry; podwyższona ciepłota (116)

Każda choroba połączona z podwyższoną ciepłotą, szczególnie wszystkie odmiany febry; podwyższona ciepłota; ardor (febris, febrilis), febris Mącz, Cn; aestus, calor, causon Mącz; causodes Cn (116): Soſnka niema być pożywana od thych kthorzy ſą gorączego przyrodzenia, ábowiemby gorącżka była ſniey łaczno FalZioł I 42c; Woda włoſkigo kopru [...] ieſt dobra ku piciu na przeciwko kłociu wnętrznemu/ iedno żeby gorącżki przytakim kłociu niebyło. FalZioł I 63b; Syrop przerzecżony dobry ieſth naprzeciwko gorącżkam ktore ſkolery pochodzą FalZioł I 72d; Ten Lektwarz ieſt dobry przeciw gorącżcze FalZioł III 20b; ſlodkie pomagramy zagrzewaią żołądek/ á przeto ci ludzie ktorzi gorącżki cierpią niemaią gich iadać FalZioł III 22d; Abowiem to picie gorącżkę mdli FalZioł V 27, *f, *3b, I 12a, 154b, V 6v (16); KromRozm III A3v; RejWiz 124; BibRadz Lev 26/16; Wſzákże miewáią iákieś niemocy w głowie y we wnątrz/ oni zową gorącżką ná ktorą mrą cżęſto. BielKron 430; Mącz 327d; á drugie ograżki gorącem przychodzą: niektoré po źimnie: niektoré miáſto źimná ſámy człowieká mdlą/ á s tąd ié gorączkámi zową SienLek 139, 140 [2 r.], 140v [2 r.], 141v; Oczko 10v, 12v, 13 [2 r.],, 14 [5 r.], 15 (22); SkarŻyw 142, 195, 211, 508; WujNT Matth 8/15, Mar 1/31, Luc 4/39, s. 207 marg, Ioann 4/52.

W charakterystycznych połączeniach: w gorączkę wpaść (2); gorączka broni, gaba, ginie, jest (4), minie, napadnie, opuści (3), popada, przychodzi, suszy, trapi, ustąpi; gorączkę cierpieć (3), kazić, mdlić, odganiać (2), przepuścić (2), przywieść, rozmnażać, sturbować, trapić, uczynić (czyniący) (2), (u)leczyć (5), wypądzać.

Zwroty: »leżec (jakoby) w gorączce« = decumbare febricitans Vulg (3): Także leży iakoby w gorącżcze/ w tym że ſie poci aż z niego wſzytko pierze ſtare opada FalZioł IV 17b; Y tráfiło ſię że oćiec Publiuſzow leżał w gorączce y w biegunce [febribus et dysenteria vexatum iacere] WujNT Act 28/8, Mar 1/30.

»gorączkę mie(wa)ć, mający« [szyk zmienny] (10 : 1): á te^go ſie maią napijać ci kthorzy by thy choroby mieli/ á tho gdy by w ſobie gorącżki niemieli / á gdi by gorącżkę mieli/ thedy z wodą á nie z winem maią być vwarzone thy rzecży FalZioł I 40d; Odmiękcżaią żywot tym ktorzy miewaią gorącżki FalZioł III 15b, I 149d, III 24b, V 6v, 41; SienLek 139v, 140v; GórnDworz H6v; A gdy przyſzedł Ieſus do domu Piotrowego/ vyźrzał świekrę iego leżącą á máiącą gorączkę [febricitantem] WujNT Matth 8/14.

Wyrażenia: »gorączka ciężka« = aestus, ardor, causon Mącz; ardor febrilis a. febrium incredibilis, causodes, acuta a. ardens a. flagrans a. vehemens intentio febris Cn [szyk 2 : 2] (4): w gorączkach cięſzkich ktore mozg wyſuſzaią/ proch s ſkory thego korzenia zmieſzać z mlekiem niewieſcie^m á onym czoło y ſkroni okhładać FalZioł I 86d, I 92a, III 6a; Mącz 43a.

»gorączka czwartaczka, czwartego dnia« = quartana (febris), febris quadrini circuitus a. quartis diebus recurrens Cn (1 : 1): (marg) Gorączkę czwartaczkę. (‒) Gorączkę lepák Czwartego dniá/ ktorą téż ograżką zową iáko y źimnicę/ ták odgániáć trzebá SienLek 141.

»gorączka dziecinna« (1): Naprzeciw gorączkåm dziecinnym. FalZioł V 40v.

»gorąca gorączka« (1): Też wgorączych á w oſtrych gorącżkach/ iako w tercianach/ w vſtawicżnych kthore zowiemy ogniowymi/ albo też włożnych niemoczach/ to cżworo naſienie vwarzone tym obycżaiem ieſt wielkiey pomoczy FalZioł I 32a.

»ostra gorączka« (2): Ma oſobliwą mocz naprzeciwko oſtrym á cięſzkim gorącżkam FalZioł III 6a, I 32a.

»gorączka paląca« (1): Lekarzſtwo tey gorącżki zbytnie palączey: która ieſt rzeczona Cauſon. FalZioł V 5v.

»gorączka powszednia« (3): Kto chce gorączkę á owſzem powſzednią léczyć: naprzod ma przepuſzczenim żywot przeczyśćić. SienLek 139v, 139v marg, 140.

»gorączka tercyjana, trzeciaczka, dnia trzeciego« = hemitritaeus, semitertiana febris, tertiana (febris) Cn [szyk 4 : 1] (2 : 2 : 1): Też taka vrina oſtawiona od ſtarego cżłowieka Dwoiaką gorącżkę tercijanę: znamionuie. FalZioł V 4v, V 10v; (marg) Gorączkę trzećiaczkę. (‒) Ktoby záſyę miał gorączkę dniá trzećiégo/ y to téż zową ograżką SienLek 140v, 141.

»gorączka ustawiczna« = febris continua a. continuata a. continens, hectica Cn (1): VRina cżarna wgorącżcze vſtawicżney to ieſt w łożney niemoczy/ ktorą też zową ogniową. FalZioł V 2.

»wielka gorączka« = magna febris Vulg; ardor febrilis a. febrium incredibilis, causodes, acuta a. ardens a. flagrans a. vehemens intentio febris Cn [szyk 4 : 1] (5): FalZioł *4a, I 78d; Tedy wnetże wyſłáli zá świętym Ekwicyuſzem/ to mu oznáymuiąc/ iáko w wielkiey gorącżce ieſt SkarŻyw 211, 312; WujNT Luc 4/38.

»wstęchła gorączka« (1): bo tym ſpoſobem/ nápełniwſzy/ á oſłábiwſzy wnętrznośći/ o wſtęchłą gorączkę/ á o puchlinę/ álbo o mglenie przyść może. Oczko 19v.

Szeregi: »febra, (to jest, albo) gorączka« [szyk 4 : 1] (5): FalZioł V 9, 37v, 66v; Mącz 43a; iuż tám przyrodzenie zbytnie obćiążone wytrzymác nie może/ iuż tám nie lza iedno on wewnętrzny gnoy/ ládá ktorą ſtroną corychley wyrzućić muśi/ ktorego choćiaż też iuż dobrze zbędźieſz/ [...] ále dopieroż febry/ dopieroż gorącżki/ ćięſzkośći y bolenie głowy. WerGośc 227.

»ograżka, (a) gorączka« (2): Ieſli kogo ograżká á owſzem gorączká gába/ [...] temu trzebá Medyanę otworzyć SienLek 139v, 140 żp.

»gorączka, (i, albo) zapalenie (a. rozpalenie)« (3): FalZioł I 92a; co ácz chcą niektórzy fárbowáć/ że wodá ćiáło grzeie/ śśie/ y ſuſzy/ tedy ztego prágnienié przychodźi/ którégo to niezákropiwſzy/ gorączká/ álbo roſpaleniéby iákie przyść mogło Oczko 19, 26.

»zimnica, (albo) gorączka« (3): FalZioł *4a, I 78d; Przepuſći na ćię Pan ſuchoty/ źimnicę/ gorąckę/ ſuſzą [tumore, febri, ardore]/ miecz/ wiatry ſzkodliwe BibRadz Deut 28/22.

Wyrażenia przyimkowe: »od gorączki« (2): FalZioł I 78d; Perustus ardentissima febri, Przapałony [!] wyſchły od okrutney gorączki. Mącz 509a.

»w gorączce« (19): Sen w gorączkach ſtraczony przywracza. FalZioł ‡‡f, I 32a, 100a, 153d, II 7c, 13a (10); GlabGad L5v; Oczko 31v [2 r.]; SkarŻyw 211, 312; Ale iáko wgorączce człowiek lubi wodę/ Máło ſye rozmyśláiąc że mu nieśie ſzkodę: Ták łákomſtwo bezecné ludzką myśl fáłſzuie KochDz 105. Cf »leżeć w gorączce«.

Synonimy: febra, ograżka.

Cf 1. GORĄCO, GORĄCOŚĆ