[zaloguj się]
[pdf]

KARZEŁ (187) sb m

-a- (170), -å- (7); -a- : -å- BielKron (123 : 7); e jasne.

Fleksja
sg pl
N karzeł karłowie
G Karła karł(o)w
D karłowi
A Karła karły
I karł(e)m
L Karle
V Karle

sg N karzeł (70). ◊ G Karła (62). ◊ D karłowi (11). ◊ A Karła (28). ◊ I karł(e)m (7). ◊ L Karle (3). ◊ V Karle (1). ◊ pl N karłowie (2). ◊ G karł(o)w (2). ◊ A karły (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Z śrgniem. karl:
1. Człowiek, chłop (z odcieniem takim jak dzisiejsze „facet”) (1): Tám ieśli też chcżeſz z pokoiem ſwe żyto Prowádźić/ rádzę nieś Kárłowi myto/ Choć ſię odyma/ niech ćię to nie ruſza/ Odday co ſłuſza. KlonFlis G.
2. Mężczyzna o anormalnie małym wzroście; nanus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Cn; pumilio (a. pomilio) Murm, Mącz, Cn; pigmeus Mymer1, Mącz; pumilius Mącz, Cn; gnavus Mymer1; navus, stilpho Mącz; hommuncio Calag; pomilus, pumilo, pumilus, salaputium, salicippium Cn (21): Dyabli ten kárzeł gárbáty/ Szpátny/ cżarny/ y gębáty. BierEz Bv; Murm 65; Mymer1 24, 28 [2 r.]; BartBydg 96, 96b; Ale y Kárłowie twoi kthorzy byli po wieżách twoich/ ſáydaki ſwoie powieſili ná murách twoich w okrąg Leop Ez 27/11; Barwa na karly SAianikow. bieretkow. i inſzich vbiorow Axamitnich czarnich na 2. Karlow WyprKr 92, 123; Mącz 240d, 309a, 331c [2 r.], 333d, 415d; Wſpomnię też tu/ dworſkie iedno zátrefnowánie/ kiedy owo cżłowiek iną powieda/ á iną rozumie/ [...] iáko kiedy kto Murzyná bialym zowie/ ábo wielkiego chłopá/ kárłem GórnDworz Rv; Calag 347b; CiekPotr 31.

W przeciwstawieniu: »obrzym ... karzeł« (1): bo yle zalezalo na criſtuſa myal czyalo yako mąſz nye yako obrzym any yako karzeł PatKaz III 118v.

3. n-pers Imię męskie Karol (165): iáko był tzáſu páná Kárłá przedziádá [...] obytzay. KrowObr 31; pierwſzy Hádryan Papieſz wroćił był moc y podał Ceſárzowi Kárłowi/ áby záwżdy Ceſarz Papieża Rzymſkiego wybierał y potwierdzał KrowObr 37v, 31 [2 r.], 31v; KArzełći był przezwiſkiem/ lecż ná ſpráwach wielki RejZwierz 1, aa3v, 1; Goski A5, A11; Tegoż roku były wielkie walki w Inſubryey między Ceſárzem Kárłem á Fráncuſkim krolem Gálilei BielKron 201v, 168v, 172 [3 r.], 184, 185v, 186 [2 r.] (69); BielSpr 57; BiałKaz I2; CzechEp 388; NiemObr 61; OrzJan 64; KlonKr Bv, E3; Boża prze zacny KARLE łáſká to ſpráwuie SkorWinsz A2v.
Zestawienia: »Karzeł Czwarty« (1): ZYgmunt ſyn Kárłá cżwartego/ brát Wacłáwá Ceſárzá/ ná Ceſárſtwo wybran BielKron 188, 188, 209v, 303v, 326v, 375, 378.

»Karzeł Grossus (a. Krassus)« (1): BielKron 172 cf Szereg.

»Karzeł Łysy« (4): Abowiem miał dwá bráty/ Ludwigá Niemieckiego á Kárłá łyſego BielKron 171, 171, 172 [2 r.].

»Karzeł Mały« [szyk 1 : 1] (2): Zoſtáwił po ſobie ſyná Ládziſłáwá á Márią dziewkę/ ktora byłá zá máłym Kárłem. BielKron 302v, 302v.

»Karzeł Martellus« (2): Przyięli go niektorzy ále drudzy nie/ iedno Kárłá Mártellá. BielKron 368v, 303.

»Karzeł Osmy« (1): iedno iż mu w tym przekażali/ Ludwig iedennaſty/ Kárzeł oſmy/ y Ludwig dwanaſty/ Fráncuſcy krolowie BielKron 414v.

»Karzeł Piąty« [szyk 28 : 1] (29): BielKron 191, 191v, 193, 196, I97v (20); Nie tymći ſtárzy oni Monárchowie/ Ceſárze/ y Krolowie/ Conſtántinus/ Válentinianus [...] y niedawno Kárzeł piąty/ Włádyſław Iágiełło [...] ſławy v wſzego świátá nábywáli WujJud 16v; ModrzBaz [16], [16]v; CzechEp 385; NiemObr 164, 172; ReszPrz 73; OrzJan 63; SarnStat 1224.

»Karzeł Wielki« [szyk 31 : 2] (33): BielKron 168 [3 r.], 168v [5 r.], 171, 173 [2 r.], 174 (24); RejAp 113; O Kárle wielkim Ceſarzu/ hiſtorykowie świadcżą/ iż BudBib b4v; NiemObr 61, 169 [2 r.]; OrzJan 28, 63; KlonKr Bv; SkarKazSej 691a.

Szereg: »Karolus albo Karzeł« (1): KArolus álbo Kárzeł/ rzecżony Kráſſus álbo Groſſus/ to ieſt/ tłuſty álbo miąſzſzy/ ná Ceſárſtwo koronowan BielKron 172.

Synonimy: 2. człowieczek, guz, niedorosłek, pieniek, piędzimężyk.

MM