[zaloguj się]
[pdf]

GUZ (128) sb m

guz (128), [gąz].

Fleksja
sg pl
N guz guzy
G guzu, guza guzów
D guzóm
A guz guzy
I guz(e)m guzy, guzmi
L guzi(e)ch
V guzie
inne pl N a. A - guzy

sg N guz (10). ◊ G guzu (7), guza (1) SarnStat. ◊ A guz (20). ◊ I guz(e)m (1). ◊ V guzie (1). ◊ pl N guzy (31). ◊ G guzów (18); -ów (4), -(o)w (14). ◊ D guzóm (2). ◊ A guzy (30). ◊ N a. A guzy (1). ◊ I guzy (2) RejJóz, BielKron, [guzmi]. ◊ L guzi(e)ch (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Wypukłe stwardnienie na ciele będące objawem różnych procesów chorobowych lub wynikłe z zewnętrznego obrażenia; tumor BartBydg, Cn; struma BartBydg; antiades, glandula, nodus plagarum, offa, steatoma, tuber Cn (122): Struma, vitium gutturis, tumor vel morbus sub gutture [...] aut tumor in pectore, strues humorum aut gibbositas, gusz, ex ictu aut percussione excrescens BartBydg 151b; ſthego będzieſz miał lekarſtwo ktore opuchliny y thwardoſci iako ſą guży: ſpądza. FalZioł I 61a, ‡2d, *3a, *4e, I 94c, 105b (9); Ale zá proſte zekrwáwienie/ ktore żadney vłomnoſći nie nieſye/ zá śine rány/ zá guz/ gdy mieyſtce od vderzenia ſpuchnie [...] Tu ſtronie obráżoney płáći ſzelągow trzydźieſći GroicPorz k3v; Bo ácż co ſie nie godzi to tám [do klasztoru] cżáſem pcháią/ Co álbo garb ná ſzyi/ álbo guzy máią. RejWiz 39, 30v; Też ná Dnę y ná golenne guzy/ bárzo dobré lékárwſto [!] SienLek 123v; Guz ná ćiele rozgania. SienLek 129 marg; Ale gdy chceſz áby ſye guz zebrał y wyćiekł/ bedłki ktore ná bzowym drzewie roſtą/ ze śmietáną rozwierć/ á ná guz przyłóż. SienLek 129; gdy guzy krwią nábieżą/ thákiéż ié żelázem ſpal SienLek 182v, 15v, 129 [6 r.], 129v [2 r.], 182v [3 r.], 184 [2 r.] (22); Bo iáko choremu od zdrowych pothraw brzuch ſie nádmie/ álbo ſie to w guzy obroći RejZwierc 98, 231v; bo guzy zmiękczywſzy/ łátwie zrópić może Oczko 17v; ówém ſie podźiwuy/ co wóle wgárdlech/ iáko gáydy noſzą/ że tę wodę pijąc/ guzów ták ſzpetnych/ kſtałt człowieczy pſuiących/ częſto pozbywáią Oczko 23, 15v [2 r.], 25v; SkarŻyw [236]; WerGośc 228; WujNT 599 marg: [Tuber tumor rotundus in quocunkue corpore. Gąſz. peil Cervus F8.]

W połączeniach szeregowych (11): FalZioł I 19b; Stąd roſtą párchy/ wrzody guzy rozmáite RejWiz 118; Y o guźiech/ o liſzáioch/ y o białych bliznach. BibRadz Lev 14/56, Lev 13/2; Bo chociay iuż nie fráncuzy/ nie guzy/ nie wrzody/ nie pleury/ nie koliki/ tedy przedſię thępość/ gnuſność/ nikcżemność/ á wſzytkim omierżenie/ to nas pewnie nie minie RejZwierc 14; rzecz tłuſta/ á kroſtóm/ świérzbóm/ párchóm/ guzóm/ y inſzém zwiérzchownym rzeczam bárzo pożyteczná: rópą támći ludźie zowią Oczko 17v, 17, 18v, 23, 28v, [40].

W charakterystycznych połączeniach: guz miękczeje, nabiegnie (2), rozejdzie się, spiecze się, wyciekł (2), zebrał się (2); guz niszczyć, otworzyć (3), (po)mazać (2), przepalić, rozpądzać (3), (z)miękczyć (odmiękczać) (4); na guz przyłożyć (7); guz golenny, koński, skamieniały, szpetny, twardy; guz na ciele (2), na krczycy, na łysinie, na szyi; twardość guzow (2).

Fraza: »na łbie, na głowie (rostą) guzy« (4 : 1): Nie będąć iuż ná głowie roſły ony guzy/ Albo tákież ná cżele iák perły fráncuzy. RejWiz 58, 15; Bo pátrz pochwili álić mu leią ſyropy w gárdło/ [...] álić ná łbie rogi guzy iáko v kozłá RejZwierc 61 v [idem WerGośc 235], 236; WerGośc 235.
Zestawienia: [»martwy guz«: O woloch ná gárdle/ y indzie ktore martwymi guzmi álbo koſtkámi zową. SienHerb 519a (Linde).

»świni guz«: Kwiéćie Zanowcowé gdy kto będźie pić z miodem różánym/ rozbiia y oddala ſzkrofuły/ to ieſt bolączki pod gárdłem/ zową świnie guzy/ bo świnie tym wrzodem częſto niemogą. UrzędowHerb 155 (Linde).]

Szeregi: »guz albo (a) bolączka« [szyk 1 : 1] (2): o czym náukę maſz/ thám gdźiem o bolączkach á guźiech piſał SienLek 186, 184.

»guzy a franca« (1): Bo iednego guzy á bliſka fránczá fráſuie/ drugiego też długi á cyrography RejZwierc 165.

»guzy albo francuzy« (2): RejWiz 58; Ale ieſzcże będzie żáłoſnieyſza [śmierć]/ gdy z guzow álbo s fráncuzow/ álbo z dziwnych wrzodow nań nieobácżnie przypádnie. RejZwierc 167. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»guzy a (albo) gruzły« (2): Guzy álbo gruzły niſzczyć SienLek S2v, 128v.

»guz albo opuchlina« (2): Gdy iákiżkolwiek guz álbo opuchlinę otworzyć nagle chceſz: nátłucz złotych chrząſzczow/ z ſádłem ſtárym SienLek 183v, 183v.

»twardość i (albo) guzy« [szyk 2 : 1] (3): FalZioł I 39a, 143a; A ieſliby to błoto [...] guzów/ álbo twardośći tákich nie miękczyło/ máśćiámi iem pómagaymy Oczko 17.

»guzy albo wole« (1): któré to guzy álbo wóle/ iáko ſą do vléczenia trudné/ wſzyſcy wiedzą Oczko 23.

»guzy albo wrzody« (1): Abowiem złemu dobrodzieyſtwo vcżynić/ iákoby [...] záchorzáłemu żołądkowi zdrowe á chędogie iedło podáć/ ktore potym y brzuch nádmie álbo ſie w iákie guzy álbo wrzody obroći. RejZwierc 98. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r., przy innym szeregu 1 r.].

»guzy albo zołzy« (1): ma odeſpodź koniowi mácáć miedzy żuchwámi áż ku gárdłu/ á ieſli mu guzy álbo zołzy thám wymácaſz/ nierádzęć go kupić SienLek 186.

W przen (2): tedy tego pobożnie/ pomiernie á poććiwie nigdy nie vżywie/ iedno ſie nádmie iáko choremu brzuch w oney ſzárey pyſze ſwoiey/ á guzow ná nim nároſcie onych rozmáitych wſzetecżnych wymyſłow iego. RejZwierc 98.
Szereg: »ani pryszcze, ani guzy« (1): Ale iż ná miłey duſzycy áni pryſzcżow áni guzow nie znáć/ więc też nie dbamy ábychmy ią lecżyli. RejZwierc 133.
Przen: Wszelka szkoda odniesiona na ciele; bicie; bójka; niebezpieczeństwo, sytuacja grożąca obrażeniem cielesnym; verber Modrz, Cn; plaga Modrz; lis JanStat; malum Cn (45): Bo wieſz ſwowolnego pysku Bywaią więcz guży w żysku. RejJóz C6, C7; A cżáſem też odnieſie cżęſto ná łbie guzy RejWiz 74v, 97v, 163v, 166; Bo iáko kto zdrow ma być/ vſtáwicżnie leiąc/ Albo potym bez guzu/ pijáno ſzáleiąc. RejZwierz 132v; A gdy ie chłopi oſkocżyli w iednym domu do tłukli im kijem w okniech. Wroćili ſie z guzy do domow BielKron 420v; Prot A3v, D2; Znáć będzye obiáwienie twoie od ktorego ie bogá miewaſz po guziech twoich RejAp 11; chybá vciekáć á przed guzem vſkákowáć RejZwierc 164; Ná warchole guz y włoſy nie ſpełná RejZwierc 227v, 28v, 134, 221v, [233]; Tá walká cżyſcie może być bez guzow. KochSz A2; ále ich zelżywośći ſzpetne á guzy ſzkáráde kijowe od chłopſtwá potkáły WerGośc 221; Nietrzebáćby po guzy ieźdźić ná Podole. WyprPl B3; KlonFlis F4v.

W połączeniach szeregowych (10): Acz niemało wſedy ſkuſę. Nedze/ guzow/ ran y byady RejKup d8v; Zołnierz wieſz iákich záwżdy vżywa przykrośći/ Waży ſie gárdłá/ guzow/ y dziwnych trudnośći RejWiz 21, 89v, 90; Pátrz iákie roſtą s ſwey woley przygody/ Guzy/ zła ſławá/ y rozlicżne ſzkody. RejZwierc [213]v, 23, 165, 228; A gdźież więcey ſwarow/ guzow/ ran/ ochromienia/ zábijánia/ przytrefia śię iáko w kárcżmách? ModrzBaz 36v, 52.

W charakterystycznych połączeniach: guzow nadziewać się, ujść, ważyć się; guzy wygrać, zadawać; na guzy udać się; w guzy przyprawować; przed guzem uskakować; guzy na grzbiecie, na łbie, na szyi.

Zwroty: »guzu dojechać« (2): RejWiz 130; Serce ſtráſzliwe á cżegoż dowiedzye/ Y ſławę tráći y guzu doiedzye. RejZwierc [213].

»guzu dostać« (1): Poydę przedſye yákoby nyebacząc/ ábych guzu nyedoſtał KromRozm I A3.

»guzu dowieść« (2): Gdyż więc káżda ſwawola wnet guzu dowiedzye. RejWiz 144; RejZwierc 220v.

»na guz(y) gonić« = mendicare sibi malum Cn (3): GliczKsiąż L8v; że ſie z niſkim nie wádzą/ áni ná guz złośćiámi ſwoimi/ y ſwowoleńſtwy gonią CzechRozm 112v; RybGęśli B2v.

»na guz jechać« [szyk zmienny] (2); Iede ną gus yak nagody RejKup t7v; RejWiz 136v.

»guza szukać« (1): tákże wyiąć trzebá y té/ którzyby [...] ſámi w kárczmie guzá ſzukáli [qui... lites quaererent JanStat 237]/ y byliby przeświádczeni/ że ſámi zwádę zaczęli SarnStat 215.

»załawiać na guzy« (1): Iákoby kołnierz winien/ álbo plóderuzy/ Gdy kto źle ſye ſpráwuiąc/ záławia ná guzy. PudłFr 53.

Szeregi: »guzy albo francuzy« (1): A ták tákie dobrodzieyſtwá wzaiemne bywáią/ y wzaiemne też guzy álbo fráncuzy s tego dobrodzieyſtwá roſtą. RejZwierc 101v.

»zwada i guzy« (1): Bo opilſtwo bez zwády y guzow rzadko bywa. PowodPr 72.

2. Naturalna wypukłość; tumor Mącz; tuber Cn (5): Ale będzieli [nos] miał weſrzodku guz podnieſiony, vknzuie [!] cżłowieka wſpaniłego GlabGad N7v; Tubera bina in dorso habent cameli, Wielbłądowie ná grzbiecie máyą dwá guzy. Mącz 467c; które laſki máią być chędogo vſtrugáné/ áby po nich nie były guzy. Strum B2v.
Przysłowie: A iáko ſtára przypowieść/ iż pilnemu ſłudze záwżdy roſcie guz ná brzuchu/ á leniwemu ná grzbiecie. RejZwierc 26, 222.
3. Człowiek bardzo małego wzrostu, karzeł; nanus, pumil(i)o, pumilus, salicippiurn, salaputium Cn (1): TEraz ſłyſzę Zorawie iuż lećieć precz máią/ Rádźiłbych vśiąc guźie/ że ćię nie poznáią. PudłFr 37.

Synonimy: 1. gruczoł, gruwasłka, gruzła, sadzel, wrzod; 2. garb; 3. karzeł, pieniek, piędzimężyk.

KW