Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYCZUCHYWAĆ

Następne hasło: PRZYCZYNEK »

PRZYCZYNA (4016) sb f

a jasne (w tym 10 r. błędne znakowanie).

Fleksja

	sg	pl	du
N	przyczyna	przyczyny	przyczynie
G	przyczyny, przyczyn(e)j	przyczyn
D	przyczynie	przyczynåm, przyczyn(o)m
A	przyczynę	przyczyny	przyczyni(e)
I	przyczyną, przyczynu	przyczynami
L	przyczynie	przyczynach
V	przyczyno

sg N przyczyna (635). ◊ G przyczyny (1341), przyczyn(e)j (1); -y : -(e)j NiemObr (16:1). ◊ D przyczynie (5). ◊ A przyczynę (612) [w tym zapis: -e (17), -ą (9), -a (1)]. ◊ I przyczyną (545) [w tym zapis: -am (2)], przyczynu (1); -ą : -u LibLeg (3:1). ◊ L przyczynie (29). ◊ V przyczyno (2). ◊ pl N przyczyny (186). ◊ G przyczyn (370). ◊ D przyczynåm (2) KuczbKat, PowodPr, przyczyn(o)m (1) WujNT. ◊ A przyczyny (198). ◊ I przyczynami (56); -ami (50), -(a)mi (6). ◊ L przyczynach (22); -ach (14), -åch (3 + kust), -(a)ch (5); -åch SienLek, Phil; -ach : -åch ModrzBaz (2:1). ◊ du N (cum nm) przyczynie (7) GlabGad H4v, MiechGlab ktv, SarnUzn H3v, RejPosWstaw [143²], Oczko A2v, CzechEp 241, KochCn B4v. ◊ A przyczyni(e) (3) [w tym: cum nm (2)] OrzQuin E3v, PaprUp F4, PowodPr 42.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (siedem z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. To, dlaczego coś się stało, powód (3611)
2. Sposób (17)
3. Wstawiennictwo, orędownictwo, prośba, aby ktoś dobrze kogoś potraktował; protekcja (382)
4. Pomoc, współudział (2)
5. Dodatek (2)
6. Prawdopodobnie: Zdarzenie, przygoda, nieszczęście (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. To, dlaczego coś się stało, powód; causa HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, JanStat, JanPrzyw, Cn; occasio PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, Vulg, JanStat, Cn; res HistAl, Vulg, Mącz, Modrz; ratio Mącz, Modrz, JanStat, Cn; ansa, caput, materia, nomen Mącz, Modrz, Cn; locus PolAnt, Cn; fons Mącz, Cn (3611): BierEz Cv [2 r.], C2v, E4v, O3, O3v, Sv; PatKaz II 78v; A tych niemoczy namienionych żadna inſza nie ieſt przycżyna, Iedno nie dobre á niedaſtatecżne cżyſcienie po zlężeniu niewiaſty oney FalZioł V 26v; Ieſzcże nad to y niemoczy też, Iako ſą/ wrzody, rany/ albo Apoſtemy bywaią przicżyną, Bo maciczę barzo po mdlaią y ku wyrzuczeniu ſprawuią. FalZioł V 29v; Thakieſz [brzemienna] cięſzkie brzemiona noſzącz by ſie nie obraziła, A nad nawyzſze zawſze ſie ma czo nawięczey tych przycżyn ſtrzedz/ z ktorich niektora takowa przycżyna/ nieprzeſpiecżnoſć/ albo vraz: przychadza. FalZioł V 32, +2, +2v, V 18a, b [2 r.], 25 (15); Cżewu [!] v białych głow krew mięſſza niż v otrokow. (–) Przycżyna ieſt zimno w nich więtſze GlabGad E5v, A2v, D, F3, Gv [2 r.], L3; A oddal odemnie ty przyczyny prze ktore bych ſie zawſtydáć miał RejPs 178, 208v; ComCrac 19; Abowyem thentho malzonek yey onyą thak yako bill powinowath nyedball rozmaythe prziczyny a zwlaſchcza nyeplodnoſcz yey na oczi wirzuczayącz. LibMal 1551/160v; RejRozpr D4; RejJóz F2v, F3, H5; LibLeg 11/152v; ácżkolwiek thobie nieczo wypiſzemy o náſzym żywocie/ wſzákże żadnym obycżáiem twoy vmyſl/ nie naydzie w nim ſmaku żadne^go/ przeto iż przycżyny walecżne záćmiły vmyſł twoy HistAl I5; Wſzakże będźięmli to co śię tu powiedźiáło/ pilnie rozbieráć/ możęm wſzyſtki przyczyny przektoré śię świat panu i ſługám iego/ téſz i dźiś/ przećiwia dobrze poznać. MurzNT 116; ktore przykazánye zá vſtánim przyczyny ná czás álbo też wyecznye odmyenyone być może/ [...] przez ſámego páná/ álbo przez koſcyoł yego KromRozm II x4v; Jeśliże tiranni są, niechajże nam powiedzą „sic volo, sic iubeo”, wżdy będziemy przyczynę słyszeć. Diar 45, 67, 69, 101; DiarDop 102, 115 [3 r.]; Záprawdę ácż ſą inſſe przycżyny/ ktoremi ſie poſpolicye wypyeráyą mátki s tego żeby nye rády karmily dzyeći ſwych/ thá też przedſię yeſt pewna/ ktorą Auguſtyn S. przydáye GliczKsiąż D5, H6, I2, I7, L2, O8v; LubPs F3 marg, G2 marg, O5 marg, T6, Y3v marg; A wſzákże gdy by ná innym odmiennym mieyſtcu miał być Sąd/ to może być [...] známienienim przyczyny/ dla ktorey by to przemienienie mieyſcá ku Sądowi było. GroicPorz mv; Ale w ſpráwách o złoczyńſtwo [...] Sędźia nie oglądáiąc ſye ná przyczyny námienione/ záwżdy Perſonę ma roſkázáć wźiąć do więźienia. GroicPorz p3v; Bo iednák może być wiele przyczyn/ kthore Sędźiego od Exekucyey ſkazánia mogą odwieſć. GroicPorz cc4, A4, b2v, l4v [2 r.], n4, o3 (24); Ammianus Márcellus [...] trzy przytzyny być powieda/ dla kthorych ſie Papieże wádzą o papieſtwo. Pierwſza przytzyná Bogáctwá/ Druga Pychá. Trzećia Roſkoſzy tego ſwiátá. KrowObr 28v, 95, 225v, 230v, Qq4; Leop Iudith 6 arg; RejFig Bb5, Cc7; BibRadz *4v, Is 19 arg, I 376a marg; Brutus ráycá/ vcżynił rzecż długą przed Senatem przećiw rzecży poſłow/ powiedáiąc wiele przycżyn/ prze ktore nie mogł być przywrocon krol Tárquinius BielKron 105; ſzły [panie] przed Senat/ powiedáiąc przycżyny á proſząc/ áby káżda żoná rádniey miáłá dwu mężu niż mąż dwie żenie. BielKron 120v; Wiele ieſt przycżyn tákowych [...] kthore nam ſluſzną drogę vkázuią w mieśćiech mieſzkáć BielKron 334v, 53, 56v, 109v, 116v, 219v (12); KochSat [A4]; KwiatKsiąż Cv; Mącz 10d, 42c, d, 86c, 163a (16); OrzQuin Z2v; Prot C2v; SarnUzn D, E7v; SZálenie/ przygadza ſye od rozmáitych przyczyn SienLek 52, 1v, 13, 24v, 26v, 32v (10); Aczkolwiekći Pan Bog bárzo wolen ieſt w ſpráwach ſwoich/ á żadnymi przyczynámi wtorymi álbo poślednimi [...] ku ſpráwie ſwoiey niebywa przymuſzon LeovPrzep F2v, H3, H3v; toć iuż tám żadney przycżyny zoſtáwić nie chce [Pan]/ dla ktoreyby ſie iuż ná wieki miáłá iáká łzá vkázáć ná oku wiernych iego RejAp 176, [Ff5]; lecż podobno wedle przycżyny/ s kthorey [gniew w miłości] vroſcie/ raz bywa przykry/ drugi raz przykrzeyſzy GórnDworz C5v; bo przećiwnych przycżyn ſkutki/ ony theż ſą miedzy ſobą przećiwne. GórnDworz Gg3, C5, D3, H7, I6, I7 [2 r.] (12); Krolu wielmożny/ wſzyſcy ſie goduiący dźiwuią tákowe^mv ſmutku twey miłośći: á rádźiby przycżynę wiedzieli. HistRzym 93v, 5, 5v, 56, 61v, 120; Słuchayże zá coć to Pan dáie thákowe omylne doktory twoie: Zadna inſza przycżyná nie ieſt/ iedno grzech á niewdzyęcżność twoiá RejPos 205v, 49v; KuczbKat 60 [3 r.], 110 [3 r.], 125, 255 [3 r.]; A tákich wiele przycżyn ieſt/ s kthorych w ſobie bezpotrzebnie/ thylo przyrodzeniu kwoli/ gniew ſzkodliwy pobudzamy. RejZwierc [78²]v; Thrzebá vważáć cżáſy y przycżyny kiedy ſie gniewáć. RejZwierc 81v marg, A6, 57, [78²]v, 133v, Bbb2v; WujJud 179 marg, 220v marg, 221, Nn2 [2 r.]; Aby tedy z więtſzą vcżćiwośćią vżywánie tego Sákrámentu [eucharystii] było wiedźieć y wſpámiętáwáć mamy przycżyny prawdźiwe/ ktore ſłużą y ſpolnie wſzem y z oſobná káżdemu ku poćieſze WujJudConf 220v; RejPosWstaw 21v, [143²]; BudBib bv, Ios 5/4; A gdyż przycżynę złą bacżyćie/ ſkutku dobrego trudno śię ſpodźiewáć maćie BiałKaz B, A4v, B4v; BudNT przedm a2v, a3 [2 r.], Ii6 [2 r.]; Ale y procż tych przycżyn/ ná ono pámiętáć maſz/ comći iuż wprzod powiedział/ że Máryey głową był Iozef CzechRozm 159, A6v, 36, 61v, 141 marg, 142v (13); A ták niemoże żaden tey władze ſzcżęśliwie okrom rozmáitych á wielkich cnot ſpráwowáć: Y to przycżyná zda ſię być/ dla ktorey ludźie zdawná pocżęli iednemu być posłuſzni. ModrzBaz 15v; Známienićie to ludźie mądrzi obacżyli/ że chćiwość vrzędow á zbytek/ y temu przećiwne łákomſtwo/ ſą przycżyny/ ktore wielkie Rzecżypoſpolite bárzo wątlą. ModrzBaz 55v; Niech przeto káżdy zlecży myśl ſwą/ á miáſto rzecży/ niech ſię nieboi ćieniow áni ſnow: á obycżáiem ſofiſtow/ niech tego niecżyni przycżyną co nie ieſt przycżyną. ModrzBaz 66, 15, 15v, 24v, 43, 50v (16); CZterzy ſię przycżyny nájduią/ dla ktorych Grekowie od iednośći Kośćiołá S. y poſłuſzeńſtwá głowy ſwey Piotrá Rzymſkiego odſtąpili SkarJedn 167, 168, 169 [2 r.], 211; Oczko A2v, 4, 8, 9; Calag 551b; SkarŻyw 355, 444, 537, 546; StryjKron 51, 56; A zoſobná/ między inſzymi przycżynámi/ tá iedná nie pomáłu mię ku przypiſániu tych kśiążek W.M. popchnęłá CzechEpPOrz *4v; przypomnię ia nákrotce X⟨iędzu⟩ K⟨anonikowi⟩ kilká prawdźiwych przycżyn/ dla ktorych ludźie źli/ y niemierni/ vcżeſtniki prawdźiwey ſpołecżnośći z Chriſtuſem pánem nie będą. NiemObr 114, 51 [2 r.], 90, 117, 118, 120, 128, 152; KochFr 74; KlonŻal A2; WerGośc 219; WerKaz 295; WisznTr 26; KochSob 66; GórnRozm K4; PaprUp B3v; ActReg 47, 49, 127, 138, 158, 168; Calep 175a, b, [720]b; GostGosp 96; Phil P; Iáko żadny dźiéń bez ſmętku nie ſchodźi: Nowa przyczyná/ rzewnieyſzy płácz rodźi. GórnTroas 12, 6, 16; Dwie ſą przyczynie/ któré miłość w ludźiech pobudzáią/ rzecz właſna/ á to co w ſobie ma godność miłośći/ álbo co ieſt godno miłowánia. KochCn B4v; OrzJan 41, 109, 110; Grzebią nas po śmierći w ziemi: miedzy inſzymi przycżynámi/ dla vwiárowánia mierziącżki/ y ſmrodu. LatHar 668, 185, 579; WujNT 222, 323, Act 10/21, 23/28, s. 517; CLá wſzyſtkié [...]/ pod którymkolwiek ſpoſobem ſłów y przyczyn dáné/ [...] pſuiemy y nikczemné bydź czynimy SarnStat 67, 145, 294, 390, 396, 487 (11); KmitaSpit Av; PowodPr 15, 17, 26, 42; SkarKaz 80b, 81b marg, 82b marg, 517b, 577b, 636b; CiekPotr 60; GosłCast 34, 64; PaxLiz B2v; Więc ći co cudze rzecży biorą potáiemnie, Ná vboſtwo przycżynę kłádą, choć dáremnie. Cżáſem też ná ſzátáná, gdy przycżyn nie ſtánie KlonWor **v; SzarzRyt D3.

przyczyna czego (699): Potym liſzká przybieżáła/ Skrwáwione dzieći vźrzáłá: Przycżyny walki pytáłá/ A winnego ſkáráć chćiáłá. BierEz M2, B2v, Cv; O dziewitzo blogoſlawioná/ powiédz nám/ ktorá ieſt tweé boleſci przycżyna OpecŻyw 82, 86, 120, 167v, 193; PatKaz I 14; O uyelka przyczyna byla ſzwyątey annye ueſela przy yey począczyu tey dzyeueczky [tj. Maryi] PatKaz II 80v, 61v, 81, 82v [2 r.]; Siodma przycżina cięſzkiego albo łacznego rodzenia/ bywa z ſtrony płodu albo dzieciątka. FalZioł V 17b; Ty iakmiarz przycżyny odchodzenia płodu Niewiaſtam brzemiennem przydawaią ſie, ktore z więtſzą boleſcią tak odbywaią, Niżli gdy według biegu rodzą FalZioł V 31; Z południa wiatr ieſt na gorſzy/ bo ieſt przycżyną powietrza morowego. FalZioł V 62, +2 [2 r.], I 1b, III 23c, V 17b, c [2 r.] (20); Dwoia przycżina ieſth niewieſciego płacżu, iedna z ſprawey lutoſci á druga z pochlebſtwa á zełży. BielŻyw 31; Pieniądze ſą przycżyna kłopotu. BielŻyw 121, 132; Zaſię przycżyna proſtich włoſow ieſt wilkoſć dymna á cięſzka, ktora włoſi ku dołu ſkłania GlabGad A8v; gdyż wilgota [...] ieſt przycżyna pleſni łmrodu [!] y zagniłoſci, á ſuchoſć ieſt przycżyna zachowania długiego GlabGad G6v, A2, A3, A4, A4v, A8v (33); WróbŻołt E2, kk5v, ſſ7; WróbŻołtGlab A3; RejPs 62v, 144; LibLeg 10/150v, 11/78, 141, 161, 164; RejJóz B6; SeklKat K4v [2 r.]; LibMal 1548/144v, 1551/165v; RejKupSekl a5v; gdiby byłá cżłowiekowi znáioma przycżyná ſmierći iego/ wielką boleſcią by⟨ł⟩by poruſzon HistAl M2, K8v; MurzNT 43v; KromRozm II x3v; Abowim yáko w zbáwićyelu były wſſyſtkye przyczyny miſtrzowſtwá/ ták też po zbáwićyelu w Pyetrze wſſyſthkye ſye zámykáyą. KromRozm III M8v, B6v [2 r.], B7, L8, N2, Q; Diar 21, 65, 66; DiarDop 102 [3 r.], 116 [2 r.]; GliczKsiąż G3v; LubPs B3v, B5 marg, B5v marg, Cv marg, C3 marg (12); A gdźieby przećiwna ſtroná [...] pomocney przyczyny nieſtánia nie wnioſłá: Iuż Sentencya wyſzſzego práwá ma być otworzoná y czytaná. GroicPorz bb4v, C, kv, ſ2v, x2, z (9); RejWiz 36v marg, 86 marg, 116v marg, Cc8v [2 r.], Dd; OrzList c2; OrzRozm G3v, G4 [2 r.], H4, L2; BibRadz *4, I 3c marg, Gen 11 arg, Dan 13/14, II 12b marg; Niechay ſie dzyeći wáſze pirwey vcżą zakonu/ ktory ieſt nalepſza náuká y przyczyná wielkiego ſzcżęſcia. BielKron 44, 7, 11, 15, 21, 24 (46); GrzegRóżn E3, I [2 r.]; KwiatKsiąż F4, I4; Nimia repletio, est caussativa infirmitatis, Naymnieyſze w piciu/ álbo w yedzeniu przebránie yeſt prziczyna choroby. Mącz 43a, 37c [2 r.], 42c, d, 120b, 128b (16); OrzQuin B2v, D4v, O3v marg, O4, Sv (8); PLucne niedoſtáthki álbo pſowánie/ bywáią przyczyną rozmáitych chorob. SienLek 91v, 2v, 12v [2 r.], 15, 89, S[ss]v; LeovPrzep av, B; RejAp 122v, 146v, 148, 154v, Ee4v [2 r.]; przycżyná złego náſzego ina nie ieſth/ iedno zbytnia chćiwość nábywánia GórnDworz G5v; bo cżęſtokroć cudnośći białychgłow/ bywáły przycżyną wiele ná ziemi złego GórnDworz Ll4v, C5, D3, H3v, Kv, L3 (13); A wſzákoż krol [...] ſmutne oblicże miał/ y wzdychał. Widząc to goduiący dziwowáli ſie: á nie ſmieli od niego pytáć przycżyny ſmutku/ ále rzekli brátu krolewſkiemu/ áby ſie dowiedział przycżyny tákowe^go ſmutku. HistRzym 93v, 5v [2 r.], 29v, 50, 51, 53; RejPos A5v, 15, 21v, 41, 49 [2 r.] (26); KuczbKat 10, 75, 110, 130, 220, 325; Koſzt á rozlicżność potraw wymyſlnych iáko ieſt ſzkodliwy A to druga przycżyná łákomſtwá. RejZwierc A6, Bv, B3, 58v [2 r.], 66v, 100, 195, 265; BielSpr 2v [2 r.], 57v; Ieden bywa obieran/ áby głowę poſtánowiwſzy/ przycżynę odſzcżepieńſtwá álbo roſtárgnienia oddalił. WujJud 154, B3, B5, 63, 100v, 178v (10); WujJudConf 190; RejPosRozpr b3; RejPosWstaw [110³]; BudBib b3v, I 429a marg; HistHel Bv; BiałKaz Ev; Trzećia lepak przycżyná omyłek y fałſzu w Nowem teſtámenćie/ ieſt [...] nieobacżenie Tłumácżow BudNT przedm c, kt, przedm b6v, c2v, d3; CzechRozm A3v, A4v, A5, 39, 93v (10); Boć záprawdę ſerdecżne niemocy/ niebezpiecżnieyſze ſą niżli ćieleſne/ á cżęſtokroć one bywáią przycżynámi tych. ModrzBaz 66; Ktemu/ chcąc Bog przycżyny tyráńſtwá odćiąć/ kazał áby bogáctwá Krolewſkie były mierne ModrzBaz 75v, 9v, 17, 21, 35, [38] (33); Duch wilka onego piekielnego Antychryſtá [...] wſzelkiey nie ſtwornośći przycżyną ieſt SkarJedn 19, 171, 181, 190; Oczko 10, 25, 25v, 33v; KochPs 4; rzemioſło vmieć/ á rzemioſłem nie robić/ vboſtwá y głodu ieſt przycżyną. SkarŻyw 26; Gdy ſię krzyżem żegnaſz/ wſzytkę ſobie przycżynę krzyżá wſpomni. SkarŻyw 92, 68, 82, 161, 252, 358 [2 r.] (12); KochTr 22; StryjKron A3v, 71, 330, 717; otoż tedy vtyſkowánia te^go Chriſtuſowego muśiáłá być inſza przycżyná/ niż tá ktorą obcymi ſłowy X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ y z obcą też rzecżą wnośi. CzechEp 141, 172, 192, 281; NiemObr 8, 9, 98; KochFr 94; BielSen 10; KochPieś 2; PudłFr 53; ArtKanc H18v, R17v; Ięśli [!] ſię tedy w náſzey Rzeczypoſpolitey co złego dźieie/ Wolność náſzá przyczyną tego nie ieſt/ ále przełożeni ſą niepráwi. GórnRozm B3v, Cv [2 r.], C2 [2 r.], D3v, E2v, F4 (14); Złé tedy á ſwowolné obyczáie [...] ſą przyczyną zginiénia Rzeczypoſpolitéy KochWr 31, 21, 31; KochWrJan 18; PaprUp F2; ZawJeft 15; ActReg 49, 148; Lákomſtwo nieſpráwiedliwośći mátká/ á wſzego złego przycżyná. GostGosp 2; GostGospSieb +3; Phil F2, G4 marg, O, P [3 r.], Q3; GórnTroas 10, 39, 57; GrabowSet K2, P4v, R2, S3; OrzJan 24, 25, 83, 87; Przycżyny záſię poſtánowienia świąt wybránych Bożych/zwłaſzcżá męcżennikow/ trzy dáie Auguſtyn święty LatHar 323, +2v, +3v [2 r.], +4, 196, 198 marg (20); KołakCath C3v; iż miłość ieſt ták przyczyną vſpráwiedliwienia/ iáko świátłość przyczyną oświecenia. WujNT 222; Grzech ieſt przyczyną chorob y wſzytkiego złego. WujNT 323 marg; Skruchá y żáłość zá grzechy ieſt przyczyną zbáwienia: á nie ſámá wiárá. WujNT 636 marg, przedm 1 marg, 3, 8, 11, s. 108 marg (59); Y ták ſię dźieie że co więtſzą poćiechę przed tym cżyniło/ to więtſzego żalu y boleśći przycżyną ſię zſtáie. WysKaz 2, 5, 11; SarnStat *7, 55, 165, 174, 185 (23); KmitaSpit A2; Wtora przycżyná vpadku Pańſtw Krześćiáńſkich/ ieſt zuchwáłe odſtąpienie Bogá/ religiey/ y przykazánia iego PowodPr 26, 5 marg, 6, 13, 15, 17 [3 r.] (17); SkarKaz 39b [2 r.], 40a [2 r.], 79b, 80a, b (17); GosłCast 32, 34, 69, 73; PaxLiz B2, C3v; Doſtátek też y pychá/ wielką ieſt niezgod przyczyną/ iáko Prorok o Sodomie mowi: iż iey zguby przyczyną byłá pychá y náſycenie chlebá y doſtátek. SkarKazSej 675a, 671a, 674a [3 r.], b, 675a [3 r.], 705a; KlonWor 33; PudłDydo B5v; SzarzRyt B; [Bo ácz wierni wſzytcy od Bogá bywáią rodzeni z onego nieſkazitelnego śiemieniá/ [...] wſzakże ie tu ſam Bog nie ſwoiem/ ále niewieśćiem naśieniem nazywa. Cżego y dwie przycżynie być widzę. BudArt N3v]. Cf Ze zdaniem określającym skutek; Frazy, Zwroty, »dla przyczyny«.

przyczyna czego [= co jest przyczyną] (21): HistJóz Av; Cżemu baby niektore [...] wąſi albo brody poroſłe miewaią. (–) Przycżina ieſt wilkoſci v pławow ktora iuż zaſtanowia ſie około piącidzieſiąth lath, á tak wzgorę wzchodzi y z niey ſie włoſi mnożą też około vſt. GlabGad B; ále mu [Arystodemusowi] dał Ian s. płaſzcż ſwoy áby gi kładł ná vmárłe álbo chore/ od ktorego płaſzcżá przycżyny/ bráli zdrowie y żywot. BielKron 149; A oto kłádzie ná nię [żonę] przycżyny słow rzekąc/ nie nálazłem v twoiey corki dziewictwá BudBib Deut 22/17, Deut 22/14; A ia wam powiádam; iż wſzelki ktory opuśći żonę ſwoię/ oprocz przyczyny porubſtwá/ przywodźi ią w cudzołoſtwo WujNT Matth 5/33, s. 22. Cf »da(wa)ć przyczynę«, »z przyczyny«, »za przyczyną«.

przyczyna do czego (104): DiarDop 98; Ale nie złą przytzynę do tego dáieſz/ dla tzego kápłani máią pod obiemá oſobomá przyimowáć/ áby tzynili y obchodzili powiedaſz/ w kośćiele pámiątkę vſtáwitzną oney nadroſſſzey offiáry KrowObr 200v, 106v, 156; Ten [Hipokrates] cżłowiecżą náturę właſnie rozeznawał/ A przycżyny do káżdey rzecży ſłuſzne dawał. RejWiz 1v, 184v; á zrzuć ten ſzkodliwy pień z drogi/ ktory záwadza do dobrego/ kthory ieſt przycżyną do vpadku LeszczRzecz A5v; OrzRozm G3v; BielKron [332²]; Gdyż tám [w niebie] iuż nie ma być áni żadny ſmętek/ áni żadna przycżyná do łzy oká namnieyſzego RejAp 177; RejPos 25, 43, 49v, 214v; Trzecia á ſłuſzna przycżyná do łákomſtwá y do złego żywotá/ niepomierne pijańſtwo. RejZwierc A6v; Słuchayże co támże zá przycżynę Pan powiáda do tego [tj. do upadku Jeruzalem]/ iżeś nędzne miáſtho niechciáło przyiąć wdzięcżnie náwiedzenia mego RejZwierc 258v, 61, 81, 261v; RejZwiercTrzec Aaa2v; MycPrz II C3; BiałKaz E2; BudNT przedm a3; ModrzBaz 73; Abráhám ſię ſtrzekł przycżyny do nieprzyiázni z ſynowcem ſwoim. SkarŻyw 283 marg, 284 [2 r.], 440; StryjKron 105; NiemObr 26; Phil H, Q4; GórnTroas 49; Byś władnął ſnádniey/ cżłonki zlecżonymi/ Bronić przyſtępu rácż káżdey godźiny/ Grzechom/ y wſzelkiey do gniewu przycżyny. GrabowSet X3v, A3; LatHar 115; SarnStat 463, 658; SkarKazSej 686a; O tym tedy złodźieyſtwie chcemy mowić ninie: Naprzod o Prożnowániu/ do złego przycżynie. KlonWor 32. Cf Ze zdaniem określającym skutek; »da(wa)ć przyczynę«, »przyczynę dawać«, »mie(wa)ć przyczynę«.

przyczyna z kogo (13): LibLeg 10/153v; Ktoż winien Pánie? Stráſzliwe ſądy ſą twoie/ ze mnie może być przyczyná. SkarKaz )(3. Cf »da(wa)ć przyczynę«.

przyczyna z strony czego (1): Wtora przycżyna [pragnienia] ieſt z ſtrony płucz, gdy one dla zagrzania ſwego zaſchną, tedy pragną GlabGad G.

przyczyna komu (5): PatKaz II 80v, 82v; Ták tedy mowią gracże náucżeni/ W ciesni mąż Rycerz/ á Pop ná przeſtrzeni. Y tá przycżyná byłá Borzuiowi/ Ze tám folgował więcey Rycerzowi. KochSz B2v; Pożytek też ſtąd żaden nie roſcie/ y owſzem theż ieſt przycżyną do zguby páńſtwom/ gdy Obywátele miedzy ſobą s ſtrony godnośći y pożytkow ſprzecżáią ſie Phil Q4, H.

przyczyna czemu (35): ten też zbytek wilgoſci ieſth pz ycżyna [!] włoſom pod pachami y indzie. GlabGad A8v, B7; livdzie waschi spanstwa waſchego prziſzedſzi pod ten Zamek nasz nam y poddanim naschim barſo wielkie szkodj y krziwdj podzialaly y radzybiſmi otim viedziely czo temv za prziczina yeſt LibLeg 11/65, 7/98v, 11/85v; GliczKsiąż K2v; RejWiz 1v; Co temu zá przycżyná ieſt/ że pan á Krol moy idzie do ſlużebniká ſwego? Leop 2.Reg 24/21; BielKron 305v; ModrzBaz 116; SkarJedn 68; á poſpolićie ná ćiemię táką wodę puſzczámy gdy przódek głowy boleie/ á káſzlóm przyczyną bywa Oczko 16, 6; ActReg 10, 173; SarnStat 343, 372. Cf »da(wa)ć przyczynę«.

przyczyna k(u) czemu (31): Wiele á cżęſte iadanie iabłek zwłaſzcża khwaſnech/ á cirpniączych/ gotowa przycżyna ku przyſciu łamania FalZioł III 23c; LibMal 1543/73v; GliczKsiąż I3v; A tak poſadził [Wierzynek] napierwey páná ſwego Krolá Káźimierzá/ powiadaiąc k temu ſłuſzne przycżyny BielKron 375v; Causa vehemens ad obiurgandum, Dośić słuſzna wielka przicziná ku karániu. Mącz 216c, 10d, 369c, 381a; SienLek 22v; Wiele przycżyn ku łáſce Bozey/ ále go trzebá prośic. RejPos 132 marg, [137]v; KuczbKat 225; RejPosWstaw [110²]v; SarnStat 594. Cf »da(wa)ć przyczynę«, »mie(wa)ć przyczynę«, »wziąć przyczynę«.

przyczyna przeciw komu, przeciw czemu [= dotycząca zastrzeżenia przeciw komuś, czemuś] (1): że ſtroná obwiniona/ niż ſye s Powodem/ przes głowną odpowiedź ná żałobę w práwo wda/ ty lekárſtwá práwne ma: [...] álbo ſye od Sądu wrzucenim iákiey przyczyny przećiw perſonie álbo przećiw rzeczy wyymuie: álbo ſye domawia tego przed odpowiedźią/ áby [...] GroicPorz Cv.

przyczyna na kogo, na co (5): Boć Pan ma záwżdy przycżynę ná pomſthę ſprzećiwnikow náſzych RejZwierc 263v; rácż to dáć áby ten twoy Sákráment/ nie był nam obowiąſką ná karánie/ ále przycżyną zbáwienną ná odpuſzcżenie LatHar 104, 225. Cf »da(wa)ć przyczynę«, »szukać przyczyny«.

przyczyna o czym (1): Proźbá s przycżynámi ſłuſznemi o wyſłuchániu: á to pirwſza/ iż wyznawa mocne ſwe vfánie w Pánu. LubPs K3v marg.

przyczyna czyja [= kto spowodował] [w tym: G sb i pron (60), pron poss (43), ai poss (5)] (110): Smyluy ſyα tez myli panye nad onimy. Ktorzi przeſmyα w grzech vpadly a ktorem ya ſwᾳ nyektorᾳ prziczinᾳ ku zloſcy prziwyodl. BierRaj 19v; ForCnR Dv; Rzecże doktor nie moią przycżyną/ Nie chciał [chory] ſłucháć vmárł ſwoią winą. BielKom C8; BielKron 403v; GórnDworz Kk3v; RejPos 322; ReszPrz 112; PaprUp D4 [2 r.]; ActReg 4; Otóż tu Wáſzá Kró⟨lewska⟩ M⟨iłość⟩ widźiſz/ iż ſie tu przyczyná Królá Włádyſłáwá we wſzyſtkim zgadza z przyczyną wáſzéy Kró⟨lewskiej⟩ M⟨iłości⟩. OrzJan 118. Cf »bez przyczyny«, »z przyczyny«, »prze(z) przyczynę«, »za przyczyną«.

cum inf (41): RejPs 180v; Minari divisoribus ratio non erat, Podzelcom [!] groźić nie było żadney przyczyny. Mącz 347b; ActReg 53. Cf »da(wa)ć przyczynę«, »mie(wa)ć przyczynę«, »przyczynę naleźć«, »szukać przyczyny«, »wziąć przyczynę«.

Ze zdaniem przydawkowym określającym skutek [w tym z zapowiednikiem: tego (20), do tego (4), temu (3); zaimek pytajny (155); przecz, czemu, dlaczego (150), iż(e), że (54), aby, by, żeby, iżby (28)] (241): Owaćiem śmierć przybieżáłá/ O przycżynę ſie pytáłá/ Cżemu iey ták pilnie [starzec] wzywał BierEz I3v, S2; ale ſié k nijm przylącżyl [Jezus do uczniów]/ pytaiątz przycżyny/ cżemu by ſie ſmucili? OpecŻyw 168v, 132; PatKaz I 6v; FalZioł I 5c; Ztąd też ieſt przicżyna cżemu ribie ikri trzeſzcżą gdy ich wſipie na ogien, Iż w nich ieſth wiatr takowy ktory ogien zagrzewaiąc rozpuſzcża á tak z nich gwałtem wypądza. GlabGad H7v; Z tąd też ieſt przycżyna cżemu ludzie wiele iedząci twardziey ſpią, iż też więczey takowych dymow do głowy pochodzi z wielgoſci pokarmu, iakich nie maſz w tich czo małem ſie karmią. GlabGad L2; wſzitci [filozofowie] ſie na to zgodzili iż Bog y nathura nic nie cżynią prożno, to ieſt, muſi wzdy nieiaka być przycżyna, przecż wſzelka rzecż thak ieſth vcżyniona GlabGad L7v, A2, A7v, A8 [2 r.], C3, C3v (18); BierRozm 18; WróbŻołt L6; a wſchakosz naschi czokolwyek Tvrczi mowicz bedą a czo za prziczini dawacz przeczbi thi granycze tak bicz niemiali pylnie tho wſitko pyſſacz bendą LibLeg 10/70v; Anyeboſczik Pyotr Voyewoda. zawſzdi nalyaſl prziczine yſch syem nyedoſchedl. LibLeg 11/182, 10/120v, 11/26v, 90, 171; WIelkiemi chwałámi będę wynoſił imię twoie moy pánie/ żeś niedał przyczyny nieprzyiaćiołom moiem/ áby ſie z vpádkow mych kocháli. RejPs 42v; Prorok wyznáwa iáko ieſt wielkiei chwały godno wielmożne imię páná náſſego y dáwa tego przyczyny iżeſmy to ſpráwnie powinni. RejPs 161v, 51, 125, 135v, 217; Item zeznala yſch Barbarką paſzerbyczą ſwoyą [...] nozem wnoci theſz wgardlo zaklola aſch do ſmyerczi alye prziczyny przecz tho vczinyla nyepowyedziala LibMal 1544/83v; RejJóz G6, N4v; SeklKat Z2; Mam przyczyne bych mowyla Cznota mie wtym twa ruſzyla. RejKup g4; A ták nye wyáráć przyczyną tego/ iż wam kſyężey y mnichom dźyeśyęćiny y wśi byorą/ ále iż [...] wezwányu y powinowáctwu ſwemu doſyć nye czynićye. KromRozm I A3v; MurzHist I3; KromRozm II i; powiedzieli [panowie] przyczyny, zeby tu powinni wszyscy byli stanąć za recesem sejmu przeszłego a tu się usprawiedliwić RP. Diar 28, 25, 75 [2 r.], 86; I sami już u siebie [...] pocieszenia jakiego szukamy, [...] abyśmy wżdy wynaleźć mogli, co by wżdy tego za przyczyna była, iż od IchM ani nagrodzenia, ani obmowki żadnej, ani nakoniec pokoju otrzymać za tak częstemi swemi skargami nie możemy DiarDop 104, 112; Auguſtyn S. kłádzie tę przycżynę dla cżego nyektore mátki ſámy nyechcą ſwemi pyersyámi karmić dzyeći ſwych/ iż práwi nyechcą ſie wſtrzymáwáć áby nyemyáły z mężmi ſwemi obcowáć. GliczKsiąż D5; Nye yeſt tedi ta ſluſſna przycżyná áby dla noworoſlych lat á nyeuſtáłego rozumu dzyeći nye myáły być vcżone GliczKsiąż I7v, O7v; Przycżyná/ dla cżego Pan wyſłuchawał ſwoich/ iż byli pilni woley iego. LubPs Xv marg; Iáko Pan pod moc á w opánowánye Zydom dał możne krole/ á powieda przycżynę przecż/ áby ná wſzem byli pilni zakonu ie^go LubPs Yv marg, B6 marg, Ev marg, F marg, F3 marg, F4v marg (18); GroicPorz m2v, zv, bb4v; ábowiem kto zle tzyni/ háńbi y ſromoći Páná Bogá y ſlowo iego. A toć ieſt druga przytzyná tzemu mamy dobre vtzynki tzynić. KrowObr 64v; Durandus wáſz piſarz/ dáie przytzynę/ dla tzego ziołá zbieraćie/ y tego ſwięta ſwięćićie powiedáiąc/ Iż [...] KrowObr 95, 27v, 64v, 65, 200v [2 r.], Tt4v; Ni o to ni o owo práwie nic niedbáią [swawolnicy]/ Właſnie ták bez rozumu iák dzicy buiáią. A toć ſą ty przycżyny przecż ták ſrodze giną/ Bowiem Páńſkie dekretá nigdy nie przeminą RejWiz 175v, 86v; Leop 2.Reg 24/21, Rom 3/9; Mikołay ſkárżył ná Marćiná/ iż gdy mu koniá pożyczył/ tedy mu go chromo wroćił/ powiedáiąc iż przyczyny niewiem z czego ochromiał UstPraw I2v; TO ten Kmitá beſpiecżney/ záwżdy myſli bywał/ Bo nie dawał przycżyny/ by ią był pokrywał. RejZwierz 67v, 91; Nápomina [Izajasz] wierne áby vfáli w Pánu/ á przydawa przycżynę przecż tho cżynić máią. BibRadz Is 26 arg, Ier 22 arg, Ez 5 arg, Tob 3/5, II 72a marg, 74d marg, 2.Cor 5/12; BielKron 125v, 196v, 207, 228v, 233, 249, 463; Rozumći był przycżyną áby Kryſthus vkrzyżowany był Zydom zgorſzeniem/ á Grekom głupſtwem/ gdyż nam ieſt Bożą mocą y mądrośćią GrzegRóżn K3; Mącz 42d, 375d; j radbym od ćiebie ſłyſzał [...] ktemu przyczynę/ czemu twarz KOrony POLſkiéy/ QVINCVNX wezwaná od ćiebie ieſt? OrzQuin H2v, R4v, S, S4; SarnUzn D5v, F4, H3v; WIelekroć [...] rozbierałem tho v ſiebie/ y máczałem przycżyny/ ſkądby to roſło/ iż ludzye ſthárzy niemal wſzyſczy ſkárżą ſie ná dziſieyſze cżáſy/ á ony pirwſze zbytnie chwalą GórnDworz H5, B2v, C6 [2 r.], G3v, G8v, X7v, Hh3v, Mm6v; HistRzym 119v; IZ Koſcioł zebránia Krześćiáńſkiego dniá dziſieyſzego wſpomina á obchodzi historią żywotá á ſpraw Szcżepaná s. ſą do tego ſłuſzne przycżyny. RejPos 21v; SLowá thy iż ſą zá fundámenth záłożone/ tá ieſt przycżyna: ábowiem w ſobie ſpráwę tey wſzytkiey Ewányeliey práwie záwieráią. RejPos 128v, 1, 5v, 12v, 33 marg, 49 (33); BiałKat 116, 223 marg, 336; BielSat Gv; HistLan A2; KuczbKat 60, 385; Iozue vpadł ná twarz wołáiąc do Páná áby powiedział przycżynę przecż ſie ták roſciągnęłá ſzyroka pomſtá iego nád ludem Bożym. RejZwierc 64v, B2v [2 r.], 163v [2 r.], 164v [2 r.], 165v [2 r.], 260v; WujJudConf 4v; ſnádnie obacżyć możemy przycżynę/ cżemu dziſieyſzych cżáſow nie ták ludzye chutliwi ku ſłuchániu ſłowá Bożego RejPosRozpr [c4]; RejPosWstaw [41⁴]v, [143²], [143⁴]; á nieday przycżyny nikomu abyć miał kto złorzecżyć. BudBib Eccli 4/5, b4v; BiałKaz C3v, H4v; CzechRozm 74v, 143v, 162v, 181v; PaprPan Hh2; ModrzBaz 24v, 29v [2 r.], [41], 45v, 96v, 116, 128; SkarJedn 179; Rzekł Biſkup: Szukaſz przycżyny áby tego o co proſzę nie vcżynił. SkarŻyw 211, 150; StryjKron 707; CzechEp 191; NiemObr 117 [2 r.]; KochMarsz 154; Przecż Małżeńſtwo ś. ták zacne przycżyná 1. WerKaz 281 marg, 295; Wpráwdźie też obyczáie támeczne ſą tego prżyczyną/ iż ſię tám ludzie mniey práwuią. GórnRozm F3; ActReg 14, 47, 49, 164; KochCz A2v; GrabowSet I2v; OrzJan 86, 103; LatHar 199, 648; Co nie wierzą. [Ioann 6/64]) Niedowiárſtwo ieſt przyczyną/ że ſię ludzie ſprzećiwiáią prawdzie tego Sákrámentu. WujNT 333, przedm 17, 18, s. 333, Act 22/24, 2.Cor 5/12 (9); SarnStat 44, 81, 168, 423, 599, 1300; SiebRozmyśl H3, K3; PowodPr 62; SkarKaz 274b, 514a; CiekPotr 28, 41.

Ze zdaniem przydawkowym i podmiotowym określającym rodzaj przyczyny, którą może być też cel działania [iż(e), że (224), aby, żeby, by, iżby (49), bezspójnikowo (14), (a)bowiem (a. albowiem), bo, gdyż (11), gdy (3), zaimek pytajny (1)] (302): BierEz R4; OpecŻyw 86, 93v, 193; PatKaz I 14; otho myala [św. Anna] przyczyną ueſelya yſch noſzyla w zyuoczye matką otkupyczyela wſzego ſzwyatha PatKaz II 85; Cżemu białe głowy około żywota obraſtaią, á otroci na pierſiach á na brodzie, Przycżyna tego iż v niewiaſt nawiętſza wilgoſć tam ſie zchodzi GlabGad A8v; Iedna przycżyna tego [że język ma pory] aby ſmak pokarmu tim ſnadniey przechodził do one^go członka w ktorim ieſt cżuynoſć vkuſzenia. GlabGad C4v; przycżina tego [tj. zbytniego spania] bowiem cżaſu ſpania ogien przyrodzony ſilnieyſzy ieſt y barziey trawi pokarm GlabGad Lv, A2 [2 r.], A4v, B3v, B4, B7 (18); Widzi mi sie, iż nie ina Może być temu przyczyna, Że tak mnodzy chcą panować [...]. Jedno, iż onę swą żąd[zą], [...] Rzekomo tym napełniają, im więcej państwa mają BierRozm 18; Oto przyczina wſzitkich złoſci ieſt gdy boiazni bozey niemaſz. WróbŻołt E2, kk5v; Ale livdzie waſchi na tho nycz nie patrayącz [!] prziczine takową naydvyą yakobi poddany naſchi miely szkodj yakie podzyalacz w panstwie waschim LibLeg 11/90v; SeklKat Yv; RejKup d5; HistAlHUng A2v; KromRozm II ſ4v; KromRozm III N2; Diar 66; DiarDop 98; Cicero gdy vcży karánya/ przeſtrzega wtem káżdego/ áby wthen cżas wyárował ſie gniewu/ dáyąc tego przycżynę/ iż práwi rozgniewány gdi káráć będzye/ nigdy tey myernosći nye záchowa ktora yeſt myedzy trochą á máłem. GliczKsiąż G3v, D3v, I6; Pirwſza przycżyná dzyękowánia/ że nyeprzyiacioły od Páná ſtłumione widzimy. LubPs Cv marg; Pirſza przycżyná [aby Pan bronił wiernych]/ gdy wierny przekłáda ſobie nád wſzytko miłoſierdzie Páńſkye. LubPs Gv marg; Przycżyná dla cżego Pan ma wyſłucháć grzeſznego/ to ieſt/ áby wyſławiał możność Boſtwá iego. LubPs T3v, G2v marg, G3v marg, S6, Xv marg, X4 marg (11); GroicPorz kv, ſ2v, z4v, aa; KrowObr 52v, 64v [2 r.], 156 [3 r.], 200v, 238v; Y powieda [Pan] przycżyny/ iż nie ſłuchał [sądzony] rády/ A woley Páná ſwego/ iedno ſwieckiey zdrády RejWiz 185v; OrzList c2; LIgurgus [...] dołożył tego/ Aby pánná nie miáłá poſagu żadnego. By ſie też nie ſtroiły iedny przed drugimi [...]. Dawáiąc tę przycżynę/ gdzye ieſt ſwięta cnotá/ Tám nie trzebá ni pereł/ ni żadnego złotá. RejZwierz 40v; Przyczyná długiego żyćia zá onego wieku pierwſzego/ dla tego nawięcey byłá/ áby był rozmnożon narod ludzki. BibRadz I 3c, *4; Przycżyná byłá zbieżenia iego [Assura] z zyemie Sennár/ iż niechciał z Niemrotem wieże Babel budowáć BielKron 7; Cieſzyńſki od Throſki vmárł: przycżynę tę nalazł iż ia was bronię á vtracam/ á wy w pokoiu ſiedźićie walcżąc ſámi s ſobą. BielKron 396, 15, 24, 91, 156, 209v [2 r.] (25); GrzegRóżn E3; OrzQuin Sv; LeovPrzep B; A tę przycżynę tu Anyoł opowieda vpádku tego miáſtá [Babilonu] nędznego/ iż tym winem opoiłá wſzytki narody ſwiátá tego. RejAp 122v, 145, 148 [2 r.], 150v; GórnDworz D4v, Kv, Y5, Y5v, Y8v, Cc2v; HistRzym 3, 51, 53; A thoć ſą przycżyny obłędliwośći náſzey á vnieſienia náſzego/ iż gdzyekolwiek iedno namniey odſtąpyemy z náuki Páná ſwego/ [...] tho on theż wnet odſthąpi od nas RejPos A5v; A toć były przycżyny/ iż ten ták miłośćiwy Pán nic nie folguiąc temu ſwemu ták miłemu ſynowi/ wydał go dobrowolnie ná ták okrutne męki iego/ gdyż żadna ina kreẃ nie mogłá być nálezyoná/ ktoraby była zá ty ſpráwiedliwe dekrety iego doſyć vcżynić mogłá RejPos 104, 1, 4, 5v, 25, 33 (29); BiałKat 81; KuczbKat 110, 140 marg; RejZwierc 66v, 114v, 195, 258v, 260v; BielSpr 2v [2 r.]; Druga przycżyna vſtáwy tego Sákrámentu [tj. eucharystii] ieſt/ áby Kośćioł miał vſtáwicżną ofiárę ku odpuſzcżeniu grzechow náſzych WujJud 178v; A tá ieſt rozmáitego á naſzkodliwſzego zgorſzenia przycżyná. Abowiem iedni o ſłowie/ kthore przepowiedáne bywa/ wątpić pocżynáią/ ieſliże ieſt ſłowo Boże [...]. Drudzy [...] iáwnie tego przą RejPosRozpr b3; BudBib b3v; BiałKaz C3, D4v, Ev, E2; BudNT przedm b6v, c3v, d3, Ff6; CzechRozm 39, 143, 166, 181v, 208v; Ale káżdego karánia przycżyná ma być oná/ áby złych ludźi śmiáłość/ á ſzkodzenia możność powśćiągáłá/ á od grzeſzenia odſtraſzáłá. ModrzBaz 79; SkarJedn 124, 179; CzechEp 172; NiemObr 19, 100; KochSz B2v; WerGośc 219; ArtKanc H18v; ActReg 49, 140, 162 [2 r.], 163, 164 [2 r.]; Z tądże miedzy poſpolſtwem/ prżycżyná niezgody/ Iſz nie rowną máiętność máią/ y ſwobody. KołakCath C3v; WujNT przedm 10, 11, 17 [2 r.], 18, s. 204 (13); WysKaz 5, 11; SarnStat 168, 372 [2 r.], 373, 633 [2 r.]; PowodPr 13, 23, 24, 43; Táż też przyczyná ieſt tych pułnocnych roſterkow y wiar ták rożnych: odſtąpili od iednego kápłáńſtwá/ y iednego ołtarzá SkarKaz 40a, 80b, 208a, 514a; dáleko więtſza ieſt do nieſzczęśćia przyczyná/ gdźie wiele ieſt w woyſku tákich/ ktorzy kośćioły Boże połupili SkarKazSej 686a; [HistTroj D5v]. Cf »dla przyczyny«, »z przyczyny«, »prze(z) przyczynę«.

I sg i pl w funkcji okolicznika przyczyny: »przyczyną (przyczynami)« = z powodu (14): BierRaj 19v; ForCnR Dv; BielKom C8; Tego cżáſu Luter żonę poiął támże mniſzkę z klaſztorá/ á tą przycżyną więcey ná ſię podburzył ſwoie przećiwniki. BielKron 203v, 403v; GórnDworz Kk3v; A gdybyś chciał [...] tyſiącmi pogáńſkich białych głow wſpomináć/ co przycżynámi ſwemi ſwiátu y wiele zacnym ludzyom vpadkow przynośiły/ iuż tu o tych miedzy piſmy ſwiętemi máło mieyſcá trzebá. RejPos 322; CzechRozm 239v; na dobrego [króla] trafic nie mogliſmi/ áchoc bi beli mogli bic dobremi/ waſza przicina/ tzo kolwiek ſie w nich okazalo niepozitetznego R⟨zeczy⟩ P⟨ospolitej⟩ ſie dzialo waſza przitzina PaprUp D4; ActReg 4; SarnStat 52, 185, 979.

W połączeniach szeregowych (8): Tuba belli civilis per translationem, Porwánie/ początek/ á przicziná domowey woyny. Mącz 467c; RejAp 146v; bo go [pijanego] o ſzáleńſtwo żadna przyczyná poſtronna/ żadna przygodá/ ábo kaźń páńſka/ ále iego właſna chuć/ iego wolá ſámá/ á zły náłóg przypráwuie. KochPij Cv; Ktemu obácz/ iż to ieſt przemowá Lukaſzá ś. do iednego przyiaćielá ſwego [...] o przyczynie/ przedśięwzięćiu/ y ſpoſobie piſánia ſwego. WujNT 193, 543; Ktemu wſzyſtkié okázyie/ bárwy/ ſztuki/ przyczyny/ chytrośći/ zdrády/ wymyſły [...] żadnému cżłowiekowi [...] niechcemy bydź pomocné SarnStat 52 [idem 979] 52, 979 [2 r.].

W przeciwstawieniach: »przyczyna ... pretekst, skutek« (2): ModrzBaz 56v; Będźie Kátolik chćiał dawney religiey ſwey ochraniáć [...]: Zaydźie co roznego/ iż nie Kátoliká obráźi: á może y przycżyná nie bydź tylko pretext PowodPr 45.

Przysłowie: A toli iákie przycżyny/ tákie też y ſkutki. ModrzBaz 56v.

Frazy: »przyczyna [czego] poszła« (1): Co też o odpuśćiech piſze [Luter]: żeby stąd przyczyná poſzłá roſtérku y wzruſzenia wiáry BiałKat 163v.

»(u)rosła przyczyna« [w tym: czego (2)] [szyk zmienny] (4): RejPs 180v; BibRadz I 3c; chciałbym/ áby [...] káżdy powiedział máiąc ſie pogniewáć s ſwą pánną/ s kogoby wolał/ iżby vroſłá przycżyná gniewu/ ieſli s ſiebie/ cży s pánny GórnDworz C6; ActReg 53.

Zwroty: »da(wa)ć (a. poda(wa)ć) przyczynę; przyczyna się dała; danie (a. podanie) przyczyny; przyczyna da(wa)na« [w tym: do czego (49), czego (35), czemu (16), k(u) czemu (12), z siebie (11), czego [= co jest przyczyną] (1), na się (1), prze co (1); cum inf (4)] = przyczyni(a)ć się, (s)powodować; occasionem dare PolAnt, Modrz, Vulg, JanStat; praebere causam Mącz, Modrz, JanStat; ansam a. causam dare Mącz, Modrz; occasionem praebere Modrz JanStat; materiam dare Mącz; dare locum PolAnt; materiam praebere Modrz; parere a. praestare occasionem, subsit occasio JanStat (138;5;9;6): BierEz K2v; ZapWar 1530 nr 2479; FalZioł V 30v, 66; Poſtánowiłem vmyſl ſwoy ábych ſtrzegł ięzyká ſwego/ ábych ſnadz nietylko ſkutkiem/ ále y ſlowem niedal przyczyny z ſiebie ku potwarzeniu me^mv RejPs 58v, 42v, 217; nyezwikl ye^go krolyewſka mcz nykomu groſzycz. any ye^go Kro. m. dawa nygdi przyczini nyeprziyazny nykomu LibLeg 11/139v; rad bendzye ye^go Kro. m. prziyaczyelyem panv Voyewodzye yedno pan Voyewoda nyechay strzeze thego. Abi prziczina nyeprziyaſzny dana s zyemye yego nyebila. LibLeg 11/181, 11/139, 157v, 169v, 171, 171v, 174, 182; LibMal 1546/124; Ale nie chczemyli dacz/ tey ſmierći przycżyny Przedaymyż go [Józefa] daleko/ gdzie w czudze krainy RejJóz A8v; Grzeſſą rodzicy gdi ſamy daią prziczinę gniewu/ albo nie poſluſſeńſtwa dziatkam ſwoym SeklKat H3, I2, Yv, Y2; KromRozm I K4v; KromRozm II m; KromRozm III I7v; Diar 24, 85; Abowiem jeśliże na początku tego sejmu, a nie za daniem od nas k temu przyczyny taką niełaskę nową na sobie odnieść byśmy mieli, trudno byśmy mieli mieć jaką nadzieję, abyśmy tu sprawy swe koronne z łaską JKM odprawić mieli. DiarDop 119, 115; Ku zátráceniu krolow/ nie daway przycżyny. BielKom C2v, D4v; iuż przes zbieżenie ſwoie niemáły dał [mężobójca] znák do tego/ że ieſt onego Mężoboyſtwá winien/ álbo iáką przyczynę do niego dał GroicPorz n4v, ll, ll2v; Kiedy nie daſz nikomu do złego przycżyny/ Tedy ſie ty będzyeſz śmiał niech płácże kto iny. RejWiz 124v, 102v, 67v, 117; BibRadz I 141c marg, 2.Cor 5/12; Nie dopuſzcżay áby vſtá twoie dáły przycżynę grzechu ciáłu twemu BielKron 80, 101, 104, 192, 199 [2 r.]; Caussas offensionum et suspicionum dare, Dáć ná ſię prziczinę cziey przećyw ſobie niechući á nieprziyaźni. Mącz 42d; Flabellum per translationem, Podánie komu drógi álbo przicziny ku zwádzie. Mącz 129a, 10d, 14d, 68d, 74c, 91d (16); OrzQuin Aa4v; SienLek 1v; RejAp 179v; GórnDworz Dd4; iákoby [Pan] był cżłowieká przeſtrzegał á ſtánowił w náukach á w roſkazániu ſwym/ iżby on był pilen náwſzem tego Páná á ſthworzycielá ſwego/ á nie dał przycżyny prze wyſtępek ſwoy/ áby był odrzucon od ſwięthego Boſtwá iego. RejPos 83v, 100v, [105]v, 110; KuczbKat 425; A gdyż tho pewnie wieſz iż ten ſláchetny klenot twoy dar Boży ieſt/ vmieyże też nań tákie bacżenie mieć iáko ná dar boży á ná cżłowieká Bożego/ á nie dáy mu nigdy przycżyny złego przykłádu s ſiebie RejZwierc 34v; Złyć theż miecż bo ná to ſpráwion áby ludzką kreẃ rozlewał/ ále kto do tego przycżyny nie da iſcie miecż ſam nie vderzy RejZwierc 71v, 71v, 78v, 79v, 138v, 247v; TRáfuie ſie tego wiele w Woyſzcże miedzy ludem Rycyrſkim [...]/ iż cżęſthe zámieſzánie cżynią [...] gdy ledá co wyrwą ná ſtárſze aby dał przycżynę nie potykáć ſie z nieprzyiaćielem BielSpr 25v, 15v, 36v; WujJud 91; widzyał to Piotr ſ. że ſie im [apostołom] dáłá przycżyná wielka ku opowiádániu Ewányeliey RejPosWstaw [143³], [41²]; BudBib Eccli 4/5; BudNT t8 marg; Bo Státut ieſt/ iż cżłowiek proſtego ſtanu/ ieſliby śláchćicá (ktoryby przycżyny z śiebie náśćia niedał) zábił álbo ochromił/ álbo ſrodze ránił/ da gárdło. ModrzBaz 71, 7v, 10, 30v, [41], 98 (12); SkarJedn 133, 329, 335; gdyż ná nié nic lepſzégo niemaſz/ iáko wątrobę przechłodźić: á ieſli żołądek téż przyczynę podał/ lékárſtwem go álbo womitem przeczyśćić Oczko 31v, 10, 18v, 21v; KochPs 9; SkarŻyw 487; CzechEp 15; ále owſzem ſtrzeżemy ſię tego/ ábyſmy nikomu naymnieyſzey przycżyny/ y zgorſzenia/ złymi ſpráwámi nie podáwáli NiemObr 151, 151; BielSen 15; PudłFr 49; ActReg 23, 31, 54, 68, 109, 165; Phil E; Iż niegodno/ áby/ me z płácżem wołánie/ Przed Máieſtatem twym kiedy/ ſtánąć miáło/ Bo wiecżną wzgárdą być/ doſyć przycżyn dáło. GrabowSet K3, S; LatHar 117; WujNT 392, 396, 1.Cor 9/12, s. 655, 724, 1.Tim 5/14; WysKaz 10; SarnStat 16, 481, 507, 618 [3 r.], 619 (15); PowodPr 30, 46, 75; SkarKaz 209a; Kto da złému przyczynę/ winienli zoſtawa? GosłCast 29, 30, 63; SkarKazSej 686a; Przypomnę tu kąſzcżek Monárchę onego/ [...] Włádyſłáwá od Bogá ták náwiedzonego/ Ktory zginął z przycżyny dánia wieſz cżyiego. CzahTr Gv; KlonWor 70; PudłDydo A2v, Bv, B4v. Cf »za przyczyną daną«.

»przyczynę [do czego] dawać« = namawiać (1): Lecż nierządnic/ y tych co do roſkoſzy przycżynę dawáią [voluptatum institores]/ y inſzych ludźi niepotrzebnych z obozu zbyć/ ieſt rzecż bárzo pożytecżna ModrzBaz 116.

»przyczynę kłaść« [w tym: czego (4)] [szyk zmienny] (13): DiarDop 106; GliczKsiąż D5; Kłádą [ci, którzy rozważają, czy lepiej dać syna do szkoły, czy na rzemiosło] też zás inſſe przycżyny ſwey właſney głowy [tj. przez siebie wymyślone] ná ty ktorzy w ſzkołach álbo w kolegiach myęſzkáyą/ żeby ſie nicżego dobrego nye vcżyli GliczKsiąż G6v; á tu ná nie [fałszerze] ich thę chytrość przykrytą oddawa [Pan]/ yáko ią oni zmyſláią y kłádzye przycżynę: Iż ſpraw Páńſkich nie rozumieią. LubPs G3v marg, Z6v marg; RejPosWstaw [110²]v; BiałKaz G3; CzechRozm 109v, 125, 208v; KochCz A2v; Więc ći co cudze rzecży biorą potáiemnie, Ná vboſtwo przyczynę kłádą, choć dáremnie. KlonWor **v, **v.

»mie(wa)ć przyczynę« [w tym: czego (12), do czego (12), k(u) czemu (4), z czego (1), cum inf (30)] = ansam a. causam habere Modrz; est occasio [alicui] JanStat [szyk zmienny] (81): Stradnego pſá kijem vbił [pan]. Rzekł mu pies krzywdę mi dziáłaſz/ Przycżyny mię bićia niemaſz. BierEz N2, B3v; PatKaz II 85; LibLeg 10/68v, 11/133; á dobrze dufay [duszo] pánu ſwemu/ ábowiem przyidzie czás iż on ćiebie ze wſſego wyzwoli zá dobrotliwoſćią ſwoią á ia będę miał wielką przyczynę iemu zá nieznoſſne dobrodzieyſtwá dziękowáć. RejPs 63v; a thak chodząc wpośrzodku łaskawego opatrzenia twego: iuſzbychmy niemieli przyczyny coby nam przekazac miało RejPs 104v; NOwem pieniem wyſpiewaimy chwałę páná ſwego/ ábowiem iſćie do tego z iego ſpraw mamy wielkie przyczyny RejPs 144; ále ty moy pánie zdobrotliwoſći twoiey rácz wpokoiu záchowáć mnie/ ábych ia niwczem niemiał przyczyny omieſzkáć przykazánia twego. RejPs 181v, 51, 122v, 149, 205v, 208v, 209, 212v; RejKup g4, ee2; Bodayby oni [odszczepieńcy] do nas ſluſſnieyſſey przyczyny nye myeli/ myeć nas zá odſſczepyeńce. KromRozm III L4v; Diar 74; GroicPorz A4v; KrowObr 52; BibRadz Tob 3/5; nie ná wielkośći ludu ále ná męſtwie zwyćięſtwo należy/ ktorego zá pomocą Boſką ieſt nádzieiá/ gdyż ták ſłuſzną á ſpráwiedliwą przycżynę walki mamy przeciwko pogánom. BielKron 307v, 243v, 373; Mącz 123c, 218a; OrzQuin S; Doktorowie iż to wykłádáli o iednym Bogu we trzech oſobach obiáwionym/ mieli do thego wielkie przycżyny. SarnUzn C7; Coż tych białychgłow ieſt/ ktore chudzinki miáły by wielką przycżynę prośić/ áby im vmrzeć dopuſzcżono GórnDworz Y5, Y3, Y4v [2 r.], Cc8; RejPos 54, 178; HistLan Ev; KuczbKat 140; RejZwierc 146v; BudNT przedm a4; Spráwiedliwość y vcżćiwość woyny przekłáda ſię: ktora áby byłá ſłuſzna y ſzcżęśliwa/ ma mieć ſpráwiedliwą przycżynę ModrzBaz 104v, 1v, 5, 73, 102v; SkarJedn A4; ale teſz y o duſzách przenáſládownikow ſwoich rádzić im [chrześcijanom] przyſtoi/ ile znich ieſt/ áby przycżyny z nas do ſwego grzechu y duſzney zguby ſwey nie mieli. SkarŻyw 273, 88, 121; CzechEp 279; NiemObr 119, 128; ArtKanc L2v, R20; GórnRozm K4v; PaprUp D4v; ActReg 140, 160, 161, 165; KochAp 8; KochFrag 17, 53; OrzJan 83; WyprPl C3; Wſzytkie te świętá/ ſłuſzne á paważne [!] ſwe przycżyny máią. LatHar 323, 46, 130, 509; WujNT 424, 516; WysKaz 37, 44 [2 r.]; MAm ia przyczyny domowé, przéczem ia winien ſłużby ſwé oddáwáć Wáſzéy Kśiążęcéy M⟨iłości⟩ SarnStat 168, 665, 920; SkarKaz 314b; GosłCast 35; Wſpomni tákże y ná ſię iż w cudze kráiny/ Odemnie precż vciekaſz nie máiąc przycżyny. PudłDydo B2; [then vrząd á zwirzchność iemu [Agamemnonowi] tákową podano [...]: A to máiąc ieſzcże ku temu dwie przycżynie. Pirwſza/ że [...] HistTroj D5v].

»nie mając przyczyny« = bez powodu (1): Bo Inflanci sąsiedzi państwa onego nie mając żadnej przyczyny, iż JKM posła krolewskiego, ktorego indziej posyłał, oni pojmali Diar 22.

»przyczynę naleźć (a. znaleźć), najdować (a. wynajdować, a. znajdować); przyczyna się najdzie (a. może wynaleźć, a. najduje)« [w tym: czego (9), cum inf (2)] = fingere a. nectere causas, causari Mącz; causas investigare Modrz [szyk zmienny] (22:14;2:1): OpecŻyw 83; Abowiem to ſnadz práwie fortunny człowiek ktory doſtąpi przybytkow twoich á ſnadz iuż żadney przyczyny nigdy nie naydzie áby miał przeſtáć chwalić imienia twego RejPs 125; á ták rácz vczynić nas vczęſniki dobrodzieyſtwá twego iż by ſie też lud twoy roſkochał/ iż nálazł przyczynę wiecznego iuż przymierza twego. RejPs 126v; LibLeg 11/90v, 182; MurzNT 116; DiarDop 104; Puſzkarz tedy ieden Káláber/ vćiekł do Turkow/ przycżynę ſobie nálazł iż mu ſłużby ſtárey niezápłácono BielKron 315v, 315, 396, 442v; Sic caecus morbus, Táyemna chorobá którey ſie prziczina nie może wynálęść [!]. Mącz 29d, 42d [2 r.], 127c, 244a; OrzQuin Y2; To śmieſzna że tu ieden drugiego winuie/ Tym ſię przyczyná złego nigdy nie náyduie. Prot D, C4; GórnDworz H5v, M3, X7v; A to záwżdy napilnieyſza pyecża tego Páná byłá/ áby to ſtworzenie ſwoie/ á tego cżłowieká ták ſtrzegł/ [...] iákoby nigdy przycżyny nie nálazł omierźić go ſobie/ á odepchnąć go od ſiebie. RejPos 216v, 251; Proſzę niechcieyże tu ſobie znáydowáć przycżyny/ Abyś lekce ludzkie prace miał poważáć ſobie HistLan A2; RejZwierc 156v; BielSpr 75v; BudBib bv, Eccle 7/27; ModrzBaz 130; SkarJedn 231, 344; ále tho/ że morze co godźin ſześć odſtępuie y przyſtępuie/ záléwa ſwé y oſuſza brzegi/ kto kiedy przyczynę nálazł? Oczko 9, 5v; SkarŻyw 89, 150, 567; ActReg 160 [2 r.].

»przyczynę [czego] składać, zganiać« [szyk zmienny] (1:1): Bo poſpolićie máło nie wſzytcy tácy bywamy/ iż ná drugie przycżynę złego ſkłádamy [malorum causas conferamus] ModrzBaz 140v; Przedłużenia Séymów zganiáią niektórzy przyczynę ná wielkość Poſłów SarnStat 45.

»szukać przyczyny« [w tym: czego (6), na co (1), cum inf (1)] = causam quaerere Mącz [szyk zmienny] (17): A odtychmiáſt Pilát ſſukál przycżyny iakoby go [Jezusa] wypuſcil dlá iego niewinnoſci OpecŻyw 132; á poſpolićie od złoſćiwych odpada nádzieiá/ ktorzy ſſukáią przyczyny záſzkodzić blizniemu ſwemu. RejPs 35v; BielKron 412v; Mącz 335d; OrzQuin S4; RejPos 206v marg; WujJudConf 4v; Chártummim ſą Fizykowie ktorzy z biegow niebieſkich y rzecży przyrodzonych przycżyn wſzego ſzukáią. BudBib I 436d marg, 2.Mach 9/25; SkarJedn 154, 176; Oczko 3v; SkarŻyw 150, 211; Bom vſtáwicznie ráchował godźiny/ A ſzukał twego mieſzkánia [= zwlekania] przyczyny. KochFr 74; ActReg 160; A naprzod ſzukaymy przyczyn/ dla ktorych Zbáwićiel náſz do chrztu Ianowego przyſzedł/ y chrzćić mu ſię roſkazał. SkarKaz 514b.

»uczynić przyczynę« = spowodować (1): a ſtąd bychmy ſie ochotniey ſtarali: aby na nas takie ſprawy nieprzychodziłi: aby nam miały vczynic ty przyczyny aby ty nas naſz miły panie miał na potem odepchnąc od wdzięczney oblicznoſci ſwoiey RejPs 135v.

»wziąć przyczynę« [w tym: czego (1), ku czemu (1), cum inf (1)] = accipere ansam, arripere causam, capere occasionem Mącz; occasionem accipere Vulg [szyk zmienny] (9): Mącz 10d, 258a, 346b; A tym więtſzy ieſt ich [grzeszników] grzech że Kupcy z ich oſzukánia y z omylności przycżynę wźiąwſzy/ [...] wſzyſtki rzecży drożey przedáią KuczbKat 330; SkarŻyw 118; Stąd tedy od Apoſtolſkich cżáſow kośćielne godźiny ná śiedm cżęśći y cżáſow rozdźielone/ powod y przycżynę ſwą wźięły LatHar 302; Bo grzech wźiąwſzy przyczynę przez przykazánie/ zwiodł mię/ y przez nie zábił mię. WujNT Rom 7/11, s. 75, Rom 7/8.

»przyczynę zmyślić (a. zmyślać)« [w tym: czego (1)] = excogitare a. fingere causam Calag [szyk zmienny] (3): Bywa y w tym trefność/ kiedi ktho w rozmowie przycżynę iákiey rzecży iną zmyſli/ niżli ieſt GórnDworz Q3; Calag 551b; OrzJan 88.

Wyrażenia: »przyczyna głowna« [szyk 2:2] (4): Iżeś tu w.m. wychowanie cżęſto ſpominał/ y chwalił/ á dałeś tho nam w.m. ták rozumieć/ iákoby tho miáłá być głowna przycżyná/ iż ſie cżłowiek cnotliwym ſtawa GórnDworz Hh3v; NiemObr 98; Ieſt ieſzcze inna przyczyná bárzo głowna niezgod ludzkich/ chćiwość y łákomſtwo/ y inne pożądliwośći świeckie SkarKazSej 675a. Cf »dla głownych przyczyn«.

lek. »gorąca, ciepła przyczyna« [szyk 39:2] (39:2): [gorączka] vſtać prędko może/ kiedy wodá meaty otworzy/ á ónę wſtęchlinę dobre wypłókawſzy gorączce przyczynę odéymie. Oczko 22v. Cf »z gorącej przyczyny«.

»jasna przyczyna« [szyk 2:1] (3): A tu wnet dáleko iáſnieyſzą przycżynę ku temu [aby nie starać się o rzeczy ziemskie] przykłáda Apoſtoł s. Abowiem tám ma być ſzukan żywot/ kędy ieſt zákryty ábo ſchowány RejPosWstaw [110²]v; WujNT 314; PowodPr 24.

»leda (jaka) przyczyna« = levis a. quaelibet causa Modrz (35): Sędźia ma pilnie przeſtrzegáć/ áby przewrotni ludźie/ ládá iákiey przyczyny wrzucenim/ drogi do tego nie zágradzáli/ żeby Powodowi Spráwiedliwoſć wedle ſkazánia niemiáłá być vczynioná. GroicPorz cc3v; BielSpr 75v. Cf »dla leda przyczyny«, »z leda przyczyny«, »o leda przyczynę«, »za leda przyczyną«.

»mała (a. maluczka) przyczyna« = causa levis Mącz, Modrz, JanPrzyw, JanStat; parva ratio Mącz [szyk 18:3] (21): RejWiz 102v, 165; BibRadz I 141c marg; BielKron 130v; Mącz 42d, 220d; Abowiem zła wilgotność/ długo ſye w żyłach chowa/ á kiedy ſye nie ſpodźieieſz thedyć záſzkodźi. Abowiem by naymnieyſza przyczyná przypádłá/ nátychmiaſt oná wilkość ſye zágniie SienLek 8; RejPos 297; NiemObr 151; áni żadna przyczyná máła niebytnośći Piſárſkiéy nie będźie moc wymówić. SarnStat 895 [idem] 563. Cf »dla małej przyczyny«, »z małej przyczyny«, »prze małą przyczynę«.

»pewna przyczyna« = certa causa Mącz; certa ratio Modrz [szyk 23:1] (24): GlabGad B7v, D7v, ModrzBaz 81; Nie przemy ſię Boſtwá páná Chriſtuſowe^go [...]. Lecż zwáć go Bogiem onym iednym z oycem: [...] Te^go áni vmiemy/ áni ważyć ſię śmiemy. Przycżyná pewna/ iż piſmo święte ták nie mowi NiemObr 100; LatHar 126; Wſzákże teraz pewnémi y ſłuſznémi przyczynámi ktemu przywiedźieni [...] vſtáwiamy: [...] SarnStat 1216. Cf »dla pewnej przyczyny«, »z pewnej przyczyny«.

»pi(e)rwsza (napierwsza) [= główna] przyczyna« (4): FalZioł +2; Otóż maćie piérwſzą przyczynę/ czemu w Kśięſtwách ludźie niewolnymi ſą/ á w Króleſtwie wolni OrzQuin S; RejPos 92v; Oczko 18v.

»potrzebna przyczyna« = necessaria causa Modrz [szyk 2:1] (3): otpouyedam yſz by teſz ono czyalo nyebylo laſką ducha ſzwyątego omyte przed wlanym duſche a wſzakoſch ono zarazenye nyebylo przyczyną potrzebną yzby byla y duſſa zmazana bo vydzymy yſz pokrczye oſtaye zmazanye czyala PatKaz I 6v; Prot C4v. Cf »dla potrzebnej przyczyny«.

»przedniejsza (naprzedniejsza) przyczyna« = praecipua causa Modrz [szyk 13:5] (18): Grzech ieſth przycżyná przednieiſza vćiśnienia kthore Pan dopuſzcża ná wyſtępne LubPs H4 marg; A ták to przednieyſza przyczyná ieſt/ która mię k temu przywiodłá/ iżem ty Kſyęgi o Lékárſtwie W.P.M. przypiſáć vmyślił: [...] SienLekAndr o2v; RejPos 49 [2 r.], 100v, 197; RejPosWiecz² 92v; RejPosWstaw [41⁴]v; CzechRozm A3v; ModrzBaz 119v; Oto y człowiek może oczyśćić ſam śiebie y ſerce ſwoie. Co nic nie vymuie łáſce Bożey: choć oná ieſt przednieyſzą przyczyną tego oczyśćienia. WujNT 794; PowodPr 6, 17; SkarKaz 352a; SkarKazSej 671a, 674a. Cf »dla przedniejszej przyczyny«, »prze przyczynę przedniejszą«.

»słuszna przyczyna« = iusta a. legitima causa Mącz, Modrz, JanStat; causa vehemens Mącz; legitima a. rationabilis ratio JanStat; rationabilis causa JanPrzyw [szyk 107:23] (130): BierEz Cv; LibLeg 10/120v; ComCrac 15; Ach moy Boze panie miły Ieſtłiżes ieſt ſprawiedliwy Wezmis matkę gdys wźiął ſina Wſzak tego ſluſzna przycżyna RejJóz B6, N4; KromRozm III L4v; a braciej naszej zasię zdałoby się, nie bacząc tak słusznych przyczyn, żeby nie byli powinni posłow słać. DiarDop 115; GliczKsiąż I7v; Oto we dnie w nocy wyznawam ich [izraelskich synów] winy/ Iż to gniewu twego ſłuſzne ſą przycżyny. LubPs hh3, F4v marg, K3v marg, ddv marg, ee6v marg; LEgale Impedimentum w Práwie zową/ ſłuſzną iáką przyczynę/ kthorą ſyę Pozwány może wymowić/ przecz ná Roku náznáczony mnieſtánął [lege: naznaczonym nie stanął] GroicPorz q3v; Káżdy świádkiem będźie/ ktorego ſłuſzna przyczyná od tego nie odwiedźie. GroicPorz x, m2v, m3, m4, o3, q2v, ſ4v, x2; KrowObr 52; RejWiz 1v; BibRadz I 141c marg; Thobiaſz prośił oycá Ráguelá áby go poſłał náwiedzić oycá ſtárego/ powiedáiąc thego ſłuſzną przycżynę. BielKron 98, 156, 243v, 307v, 373, 375v, 387v, 393; Mącz 42c, 216c, 301c, 369c; W mieſcie Máſſyliey/ był ten obycżay [...] iż chowano ná rathuſzu trućiznę/ dla tego/ áby ią mogł káżdy ten wziąć/ ktoby pokazał to vrzędowi/ y wywiodł/ że ma przycżynę ſłuſzną zyść s tego ſwiátá GórnDworz Y4v, Y3, Y4v, Y5; RejPos 21v, 54, 251; RejZwierc A6v, 61; MycPrz I Cv; Wiele rzecży ieſt/ ktore niemáiąc po ſobie żadney słuſzney do tego przycżyny/ ſą wzwycżay wzięte ModrzBaz 5; Ten też ktory ſtráći práwo ſkromniey ponieśie twoy wyrok/ gdy wyrozumie słuſzną przycżynę ſkazánia ſwego. ModrzBaz 88, 29v; SkarJedn A4; ArtKanc L2v; GórnRozm K4v; PaprUp F2; KochFrag 53; WyprPl C3; WysKaz 44; SarnStat 463, 539, 594, 658, 936, 1216. Cf »bez słusznej przyczyny«, »nie bez słusznej przyczyny«, »dla słusznej przyczyny«, »z słusznej przyczyny«, »prze słuszną przyczynę«, »za słuszną przyczyną«.

»słuszną przyczyną« = słusznie (1): tedy ten co mu winę dáłá [białogłowa] ma ſię odwieſć ſzeſćią świádkow ſobie rownemi/ A odwiedzyeli ſię/ tedy tá biała głowá ſłuſzną przyczyną ma być karáná. UstPraw B2.

»ważna przyczyna« [szyk 3:2] (5): HistAlHUng A2; KromRozm I G4v; Przenieśienie ćiał ludzi świętych/ [...] czáſem ma wielkie y ważne przyczyny. WujNT 424. Cf »dla ważnej przyczyny«, »z przyczyny ważnej«.

»wielka (jest), niemała przyczyna« = causa magna (maior) Mącz, Modrz, JanStat; insignis a. vehemens causa Mącz [szyk 47:5] (49:3): Acżkolwiek y ta by była niemała tego [przełożenia ksiąg lekarskich] przycżyna, iż moy wielki łaſkawiecz pan. H. S. y wiele inych dobrich przyjacioł, za to mie żądali y pracz ſwych przy mnie [...] nie litowali FalZioł +2; PatKaz II 80v, 82v; A ták nád ſwemi roſſerzył [Pan] moc ſwoię/ iż y pogáni vználi wielkie przyczyny ſpráwiedliwoſći RejPs 144, 63v, 90v, 144; aczkolwyek zadna prziczina thak nyemoze bicz wyelka przekthoram bi prawo wſchech narodow lamano bicz myalo. LibLeg 11/160v, 11/161; a wtakej pładze Bożey zmetek bywa wielka przicżinę [!] Smiarċy. RejKupSekl a5v; WIelkie iſcie y ważne przicżyny Wielmożna a Miłoſćiwa pani przywiodły mię ktęmu/ abych tę hiſtorią o żywocie y ſprawach Alexandra wielkiego krola z Macedoniey W.M. przywłaſzcżyła HistAlHUng A2; RejWiz 184v; Iż Polſká ná Kápłaná bieda/ ſą wielkie przyczyny biedánia tego OrzRozm G3v; RejZwierz 117; BielKron 213v, 233; Mącz 216c, [234]d; SarnUzn C7; vcżynki ſławne/ zdobią piſánie/ y ſą wielką tego przycżyną/ że ono trwa wiek/ po wieku GórnDworz G8v, Y5; RejPos 50v; KuczbKat 225, 385; A czoż byłá zá przycżyná ták wielka iż ſwiát był potopem zginął? iedno iáko piſmo powiáda/ iż ſynowie przeźrzáni poymowáli dziewki ludzkie/ iż były czudne/ wedle woley ſwoiey. RejZwierc 260v, 58v; RejPosWstaw [143³]; ModrzBaz 73; StryjKron 717; GórnRozm C2; ActReg 140, 173; WujNT 424; WysKaz 10, 44; SarnStat 168, 1239; Niemáła też ieſt przyczyná niezgod/ lekkie vważenie Krolewſkiey od Bogá zwierzchnośći. SkarKazSej 674b; Doſtátek też y pychá/ wielką ieſt niezgod przyczyną SkarKazSej 675a. Cf »bez wielkiej przyczyny«, »nie bez wielkiej przyczyny«, »dla wielkiej przyczyny«, »z wielkiej przyczyny«, »prze wielką przyczynę«, »za wielką przyczyną«.

»przyczyna własna« [szyk 2:1] (3): NiemObr 98, 119; Czáſu ſwego żąć będziemy [Gal 6/9].) Vczynki miłośierne ſą naśieniem y właſną przyczyną żywotá wiecznego: á nie ſámá wiárá. WujNT 665.

lek. »zimna przyczyna« [szyk 65:3] (68): FalZioł V 105v; Albo piołyn zwierćieć á z białkiem iáiowym ná oczy przykłádáć/ á zwłaſzczá kiedy ieſt źimna przyczyná. SienLek 63v. Cf »z zimnej przyczyny«, »z strony zimnej przyczyny«.

»zmyślona (a. wymyślona) przyczyna« = causa falsa a. non vera, praetextum Calep; exquisita causa JanStat (4): Calep 843a [2 r.]; ták w częśći/ iáko we wſzyſtkim nie zápiſzemy/ álbo zápiſáć dozwolimy/ [...] proſto álbo nie z proſtá/ álbo którąkolwiek wymyśloną przyczyną/ okázyią y bárwą. SarnStat 52 [idem] 979.

Szeregi: »przyczyna ani dowora« (1): GDy proſtégo ſtanu człowiek zábiie Szláchćicá/ którému żadnéy przyczyny/ áni dowory [nullam causam, vel occasionem JanStat 603] Szláchćic ku rzuceniu ná śię nie dał [...]: niech będzie táki ná gárdle karan. SarnStat 618.

[»kauzować i przyczyną być«: gdyż iednáż rzecż y kauzá przećiwnych effektow y ſkutkow/ kauzowáć y przycżyną być niemoże. GrodzCzyś II 73.]

»przyczyna i materyja« (1): á iż pewność przeyrzenia/ y wybránia nábywa ſię przez [...] vczynki dobre: náwet/ iż vczynki náſze dobre/ ſą przyczyną y máteryą doſtąpienia ſkutku przeyrzenia y wybránia náſzego WujNT 810. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyczyna albo motivum« (1): á potym Dekrét Sędźia piſze, przydáiąc przyczynę álbo motiuum, czemu ták ſkázuie. SarnStat 1300.

»przyczyna albo okazyja« (1): A iżby Sędźia mógł wiedźiéć/ ieſli ieſt dáná álbo nie dána przyczyná álbo okázya [causa, vel occasio JanStat 604] ránienia Szláchćicá: káżdy Szláchćic/ który obwinia chłopá o ránę álbo zábićié/ będźie tego powinien dowiéść SarnStat 619.

»przyczyna i pobudka« [szyk 1:1] (2): Przeto ci ktorzy żywą wedle Chrześćijáńſkiey náuki [...]/ wielką przycżynę y pobudkę inſzym dawáią/ żeby też Imię niebieſkiego Oycá chwalili KuczbKat 385, 140.

»przyczyna i (a) pochop« (2): Fenestram ad nequitiam aperire alicui, Proverb. Dáć prziczinę y pochop komu ku złemu. Mącz 120c, 381a.

»początek a (i, albo) przyczyna« = fons et seminarium Mącz [szyk 3:1] (4): Wſſyſtkim ći tym y inym błędom Luter początek y pryczynę [!] dał przez to/ iż władzą koſćyołá poſpolitego zwątlił. KromRozm I K4v; Mącz 37c, 120b, 381c. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyczyna i pomoc« (1): Około oddánia ábo przywrocenia dobr deliberácya cżyniłá ſie/ Brutus zgołá ſprzecżał ſie o to/ vkázuiąc żeby tym ſpoſobem dáłá ſie przycżyná y pomocz do moleſthowánia Rzymá woyną Tárkwiniuſzowi Phil E. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyczyna i (a) potrzeba« [szyk 4:2] (6): LatHar 126; Iużemći powiedźiał/ Czytelniku miły/ przyczyny y potrzeby tey to prace náſzey WujNT przedm 8, s. 516 [2 r.]. Cf »bez przyczyny«, »dla przyczyny«.

»powod i (a) przyczyna« [szyk 4:1] (5): SkarŻyw 371; Przetoż lepiey ie [grzechy gniewu, lenistwa, nieumiarkowania w jedzeniu] Theologowie głownymi názywaią/ dla tego/ że z nich iáko z głowy y z źrzodłá iákiego rozlicżne wády y grzechy/ y pogorſzenia/ powod y przycżynę ſwoię máią. LatHar 130, 302; WujNT 396. Cf »za przyczyną«.

»przyczyna albo przystęp« (1): Viam aperire ad aliquid faciendum, Dáć komu prziczinę álbo prziſtęp ku niektorey rzeczy. Mącz 278d.

»rationes i przyczyny« (1): ktory [starosta Czakowski] mi y list oddał, [...] rationes y przyczyny daie, dla ktorych [pan kanclerz] nas y Krakow minął ActReg 64.

»przyczyna, (i) wymowka« [szyk 1:1] (2): Mącz 92b; ktore [sekty] iáko Apoſtoł świadcży/ muſzą być cżęśćią dla doznánia wiernych/ cżęśćią też dla vpornych j niewdźięcżnych prawdy Bożey/ ktorzy ſzukáią wymowek y przycżyn áby prawdźie Bożey mieścá v śiebie niedáli WujJudConf 4v.

»źrzodło i przyczyna« = fons et causa Modrz [szyk 2:1] (3): chcećie áby miedzy wámi nieprzyiáźni vſtáły/ á żrzodeł y przycżyn prawdźiwie vkázáć niechcećie? ModrzBaz 64v, 129v, 130.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »a(l)bo (i, ani) in(n)a (a. insza, a. jakażkolwiek, a. ktorażkolwiek) przyczyna (a. inszych wiele przyczyn)« (15): będę ſye tym czuyniey wyſtrzegáć pijáńſtwá/ łotroſtwá/ przymowek/ roſterkow/ zwad/ y innych wiele przyczyn/ przes kthore do Mężoboyſtwá wiele kroć łacwie ſye drogá podáie. GroicPorz n4; Phil E4. Cf »dla przyczyny«, »z przyczyny«, »prze(z) przyczynę«.

Wyrażenia przyimkowe: »bez, przez, (o)krom (a. kromia) (wszej, wszel(a)kiej, żadnej) przyczyny (przyczyn)« [w tym: w pl (6)] = niesłusznie, bezpodstawnie, niezasłużenie; sine causa Vulg, Mącz, Modrz, JanStat; gratis Vulg, PolAnt; supervacue Vulg; praeter rationem, ab(s) re Mącz; nulla causa Modrz; temere Cn (138:6:6): Bez przycżyny/ nie mieway dziedziny. BierEz R4v, A3v, O3v; Rozmnożili ſie nad włoſy głowy moiey/ ktorzy mie w nienawiſci mieli bez przycżyny. TarDuch A6, D7v; FalZioł IV 39c; chodząci nie miernie to ieſth, cżaſem wolno á cżaſem prędko ze zwycżaiu á bez przycżyny, znamionuuie [!] acżkolwie proſtego cżłowieka, wſzakoż złoſciwego GlabGad P7v; Boć oni [którzy źle nie myślą] bez przycżyny żaſadzali ſidło ku ſtraceniu memu/ beż przycżyny łaiali duſzy moiey. WróbŻołt 34/7; Czeſzarz tho szam mowyl kyedyſzmy vmyslnye przed Czeſzarzem szmynką onyem czynyly, yſſ poslow nyeslye, przes przyczyny nyeyesth LibLeg 7/98; RejPs 50v, 52, 52v; RejKup bb5; Swiát bez przicżyny wyerne Páńſkie trapi. LubPs B3 marg, B3, C2v, C3v, I2v, P6v, V2; Ale iż ſławá s cnotą nie dopuſzcża nigdy/ Káżdemu bez przycżyny ſtáráć ſie o krzywdy. RejWiz 9v, 74v, 172; Leop Iob 9/17, Ps 3/8, Is 49/4; Podkomorzy bez przyczyny gránic przekłádáć nie może. UstPraw I2; LIzymach ná Getyki bez wſzelkiey przycżyny/ Podnioſł walkę RejZwierz 12v, 12v, 27v; BibRadz 3.Reg 2/31, I 276a marg, Ps 7/5, 25/3, 35/7, Thren 3/52; BielKron 28, 112, 221, 224; Praeter rationem, Króm przicziny. Mącz 1b; Falso, Fáłſziwie/ Niepewnie/ Omylnie/ Obłądliwie/ Zdrádnie/ Bes przicziny/ Bes winy. Mącz 117a, 1c, 123c, 442c; OrzQuin E3; A ieſliby ſye tylko iedzenia bes tych przyczyn brzydźił [chory]: tedy [...] SienLek 169v, 16, 19v, 68v, 131, S2v (11); Tákże y káżdy z nas gdy wſtąpi wyſzſzey do Páná tego w duchownym rozmyſlániu ſwoim/ wſzytko vyrzy/ [...] iż ten Pan nic bez przycżyny nie cżyni/ nic bez ſpráwiedliwego ſądu RejAp 47; á wdy/ kiedyby ſie bez przycżyny [białagłowa] vſtháwicżnie ſmiałá/ [...] poznałby káżdy/ że tho náſchwał cżyni GórnDworz G2v; Wierę bych ia tego ták bárzo Dworney pániey zá złe niemiał/ kiedyby ſie oná/ widząc niemiłość mężowę bez żadney przycżyny przećiwko ſobie/ [...] kogo inego rozmiłowáłá. GórnDworz Cc, D5, K4, Q, S3, Cc5, Cc6v, Dd3v; á zgrzeſzyli niekto z práwey złośći/ krom przycżyny: zgrzeſzy/ á w pádnieli w roſpácż/ tedy ledwy ábo nigdy iemu ten grzech będzie odpuſzcżon. HistRzym 113; Pan twoy do ciebye idzye á vſtháwicżnie cye ſzuka/ áby ożywił dobrowolnie/ á bez wſzech przycżyn/ [...] to ſwowolne á márne cżłowiecżeńſtwo twoie. RejPos 224, A2v, 200, 204, [249]v, 322; RejZwierc B3, 46, 175v, 189; WujJud 82v; BudBib Eccli 29/10, 8; CzechRozm 66v; PaprPan B3v, Q4, Hh2v; że ktoby cżłowieká nieodpowiednie bez przycżyny zábił/ zſtawa ſię bezecnym ModrzBaz 81, 125, 125v, 131v; SkarJedn 230, 344; SkarŻyw 36, 332; StryjKron 597; NiemObr 24; BielSjem 32; Zá me włoſyś mię kromia żadney przycżyny rwał ArtKanc E14, Qv; ZawJeft 43; ActReg 47, 55, 117; GrabowSet K3, P2; WujNT przedm 12, 23, s. 18 marg; Piſarz, którą winą káran bydz ma, ieſli przez przyczyny iákiéy nie będzie przy ſądzie. SarnStat 563, 147, 712, 1315; CiekPotr 50; GosłCast 54, 73, 74; SkarKazSej 664a, 693a; KlonWor 30; [Nic ſie ná źiemi bez przyczyny nie dźieie WujBib Iob 5/6 (Linde)].

~ bez (a. przez, a. krom) przyczyny czyjej (7): POznałem cżaſu przygody ſwoiey wielką á mnie nigdy nie zaſłużoną krom żadnych przicżyn y zaſług moich [...] iawną laſkę ktorą V M. racżył ku mnie okazać BielŻyw nlb 3; RejJóz G7v; Sidłá ich co mi ſtáwyą nyech wſſytki popſuye [Pan]/ Gdyż przez wſſey mey przycżyny ná to ſie vdáli LubPs I3, I3v; GroicPorz dd; Więcey ieſt tych ktorzy mię máią wnienáwiſći bez mey przyczyny niż włoſow ná głowie moiey BibRadz Ps 69/5; LatHar 665.

W przeciwstawieniu: »bez przyczyny ... za przyczyną« (1): Ali cżego ſie dotąd nawięcey bez przycżyny obáwiali [adwersarze]/ przyſzłoby zá przycżyną: to ieſt karánie świeckie o wolną [...] religią. PowodPr 45.

Wyrażenia: »bez gwałtownej przyczyny« (1): ábowiem [...] kto do tego [tj. bitwy pojedynkiem] bez gwałtowney przycżyny ſkwápliwie byeży/ godzyen ieſt/ żeby ſie iego towárziſtwá pocżćiwi ludzie ſtrzegli. GórnDworz E2.

»bez (a. (o)krom) słusznej przyczyny« = sine iusta causa, nulla legitima causa Modrz; sine legitima causa JanStat [szyk 11:1] (12): Rodziczy niemaią bes ſluzney przicziny pobudzac ku gniewu dziecy ſwoich SeklKat H2; KromRozm II a2v; Poth wielki/ bes ſłuſzney przyczyny: známionuie pełne wilkośći ćiáło SienLek 20; RejPos 321; BudNT d2; Niech śię przeto mąż y żoná ſtáráią o to/ [...] áby okrom słuſzney á dowodney przycżyny gdźie indźie okrom domu nienocowáli ModrzBaz 32v, 72v; LatHar 592 marg; WujNT 22, 795; A nie będźie wolno Sędźióm króm ſłuſznéy przyczyny/ álbo práwnéy przekázy [...] Roków odkłádáć SarnStat 729, 243.

»bez wielkiej przyczyny« (4): KromRozm II d3v, d4; Miałem ogień ná głowie ſwey miáſto czupryny/ A to iśćie nie było bez wielkiey przyczyny. Prot A3v; WerKaz 285.

»przez znakomitej przyczyny« (1): Kiedy chory świátłá nierad widźi/ á w ćień ſye obraca/ á płyną mu łzy z oczu/ przez znákomitey przyczyny, złe známioná. SienLek 22v.

Szeregi: »darmo a bez przyczyny« (2): A iż ſie wypełniło o nim [Panu] ono dawne proroctwo iego: Iż dármo á bez wſzey przycżyny omierźili mie ſobie. RejPos 336, 335v.

»bez przyczyny a potrzeby« (1): Tu Pan Bog dał ná przykład thego krolá wſzem inym/ áby bez iáwney przycżyny á potrzeby miecżá ſwego ná kogo nie wznośili BielKron 91.

»bez przyczyny albo prożno« (1): Tákowiż mędrkowie do onych słow pána Ieſuſowych. Ktoby ſię gniewał na brátá ſwego [Matth 5/22]/ przydáli/ w Greckie kśięgi/ bez przycżyny albo próżno BudNT przedm b7.

»bez winy i (albo) (bez) przyczyny« [szyk 2:1] (3): Sędźia obwiniony o to [ucieczkę więźnia]/ będźie wolen gdy ſam przyſyęże iż Więźień bes iego winy álbo iákiey przyczyny vćiekł. GroicPorz ſ2, dd; LatHar 665. ~

»nie bez, przez, krom przyczyn(y)« [w tym: w pl (1)] = słusznie, mając podstawy; non sine causa HistAl, Mącz, Modrz; non immerito Modrz, JanStat; non frustra PolAnt; haud (non) ab(s) re, cum causa, non de nihilo, non (nec) iniuria, non temere Mącz (160:3:2): FalZioł V 72v; Nie bez przycżyny dobrego zawſze żądamy gdyż wſzytci chczemy wiecżney trwałoſci á zachowania GlabGad A4v; A niebeſprzyczyny tákowa boiazn námię przychodzi/ bom rozumiał żem bez ſrogiego káránia niemiał być zá wyſtępki ſwoie RejPs 58, 98v; RejKup bb6v; HistAl G3; Przeto nye bez przyczyny Tertullianus ſtáry doktor/ [...] nyedopuſſcza kácerzom odzywánya do piſmá ſwyętego KromRozm I M3; My przytem obáczmy pilniuczko/iako má być grzéch rozumián. Boć to nám niekrom prżyczyny pán Chriſtus [...] wykładá. MurzNT 18v; KromRozm II h3v; KromRozm III L4v; Diar 48; Ku cżemu y oná przypowiesć [!] nye bez przyczyny ſtáłá ſie: Dzyecyę á piyány rádzi prawdę powyedzą. GliczKsiąż I6, A2v, E5, F8v, G4, H5v (12); GroicPorz hh, pp4; A powiedz mi co ſie to tám nowego sſtáło. Y gdzyeidzyeſz álbo pocż/ bo nie bez przycżyny/ Nie zágłaſkałeś ſobie zyeżoney ſzupryny. RejWiz 159; BibRadz Ez 14/23; Nie bez przycżyny tedy tu Pan Bog Zydom łáſkę ſwą okázowáć racżył BielKron 36, 67, 198, 199, 199v, 231, 334v; niekrom przycżyny to rozumiem być w tym żywoćie barzo poſtępek pożytecżny. Izeby podług ćżaſu [!] á przywoitośći wſzyſtkie rzecży ſprawowáne bywały KwiatKsiąż C3v; Mącz 1b, 42d [2 r.], 179a, 243c, 250a, 442c; OrzQuin V2v; SarnUzn C7, F2v; A thá biedá nie bez przycżyny ieſt ná ſwiát wypuſzcżona/ áby byli záwżdy ći káráni/ kthorzy ſie dáią vwodzić od ſzczyrey prawdy/ woley á poſthánowienia Páńſkiego. RejAp 82v, 5v, 135, 153; Y tho práwo/ [...] nie bez przycżyny vchwalone GórnDworz T8v; Cżwarte/ iż chociay ſie w tákich pocżćiwych ſpŗáwach ná kogo ſwiát zburzy/ mamy rozumieć iż tho nie bez przycżyny/ iedno z woley á s przeyrzenia Páńſkiego RejPos 24v; á kto chce zlicżyć látá od Proroctwá ie^go áż do Piłatá/ ktore^go nie przez przycżyny piſmo wſpomina/ áby ſie zgodziły cżáſy ony/ tedy [...] RejPos 101v, 28, 68, 81v, 119v, 120v (30); BiałKat 246; RejZwierc 185; Nie bez przycżyny od Apoſtołow vſtawiono áby przy świętych ofiárách byłá pámiątká ludźi zmárłych. WujJud 239, 13v; BudBib I 43d marg; BiałKaz F3; BudNT przedm a4v; CzechRozm 39v, 56v, 61v, 99v, 134 (8); teraz będźiem mowić o Dworze/ ktory nie bez przycżyny mogłyby ſię zdáć być wárſtátem doſwiadcżánia zwycżáiow y dowćipu młodych ludźi. ModrzBaz 12v, 6v, 9, 36v, [41]v, 55 (14); ModrzBazBud ¶6v; SkarJedn 291; nie bez przycżyny teraz Pan Bog tobie/ wierny Chrześćijáninie/ ty żywoty świętych podaie SkarŻyw A4, 91, 226; CzechEp 30, 35, 137, 220, 224 (9); NiemObr 40, 74, 78, 113, 132; Co też nie bez przycżyny z tych niepomiernikow natrząſa ſię w piſániu ſwym y on Polſki Pòétá Rey ſtáry WerGośc 241, 204, 230, 258; WerKaz 293, 297, 298; Przeto on Rzymſki Ceſarz [Heliogabal] [...] Zeńſki Senat Vććiwy/ oſobny vſtáwił: [...] Nie bez przycżyn to byłi w Rzymie vdziáłáli/ Bo ſie ná wſzyſtki złośći Ceſárze vdáli. BielSjem 5; ArtKanc D10; ActReg 55; OrzJan 77; LatHar 121, 130, 189, 194, 246 [2 r.], 376, 477; WujNT 298; SarnStat 3v, 238, 509, 705, 1235; CiekPotr 57; PaxLiz A2v; KlonFlis A3v.

~ Wyrażenia: »nie bez jawnej przyczyny« (1): Troſká nie bes iáwney przyczyny á długo/ ktemu też boiaźń á ſtrách: Melánkolią á oſzálenie známienuie. SienLek 19v.

»nie bez słusznej przyczyny« (1): tedy też y ty mieyſcá w ktorych ſię rodzimy/ oyczyzną náſzą poniekąd názwáne być mogą. Iákoż nie tylko Láćińſki/ Niemiecki/ ále y náſz właſny Polſki ięzyk [...] tak ie zowią y miánuią. A nie bez ſłuſzney przyczyny. VotSzl A4v.

»nie bez wielkiej przyczyny« = insigni de caussa, non sine magna causa Mącz (3): Id insigni de caussa non fecit, Nie bes wielkiey przicziny. Mącz 78b, 250a; teraz na tem prżeſtáń/ iż ſię to nie beż wielkich przycżyn zſtáło. BudBib c2.

Szeregi: »nie darmo, (a) nie bez przyczyny« [szyk 2:1] (3): Non de nihilo quod Lasches nunc me conventam expetit, [...] Nie dármo/ nie beś przycziny chce ſe zmą mówić. Mącz 78c, 353a; RejPos 302.

»słusznie a nie bez przyczyny« (1): O wſzechmogący Pánie/ toż nam ſzpetną nowinę á ſrogi strách thu opowiedáć raczyſz/ od Bogá Oycá ſwego niebieſkiego. Ale ſnadź ſłuſznie á nie bez przycżyny gdyż on nam ták hoynie ſzáfuie miłoſierdzyem ſwoim RejPos [249]. ~

»dla [jakiej, której] przyczyn(y)« [w tym: w pl (113)] = z jakiego powodu; ob causam Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat; de causa(-is) HistAl, Mącz, Modrz; propter causam PolAnt, Mącz, Vulg; rerum (rei) causa HistAl, Modrz; ex causa(-is) Modrz, Vulg; causa Modrz, JanStat; secundum causas PolAnt; nomine(-ibus) Mącz; necessitate, propter rationem Modrz; propterea JanPrzyw (242): OpecŻyw 13; PatKaz III 135; CIęſzkie rodzenie cżęſtokroć na matki przichodzi: dla rozmagithych przycżyn/ tak z ſtrony matek, iako y z ſtrony dzieci. FalZioł V 17a, V 17a, 25, 29v, 36; Iż gdy kto ſtoi w dole głębokim, tędy ku niebu patrząc może gwiazdy widziec też ſrzod biała dnia, to wſzitko dla preycżyny [!] przerzecżoney. GlabGad B6, H2, I2v; MurzNT 108v; LubPs Z3v; Tych win y wſzelákich innych Sędźia niema odpuſzczáć dla trzech przyczyn: [...] GroicPorz C4, e2v, x2; BibRadz Ier 3/8; BielKron 403; Hoc uno nomine absolvi velle, Dla tey yedney przicziny chcieć być wyświebodzón/ roku puſzczón. Mącz 249c, 487d [2 r.]; SarnUzn E8; SienLek 11, 159; LeovPrzep C2, H3; GórnDworz H3, V v; iam był wyrzekł áby żadny tych obrazow nie obierał dla ktoreykolwiek przycżyny. HistRzym 3v; KuczbKat 75, 315; Boć iáko nie ieden pożytek z poſtu nam przychodźi/ ták ſie też nie dla iedney przycżyny pośćiemy WujJud 192, 178v; BudBib c3; kto opuſzcża żonę dla ktorey inſzey przycżyny niż dla cudzołoſtwá/ ten ią cżyni cudzołożnicą CzechRozm 96, 53 [2 r.], 141, 154v, 166, 198; Práwá bárzo ſą ważne/ dla przycżyny prze ktorą poſtánowione/ á wſzákoż y dla zwierzchnośći vrzędu. ModrzBaz 69v; Ktorzi nie dla inſzey przycżyny wſzcżynáią woynę/ iedno dla sławy/ ábo dla rozſzerzenia páńſtwá/ ći bárzo źle ſprzáią ludźiom y iych rzecżam. ModrzBaz 106, 46, 66v, 71, 137v; SkarJedn [A*2]v, 234, 290, 356, 375, [d9]; SkarŻyw 164, 372; CzechEp 48; ActReg 172; Calep 175b; LatHar 125; Godźili ſię człowiekowi opuśćić żonę ſwoię/ dla ktoreykolwiek przyczyny? WujNT Matth 19/3; Zaden człowiek nie ma zle czynić/ áni złego pozwáláć/ dla żadney przyczyny WujNT 163, 4, 22, 116, 461, Zzzzz4v, Bbbbbb2; JanNKarKoch E3v; SarnStat 302, 669, 727 [2 r.], 735, 853, 868, [1281]; VotSzl B4.

~ dla przyczyny czego (1): Napomina ie áby ſię ćirpieli y miłowáli ſpołecżnie przykłádem Kryſtuſowym/ y dla teyże przycżyny zbáwienia/ ktore z ſámego miłoſierdźia Bożego pochodźi. BibRadz Rom 15 arg.

Ze zdaniem przydawkowym określającym rodzaj przyczyny (24): Tho racz V.C.M. wyedzieczy yzem sye nyewidzial spossli wąngierſkimy dlya they przyczyny yſzmy vinſtrucztiyey napyssano abych thego nygdziey nyedal ſnaczy yzbych w czym ynszym [...] przyachal. LibLeg 9/50v, 11/88; LibMal 1554/190v; BielKron 139v; GórnDworz S4v; ták ieſzcże tym więcey po iego [Jezusa] wſtąpieniu do niebá przeſládowáli [licemiernicy] Apoſthoły s. [...]. A to nie dla żadney iney przycżyny/ iedno żeby ich fáłſz á omylna náuká w cále záchowaná być mogłá. RejPos 21v; RejPosWstaw 22; BudBib Dan 4/17; BudNT Ff6; CzechRozm 49, 79, 105; że kátowie nietylko od towárzyſtwá świetſkiego/ ále y od Zborow świętych [...] máią być wyrzuceni/ nie dla inſzey przycżyny/ iedno iż roſkazániu ſędźiow doſyć cżynią. ModrzBaz 96; SkarŻyw 152, 189; ZapKościer 1586/65; StryjKron 707; CzechEp 38, 347; Cierpiał ieſt [Jezus] dla tey przycżyny/ áby zá náſze winy/ Bogu Oycu dość vcżynił ArtKanc D19; WujNT przedm 9; Dla téy przyczyny ten Reyeſtr ieſt ſpiſan: áby zły zwyczay vſtrzeżón bydź mógł ná wieczné czáſy SarnStat 370, 375, 1224.

Wyrażenia: »dla głownych przyczyn« (1): A przeto/ dla ták wiele/ á głownych przycżyn/ chciał [Scypion] w they lekkiey rzecży/ ſprzećiwić ſie ſwey chćiwiśći GórnDworz Aa7.

»dla ktorej(że) przyczyny (ktorych przyczyn)« = dlaczego; ob quam causam, propter quam causam Vulg; quamobrem, quibus rationibus Modrz (17): A yeſthli by ſzyą swyatkowye nyepodobali powodowj thedi on obwynyoni ma pithacz dla ktori prziczini ich nyechcze przyąncz MetrKor 40/814, 40/825; KrowObr 7v; Leop Act 22/24; KochSat B3; Quapropter, Dla czego. Przecz/ Dla którey przicziny. Mącz 338c; Radbych tu káżde^go z W.M. ſłyſzał zdánie/ [...] dla ktorych przycżyn z iednemi ludźmi rádniey/ niż z drugimi przeſtáćby wolał. GórnDworz C6v; WujJud 178v marg; CzechRozm 95v, 205v; NAprzod tedy práwá niech będą ſtánowione o zlecániu vrzędow/ komu/ á dla ktorych przycżyn máią być zlecáne. ModrzBaz 74, 46, 90v; SkarJedn D5v; WujNT Luc 7/47. Cf »dlaczego, dla ktorej przyczyny«, »przecz a dla ktorej przyczyny«.

»dla ktorej przyczyny« = dlatego; propter quam causam PolAnt, Vulg; ob quam causam Vulg; propter quae JanPrzyw (9): BibRadz Hebr 2/11; ModrzBaz 90v; Było wiele Biſkupow inſzych/ ktorzy ſię z Neſtoryuſzem zgadzali: ále więcey tych/ co mu ſię ſprzećiwiáli. Dla ktorey przycżyny/ Ceſarz Theodozyus/ złożył ſynod w Efeźie NiemObr 136; Bo y ten ktory poświęca/ y ći ktory bywáią poświęceni; z iednego ſą wſzyścy. Dla ktorey przyczyny nie wſtyda ſię bráćią ich názywáć/ mowiąc: [...] WujNT Hebr 2/11, 2.Tim 1/6, 12, Tit 1/35; SarnStat 3v, 886.

»dla leda przyczyny (a. leda dla przyczyny)« = z byle powodu; rerum levium causa, levi de causa Modrz (4): SZperunk iż między Ludźmi nienawiſć mnoży/ [...] niema być ládá dla przyczyny przes Sędźiego dopuſzczon GroicPorz dd3v; CzechRozm 96; Wielkiey nienawiśći godni ſą otoći/ ktorzi dla ledá przycżyn trudny cżynią do śiebie przyſtęp ModrzBaz 90, 105v.

»dla małej (a. maluczkiej) przyczyny« = levissimis de causis Modrz (3): Bárzom ſzalenie vcżynił/ Iżem ku pomśćie prętek był: Oto dla máłey przycżyny/ Podiąłem bol táko śilny. BierEz O4v; BielKron 121; Zámknęłáby ſię też y onym drogá/ ktorzi aż do Rzymu/ ábo do inſzych niektorych kráin biegaią/ cżáſem dla málucżkich przycżyn/ á záwżdy zwielką ſzkodą y pieniędzy y obycżáiow. ModrzBaz 91.

»dla pewnej przyczyny« = certis de causis Mącz (9): Mącz 49d; WujJudConf 189v; CzechRozm 152v; CzechEp 329; á wiedz to/ z náuki wielebnego Thomaſzá Kempizyuſzá/ że cżęſto P.Bog iedney godźiny dáie/ cżego/ dla pewnych przycżyn/ przez niemáły cżás nie dáie. LatHar 249, 287, 329; Wiele táiemnic/ náuk y vſtaw ieſt zápieczętowánych/ ktore kośćioł záchowáć powinien; choćia dla pewnych przyczyn/ ſámemu Bogu wiádomych/ nie ſą nápiſáne. WujNT 862; SarnStat 861.

»dla potrzebnej przyczyny« (1): Lecż mamy pogotowiu przykłády/ wiele Pánow y Hetmánow zacnych y świętych ktorzi dla ſpráwiedliwych y potrzebnych przycżyn [iustis de causis et necessariis]/ wiele woien wiedli. ModrzBaz 108.

»dla przedniejszej przyczyny« (1): Sigmuntá [...] ſpolnymi głoſſy Krolem Polſkim obwołáli [panowie koronni]/ y wybráli/ ktora Electia dla trzech przednieyſzych przyczyn ſkutku rychłego doſzłá StryjKron 707.

»dla słusznej przyczyny« = honesto nomine, propter legitimam causam Mącz [szyk 14:1] (15): Abowiem w statucie tak stoi, że dla słusznych przyczyn [...] sejm nie jedno w Piotrkowie złożon by być mogł, ale też i gdzie indziej. DiarDop 115; KwiatKsiąż B2v; Mącz 42d, 249c; WujJud 179; To piſanie moie gdy wyniść miedzy ludzie miáło/ oſobliwem ná to oko miał/ ábych ie wáſzey K.M. przypiſał dla wiela ſłuſznych przycżyn. SkarJedn A4v; StryjKron 288; CzechEp 329; Wladiſlaw Loktek/ dla ſluſznich przitzin/ mial niechec vpoddanich PaprUp B3v; WujNT 116, 163, 600, 627; SarnStat 757, 1050.

»dla tej(że), takowej przyczyny« = dlatego; ob quam causam Vulg, PolAnt; hac de causa, cuius rei causa HistAl; ob hanc causam, propter quam causam Vulg; hoc nomine Modrz; ea ratione JanStat; propterea JanPrzyw (65:1): WOłowy ięzik rzecżon dla tey przicżiny iż ieſt podobuy [!] wołowemn [!] ięzykowi FalZioł I 18a, IV 58c; BielŻyw 112; GlabGad I7; A ktore owcze bidlo y livdzie są pobrane, thegobiſczie wſitkiego kazaly sye popitawacz y doyſkowacz, a dla they prziczini poſlalyſmi dowas przyacziela naschego LibLeg 10/91v; a thak dlatakowich prziczin mi was przyacziela naschego wtim vpomynami, abiſczie thich zloczynczow yakymkolwiek przyczinamy mogly kv rekąm prziwyeſcz LibLeg 10/92v, 9/50v, 10/56v, 59, 93 [2 r.], 93v (15); LibMal 1554/190v; Siodmy ſtopień był z gliny/ then dla tey przycżyny był ták ſpráwion/ iż gdy cżłowiek będzie ku krolewskiey wyſokoſći podnieſion/ áby pámiętał iż z ziemie s proſtey máteriey poſzedł HistAl G4; Przydáło ſie tego cżáſu iż go Alexander w głowę vderzył bez winy/ á dla they przycżyny Roboas żáłoſcią poruſzony ku iego ſmierći prżyzwolił. HistAl N; MurzNT 93v; DiarDop 115; Leop 1.Reg 20/29, 1.Par 11/19, 2.Mach 4/28, Hebr 2/11; Abowiem z przyrodzenia tho ma ſerce człowiecze zátwárdzonym być ku náuce zbawienney iáko gliná od słońcá/ á wſzákże ći ktorzy vczą nie máią dla they przyczyny vſtáwáć BibRadz I 356b marg, I 28c marg, Os 4 arg, 2.Mach 8/26; BielKron 139v, 235v; GórnDworz S4v; Dla téy tedy przyczyny/ ty dwá kąty [...] ſą ienylkié. GrzepGeom Q2, Qv; KuczbKat 295; Ale gdzie ieſt rádá rozważna/ á ſpráwá ćwicżona/ więcey ieden rádą ſwą poráźić y ſpráwić może/ niżli ich wiele co nic nie vmieią. A thák thu ſtháry niechże ſie dla tey przycżyny nic ſtárośći ſwey nie lęka RejZwierc 163v; WujJudConf 49v; Drudzy/ ktorych ſmiáłość dáley ſie wyciąga/ iáwnie tego przą/ á wyſtępki ſłuchácżow dla tey iedney przycżyny z nienawiśći roſtrząſaią RejPosRozpr b3; RejPosWstaw 22; BudBib Dan 4/17, 2.Mach 9/25; BudNT Ff6; CzechRozm 79; Dla tego żaden Chrześćiánin tey Páńſkiey vſtáwy lekce ſobie wáżyć niema/ ále o niey bárzo dobrze y zacnie rozumieć powinien/ wiedzác [!] to z ſłowá Bożego/ że ieſt od Páná Bogá oſobliwie dla tych przycżyn ſpráwioná. KarnNap F3; ModrzBaz 4, 87; SkarŻyw A4v, 152, [237]; NiemObr 85, 128; ZapKościer 1586/65; ArtKanc D19; LatHar 323; WujNT przedm 9, s. 392, Act 28/20, s. 627; SarnStat 192, 370, 513, 558, 887.

»dla ważnej przyczyny« (1): DLa ważnych przyczyn zá zgodną interceſsyą PP. Rad/ Lukaſzá Stroycá/ y Ieremia Mogiłę narodu Wołoſkiégo/ ludźie w oyczyznie ich znácznie vrodzoné [...] zá ſzláchćice y obywátele Korony téy prziymuiemy. SarnStat 75.

»dla wiele (wiela, wielu) przyczyn« = z wielu powodów; multis nominibus, plurimis de causis Mącz; multis ex causis Modrz (25): Ale iż Rzymiánie dáli znáć Hetmánom T. Ermeniuſowi á M. Horácyuſowi o iego [Tarkwiniusza] wypędzeniu dla wiele przycżyn/ przeto go do woyſká nie przyięli BielKron 104v; Ná ten Syem do Spiry poſłał też krol Fráncuſki poſłá ſwego [...]/ vpomináiąc Książętá Niemieckie/ áby przećiw Turkowi walkę niezwnośili dla wiele przycżyn. BielKron 220; Krol bacżąc tho/ rádźił ſie ſwoich rad ieſli ćiągnąć za nimi. Broniono mu tego dla wiela przycżyn BielKron 406, 214, 228, 235v, 242v, 374v, 408; Mącz 42c, 249c; A czo rozum cżłowiecży/ á rozſądek/ dla wiela przycżyn nie dobrze doyrzy: tho dopiero/ kiedi wſtąpi w nas chćiwość zbytnia cżeſtki [dem. od „cześć”]/ práwie nic nie widzi GórnDworz I4, B6v, D4v, H2, Aa7; HistRzym 100v; WujJud 179, 182; CzechRozm 96v, 141; ModrzBaz 84v; SkarJedn A4v; ActReg 158; WujNT 589.

»dla wielkiej przyczyny« (1): Chryſoſtom S. ná to mieyſce piſze: iż Bog nigdy niedawa nowych imion/ iedno dla wielkich przyczyn WujNT 307.

»dla znamienitej przyczyny« (2): FalZioł V 30; Plurimis iustissimisque de caussis Dla wiele známienitych prziczyn. Mącz 42c.

Szeregi: »dlaczego, dla ktorej przyczyny« (1): O Hetmáńſkiéy záś Iuriſdiciiéy gadáiąc, piękny przykład [...] może ſie tu przytoczyć: Dla czego, dla któréy przyczyny maior poena irrogabatur iis, qui in praelio clypeum amitterent, quam ijs qui gladiu^m SarnStat 1263.

»dla potrzeby a przyczyny« (1): Bo thakie purgowanie nie ma być aże dla potrzeby á znamienitey przycżiny FalZioł V 30.

»przecz a dla ktorej przyczyny« (1): napirwey obacżyć mamy/ przecż á dla kthorey przycżyny Pan Bog wſzechmogący w wyćwicżeniu ludu ſwego/ vżywá pracey ábo vſługi ludzkiey RejPosRozpr b3.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »a(l)bo dla inszej (a. in(n)ej) przyczyny« (6): Parergon seu parergum, dicitur quod alicui rei praeter propositum additur, Wſzeláka rzecz która z nienaczká dla prziochędożenia álbo ynſzey przicziny á nie z potrzeby bywa przidána tey rzeczy którąſmy przed ſię wzięli. Mącz 278a; GórnDworz G4v; ále ći ſámi nieodpieráią/ choćby mogli/ od drugich zádáney krzywdy: á to dla leniſtwá/ álbo dla boiáźni/ álbo dla iákiey inſzey przycżyny ModrzBaz 57v, 26; LatHar 134; A gdyby Káſztelan dla choroby álbo dla innéy przyczyny ćiągnąć niemógł/ tedy ma ná mieyſce ſwé godnégo inégo ſzláchćicá náznáczyć SarnStat 129. ~

»dla przyczyny« = jako wybieg, pozór (1): Y ſzłá dzyewká ſłużebna do ſynow kápłáńskich [...]/ nioſąc dla przycżyny płotno ku bieleniu BielKron 72.

»z [jakiej, której] przyczyny (przyczyn)« [w tym: w pl (104)] = z jakiego powodu; ex causa(-is) Mącz, JanStat, JanPrzyw; ob causam Vulg, Modrz; ratione Mącz, JanStat; de causa, ob rem, propter causam Vulg; quare Mącz; merito, motu Modrz; ex occasione, ex ratione, propter quae, quacumque causa JanStat (666): MetrKor 37/4; wyzwol że mnie ze wſzytkiego ſmutku y vćiſku [...] nieprzijacielow moich/ [...] á iżby niemieli moczy zaſzkodzić mnie z żadney przycżyny zbawicielu ſwiata TarDuch D2v; Też wiedz iż kamień cżyni ſie w cżłowiecze ze trzech przycżyn FalZioł V 10v; Też ſie trafuie porzuczenie: iuż prawie w doſkonałoſci y w dozrzeniu płodu. A to porzuczenie z rozmagitych przycżyn: przychodzi. FalZioł V 29, I 10a, 141d, V 90v, 96; takowe ſny bywaią pewne, ale one ktore ſą z przycżyn przyrodzonych cżęſto omylaią. GlabGad L4v, G, Gv, G2, I7; Iozeph karze panią z rozlicznych przycżyn RejJóz E8; thv kv wyelkiey zelzywoſczy naſchey poſſel naſch yeſth przeſz pana Voyewode zahamowan. ſprziczin lyekkych. LibLeg 11/160v; MurzNT 86 marg; UstPraw Gv; A Philip Fráncuſki Krol/ zżártowney przycżyny/ Rzekł/ pewnie Gwilhelm zlęże/ będziemy mieć krzćiny. RejZwierz 22; iać ſie śmierći z żadney przycżyny nie boię BielKron 131, 63, 410, 412v; Mącz [269]a; Człowiek záiſte wſzelki/ ſwe obyczáie ma/ ni ſzczego iedno z przyczyn pochodzących od ćiáłá. SienLek 31, 39v, 133, 142, 177v; LeovPrzep B4v; RejAp 143, 190v; RejPos 328v; HistLan A3v; RejZwierc 80v; CzechRozm 261v [2 r.]; ModrzBaz 78; Oczko 25v; CzechEp 139; Stan Duchowny od Swieczkiego iest oppressus nie zinszey przyczyny ale causa religionis. ActReg 19; Phil S3; KołakCath C3v; SarnStat 173, 450, 486, 633, 686 (32); Bogzwałtowney [!] przjcżyny zágubia lud ſwoy. PowodPr 15 marg; ZbylPrzyg ktv.

~ z przyczyny czego [= co jest przyczyną] (7): [proch] Ludziom iuz prawie niewidomym, zprzycżyny złych wilkoſci y z ſtaroſci/ ieſt barzo pomoczny. FalZioł V 90v, II 5a; BiałKat 118v; z grzechu vrodźiłá śię śmierć bo z przicżyni grzechu/ przyſzłá śmierć. BiałKaz A4; Phil Q4; OrzJan 117; SarnStat 14.

z przyczyny czyjej (54): BierEz K2; RejPs 147v; Strefunku to a nie ſtwej przycżyny vroſlo RejJóz K6v; RejRozm 399; RejKup f3v; A ták prożno nárzekáć ná ſzcżęſcie ná Bogá/ Z náſzey właſney przypada przycżyny tá trwogá. RejWiz 141, 141; RejZwierz 14; BibRadz Gen 12/13; iáko Rzymiánie [chwalili] Gąſiorá iż zágągał kiedy nieprzyiaciele chcieli zamek vleść/ obudził Kámilluſá ktory zamku obronił z ludźmi ſwymi s przycżyny gęſiey. BielKron 24; Tegoż roku Bárbároſá s przycżiny Fráncuſkiego krolá przypłynął w okręćiech z Sykámbriey do Włoch BielKron 192v, 110, 147, 195v, 199, 215 (19); RejAp 79v, 133, 179v; od Troiej pocżąwſzy co było ná ſwiecie walk/ mordow/ y okruczieńſthwá/ niemal záwdy/ s przycżyn białychgłow cudnych roſły GórnDworz Ll4v; RejPos 106v [2 r.], 127, 322v, 350v; Przypadek właſnie ieſt zá grzech ſąd boży/ Ktory ſie z náſzey nam przycżyny mnoży. RejZwierc 229v, 260; BudBib 2.Par 10/15; ModrzBaz 60v, 107; ArtKanc T6; PaprUp F2, G4v; ZawJeft 22; OrzJan 51; SarnStat 443, 917; SkarKaz 45a; CiekPotr A2v; CzahTr F4v; Náwet wolę tám zginąć/ krom wſzelkiéy móy winy/ Niżby/ ácz winny zginął kto z moiéy przyczyny. GosłCast 74; PudłDydo B3; [StryjPocząt 581].

Ze zdaniem przydawkowym określającym rodzaj przyczyny [w tym: z tej, z takiej (48)] (49): ListRzeź w. 30; áczkolwiek były ſie poſliznęli nogi moie ták iż záchwiawſſy ſie ledwem ſie ná nich okrzepił. A ſnadz ſtey przyczyny iż ſie w zruſſyłá myſl moiá RejPs 106; LibLeg 11/11, 49, 151v; Aleć mnie ſie ták zda/ iż mie tu nie będzyeſz s cżego winić miał: A to s tey przycżyny/ iż ſie tu y wierſzom y textowi folgowáć muſiáło. LubPs A5v; Y názywa ie [ludzi na urzędach] tu pomſtą Bożą/ á to s tey przycżyny/ gdy oni wedle vrzędu ſwego vżywáyą iákiey ſrogośći nád poddánemi ſwemi. LubPs S5; A ták thu Pſáltes cżyni wyznánie grzechow s tey przycżyny/ áby Pan roſpominawſzy ná ſwoie obietnice/ racżył odpuśćić niepráwośći ludowi ſwemu LubPs Y2; GroicPorz ii2v; Leop Nn5; UstPraw Fv; RejFig Ee2v; Wenus łyſa miáłá też ſwoy kościoł s tey przycżyny Gdy Galli oblegli byli ná zamku Kápitolio Rzymiány/ nie mieli cżym ſtrzeláć/ bo ſie im iuż były cięćiwy potárgáły v łukow/ [...] BielKron 24v; prętko go też oſławili [luteranie] thego Papieżá ſthey przycżyny/ iż był łaſkaw ná Innocencyuſá Hiſzpaná BielKron 234v, 160, 230v, 309, 332 [2 r.], 335, 360, 364v; WujJudConf 31v; W tym cżáśie nowo ſię z iątrzyłá Eudoxya ſtákiey przycżyny. Był ten Tyrráńſki zwjcżay w Konſtántynopolu: gdy Ceſarz z cżyiey winnice iágody ſkuśił/ tym ſamym ią ſobie przyſądził: [...] SkarŻyw 88, 89, 164, 192, 517, 537; Offensus był barzo tą mową Pana Marszałkową Pan Kanclerz zedwu przyczyn. Iedna Ze privatas inimicitias wspomniał. Druga ze [...] ActReg 4, 45; LatHar 577; Zydowie poddáni ſzláchetcy, nie ſą pod obroną królewſką: z téy przyczyny, że Król z nich pożytku nie ma. SarnStat 244, 154, 337, 369, 379, 382 (15); PowodPr 43 [2 r.].

W połączeniach szeregowych (2): A tu ſobie pomyſl ktoby ſie tu vlęknąć miał/ á s cżyiey przycżyny/ rády/ á pomocy ginie nawięcey ludzi niewinnych ná ſwiecie. RejAp 179v; RejPos 135.

Wyrażenia: lek. »z gorącej, ciepłej przyczyny« [szyk 38:2] (38:2): Boleſc głowy z gorączey przyczyny vſmierza y oddala. FalZioł [‡]d; Też ſzcżaw ieſt pomoceⁿ na żołtą niemotz ktora przychodzi z zatykania żył s przycżyny tziepłey FalZioł I 4b; Kthorzi ludzie miewaią omdlenie z gorączey przycżyny/ ſama telko wonia Ogorkowa ożiwia cłowieka y ſercze chłodzącz. FalZioł I 31d, *2f, *3f, I 12a, 21a, 39d (40).

»z ktorej przyczyny« = dlaczego (19): FalZioł V 27v; RejKup n4v; Byłá ná tho długa rozmowá miedzy Pány Rádnymi Węgierſkimi/ ktorzy nie rádźili krolowi ſwemu ieźdźić do Wiednia/ nie wiedzyeć s ktorey przycżyny BielKron 414; SienLek 95; do rozmowy námienioney podźmy/ przy ktorey chociam ia nie był/ iednák o wſzytkim mam wiádomość doſtátecżną/ y powiem gdzie oná byłá/ á s ktorey przycżyny vroſłá. GórnDworz B6v; Sprawá wſzytká męki páńſkiey á s ktorych przycżyn thák dobrowolnie Pan ią ná ſię przyiąć racżył. RejPos 100 marg, 104, [105]v, 135, 146v, 259; RejZwierc A6, 57; Z ktorey przycżyny bywa kośćioł Boży názwan niewidźiálnym/ nie iżby ludźie niewidomi być mieli/ [...] ále iż wybránych Bożych prawdźiwych nie záwſze pozwierzchu poznáć możemy WujJudConf 138v; SkarŻyw 93; CzechEp 5. Cf »dlaczego albo z ktorej przyczyny«, »przecz i z ktorych przyczyn«, »skąd a z ktorej przyczyny«.

»z ktorej przyczyny« = dlatego; unde PolAnt, JanStat; propter quod JanStat (12): ZapWar 1528 nr 2457; Z Wielką pilnoſćią oczekáwam: áby ſie pan moy raczył miłoſćiwie okázáć/ [...] á poſtánowił mię na pewnem mieſcu ná nogách moich vkazawſſy mi drogę ktorą bych mogł chodzić bez wſſey obrázy. Z ktorey bych ia przyczyny ſpiewáł pienie wyſlawiáiąc nieſlychane dobrotliwoſći iego RejPs 60v; BudBib 2.Mach 4/34; StryjKron 295; á duch Boży zowie obcemi tych wſzytkich/ ktorzy roznego nabożeńſtwá będąc/ w iednym mieśćie/ y ſąśiedztwie z nimi mieſzkáli. Z ktorey też przycżyny Piotr święty wierne pielgrzymámi/ y przychodniámi názywa NiemObr 13; ReszList 180; Item/ iż wiele chłopów y niewiaſt z źiem Mázowieckich [...] do Prus czáſu żniwá zwykli przechodźić: z któréy przyczyny bywa/ iż w źiemiách Korony Polſkiéy z trudnośćią robotniki y ſługi mogą mieć. SarnStat 926, 381, 383, 519, 748, 785.

»leda z (jakiej) przyczyny (a. z leda przyczyny)« = z byle powodu; ob leves causas, quamlibet ob causam Modrz (12): [Józef] Z iakąs ſmętną poſtawą czemus ku mnię idzie A nie lada ż przycżyny ten zmieni poſtawę RejJóz G4v; RejWiz 66v; BielSat D4v; A ták ma być vważan gniew/ áby nie ledá s przycżyny był poruſzon RejZwierc [78²]v, [78²]v marg, Bbb; Abowiem iáko bogáctwá nieuſtáwicżne ſą/ thák też odmienny lud ledá s przycżyny pocżyna w nienawiśći mieć RejPosWstaw [41⁴]v; ModrzBaz 62, 62v; StryjKron 175; BielRozm 31; bo choć Królowie Sochaczowſki obyczay chćieli zniéść, tedy przedśię mimo to pſowáć pożwów [!] Sędźiowie dopuſczáią z ledá przyczyny. SarnStat 1280.

»z małej (a. maluczkiej) przyczyny« (6): Poſpolity lud narzekał vpadku wielkiego z máłey przycżyny. BielKron 57v; PaprPan [Gg]4v; SkarJedn 371; Woyſká Ruſkie y Polſkie przećiw ſobie nád Bugiem z máłey przyczyny bitwę záczęły. StryjKron 175 marg; Ale ſzczęſcie y fortuná [...] częſto z ledá máluczkich przyczyn vmyſły y porády ludzkie [...] ináczey y opák obraca y odmienia. StryjKron 175; SkarKazSej 675a.

»z pewnej przyczyny« = ratione Mącz (9): Nápiſano támze [w statucie] iż rzeczy Koſćielne s pewnych przyczyn mogą być przedáne/ ále nie żydom GroicPorz h3v; Goſć przed obcym Sędźiem winien odpowiádáć s pewnych przyczyn. GroicPorz m2v, m2v, r3v; Mącz 347b; GórnRozm K4v; ActReg 107; Z Pewnych przyczyn/ y zá prośbą Poſłów Ziemſkich/ źiemie Wárſzáwſkiéy/ Roki Ziemſkié przekłádamy SarnStat 738, 779.

»z słusznej przyczyny« = ex iusta causa, ex legitimis rationibus et causis JanStat; ex rationabili causa JanPrzyw [szyk 9:5] (14): MetrKor 37/2; LubPs A2, ggv; Leop ZZzz5; Co zwiążećie ná źiemi/ to ieſt porządnie á z ſłuſzney przycżyny/ to będźie związano y w niebie. WujJud 139v; POſpolité ruſzenie [...] z ſłuſznych przyczyn [...] vſtáwiáć będźiemy SarnStat 123 [idem 299] 57, 279, 299, 661, 721 [2 r.], 947, 1027.

»z tej(że), takiej (a. takowej) przyczyny« = dlatego; hac de causa, ob quam causam, propter hanc causam, quam ob rem Vulg; ex ea causa Mącz; idcirco PolAnt; ex eo, ex quo, propter quae, propterea, unde JanStat; ex istis causis JanPrzyw (297:10): ListRzeź w. 17, 30; A wſzakoſz poſpolicie z takowych przycżyn ty rzecży [tj. zbytnie wilkości po zlężeniu] na niewiaſty przychodzą. Naprzod z obphitoſci krwie we wſzytkiem ciele [...]. Wtore dla ſubtelnoſci y cienkoſci krwie FalZioł V 27v, V 42v, 54v; Takież y niewiaſty z teyze przycżyny brod nie miewaią, gdyż ich natura nie ieſt tak doſthatecżna aby wilgothy takowe miała wzgorę podnoſić GlabGad O5; LibLeg 7/34, 11/11, 49, 151v; ábowiem gdy bych ia był pilen roſkázánia twego ſwiętego nigdy by mię żadny wſtyd niemogł obruſſyć. A ſtey przyczyny práwem ſercem będę wychwálał ſwiętą wielmożnoſć twą RejPs 175v, 106, 144; RejJóz C5; A tak my bacząc ty niebezpieczeństwa rozumieliśmy być [z] tej przyczyny szkodliwsze radzenie o obronie albo stanowienie jej, aniźli być bez niej do czasu. Diar 68; LubPs A2v, A5v, S5, Y2; GroicPorz ii2v; KrowObr C; Bo to co ocży widzą wſzytko s cżáſem minie/ Iedno ſławá pocżćiwa tá nigdy nie ginie. S tey przycżyny przyſtoi to pięknie káżdemu/ By ſwe ſláchetne ſpráwy záwżdy wiodł k lepſzemu. RejWiz 1v; Bowiem wilgość odmiękcża/ á ogień zágrzewa/ S tych dwu przycżyn tu káżde ſtworzenie ożywa. RejWiz 152v, A5, A8; Leop 3.Reg 13/34, 3.Esdr 2/23, 4.Esdr arg, Iudith 6/12, 2.Mach 4/35, 49, ZZzz5b; UstPraw Fv, H4; bo záwſze niſzſzy zámyka ſye w wyſzſzym ſwoim [...]: á ták Kápłani z tey przyczyny iáko Krole ſtawiáli/ ták theż im iáko Przełożeni niſzſzym roſkázowáli. OrzRozm D3, H; RejFig Ee2v; BibRadz *5, I 108d marg; ále Pan Bog wdzyęcżniey ofiárę Abelowę prziymował gdy ſie ſámá záżegáłá/ niż Káimowę co ią ſam zapalał. S they przycżyny Kaim miał złe ſerce przećiw brátu Abelowi BielKron 3; [król Midas] ſkazał niepráwie zá Pánem przećiw Phebuſowi. S tey przycżyny Phebus vcżynił mu vſzy Oſłowe iáko głupiemu ſędzyemu BielKron 26, 7, 8, 8v, 15, 24v [2 r.] (188); Mącz 109d; Pieniędzy wam mniey życzę/ ále więcey ſławy/ Z tey przyczyny ma káżdy być ná mię łáſkáwy. Prot A3; RejPos 4v, 46v, 49v, 103v [2 r.], 145; RejPosWiecz² 91v; RejZwierc A3, 11v; BielSpr 15; WujJud 98; WujJudConf 31v, 63v, 98; RejPosRozpr b3v; RejPosWstaw [41⁴]v; BudBib Esth 9/ 26; HistHel B4; BiałKaz B4v, D2v; A ták/ ná mądre^go ſędźie^go [...] należy/ odkrywáć wſzytko/ coby ſpráwiedliwość ábo forytowáć ábo przekáżáć mogło. Bo z tey przycżyny niebędźie ſię zdał ktoreykolwiek ſtronie być przychylnym ModrzBaz 90; nowe ſię niepokoie z kośćiołá Cárogrockiego y odrywánia od iednośći kośćielney zacżęły/ z tákich przycżyn/ iáko iuż vſłyſzym. SkarJedn 194, 228; A iſz pożytecżniey było kośćiołowi Bożemu/ áby ſię z ſobą rozdzielili [Paweł i Barnabasz]/ á więtſzy pożytek w duſzách ludzkich/ oſobną robotą w roznych ſtronách/ á niſzli ſpolną ná iednym mieyſcu cżynili: z tákiey ſię przycżyny z ſobą rozſtali. SkarŻyw 537, 88, 89, 164, 192, 517, 537; A Máthiaſz Krol Węgierſki roſpiſał liſty chełpiąc się/ iż ſkoro ſię zebrał ná Turki/ vciekli z Wołoch/ Z tey przyczyny poſłał mu Papież [...] dwá kroć ſto tyſięcy Złotych we złocie ná pomoc przećiw Turkom. StryjKron 657, 195; ReszList 143; KochPieś 27; ArtKanc D17; ActReg 4v, 5, 45, 162, 165; LatHar 261, 577; KołakSzczęśl A2; Wſzákże zdáło ſie nam [...] rzecz ſłuſzna/ [...] iż tá dáwność ták krótka nie przez krzywdy byłá chowána. A ták z tey przyczyny od tego czáſu vſtáwiamy/ áby dawność w przerzeczonych zaſtáwách byłá chowáná trzydźieśći lat SarnStat 781, 12, 59, 77, 114, 115 (32); PowodPr 42, 43. Cf »dlatego i z tej przyczyny«.

»z przyczyny ważnej« (1): A pierwey [...] z przyczyn ſłuſznych y ważnych [...] Ziemie Wołyńſkié/ Kijowſkié/ y Podláſkié [...] ku Koronie Polſkiéy [...] przywróćiliſmy. SarnStat 1027.

»z wiela (wielu) przyczyn« = z wielu powodów (14): WLaſnie mi ſie iſcie zdało/ a z wiela przycżin [...] thy kxiąski WKM przipiſáć RejJóz A2, E6v; LubPs Gv marg; BielKron 334; SarnUzn A2v; RejPos 258v; Pátrz záſye/ iáko z wielu przyczyn ieſt [Bóg] Oycem náſzym BiałKat 198v; BielSpr b4; Oczko 22v; CzechEp 108; Ktemu Malborg podejrzany iest ImPanu Kanclerzowi zwiela przyczyn ActReg 95, 109; SarnStat 724; VotSzl C3v.

»z wielkiej przyczyny« (1): A tęn ktoby miał Rzeczypoſpolitey ſtatum ordinowáć/ ieſczeby nań więcey włożyl/ niżli teraz má ná ſobie z pewnych/ á wielkich prżyczyn GórnRozm K4v.

lek. »z zimnej przyczyny« [szyk 62:3] (65): Albo warz [szczaw] w winie białym wyſtałym/ a toż wino piy lecży żoltą niemotz z zimney przycżyny FalZioł I 4b; Cżoſnek ieſt lekarſtwo na parchy ktore pochodzą z zimney przicżiny FalZioł I 5d; á to też lekarſtwo [ziele bukwica] ma mocz naprzeciwko opuchlinie prziłożiwſzi korzenia bruſci y korzenia ſparagowego, á tho gdy tha opuchlina przichodzi z zimney przycżiny to ieſt s flegmy. FalZioł I 18c, [‡]d, ‡7a, *4c, [*5]c, I 1b (62); SienLek 117v [2 r.]; Oczko 13.

Szeregi: »dlaczego albo z ktorej przyczyny« (1): Satis mihi multa verba fecisse videor quare hoc bellum genere ipso esset necessarium, Mam zá to żem doſić słów vczinił/ okázuyąc to dla czego álbo z którey przicziny tá wypráwá woyenna ná ten czás yeſt wielmi potrzebna. Mącz 338c.

»dlatego i z tej przyczyny« (1): Ale iż przez Dźierżawce Zamków y twiérdz w cudzych kráinách vrodzoné Króleſtwo [...] częſtokroć w nieprzeſpieczność zwykło przychodźić: dla tego y z téy przyczyny [pro eo et ex eo JanPrzyw 14] żadnému Kśiążęćiu [...] Zamku/ twiérdze/ álbo miáſtá ku rządzeniu do czáſu álbo ná wieczność nie damy SarnStat 891.

»z ktorejkolwiek miary i przyczyny« (3): STátut Toruńſki poćiągamy y decláruiemy/ do wſzelákich tumultów/ któréby ſie pod obiazd náſz do Szweciiéy z któréykolwiek miáry y przyczyny/ w mieſćiéch wſzyſtkich ná wſzelákich mieyſcách dźiáły SarnStat 120 [idem 962], 136, 962.

»przecz i z ktorych przyczyn« (1): á przecż y s ktorych przycżyn przypadáią ſtráchy j niebeſpiecżeńtwá thák ná wierne iáko y ná niewierne. RejPos 328v marg. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»skąd a z ktorej przyczyny« (2): poſłuchaymy pilnie roſpráwy tego poſłá Páńſkiego s tą ſwiętą pánną/ ábychmy zá wſpomożeniem Páńſkim mogli zrozumieć/ ſkąd á s kthorych przycżyn ſſtáło ſie wcielenie Páná náſzego RejPos 269v; StryjKron 110.

»z przyczyny albo względu« (1): Dla tego ninieyſzym piſániém obiecuiemy żadnému tákowych win ná poddánych náſzych nie dáwáć [...] z któréykolwiek przyczyny álbo względu [ex quacunque causa vel ratione JanPrzyw 9] SarnStat 887.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »a(l)bo (i) z innej przyczyny« (6): Człowiek záiſte wſzelki/ ſwe obyczáie ma/ ni ſzczego iedno z przyczyn pochodzących od ćiáłá, álbo ieſzcze z náśienia/ álbo z żywnośći/ álbo z zwyczáiu á z náuki/ y z innych okolicznych przyczyn SienLek 31; GórnRozm I4; LatHar 135; WSyſtkié inné winy przypadáiące dla niedoſtátku iednéy litery/ álbo cáłégo ſłowá/ álbo którégokolwiek niedoſtátku w Pozwie/ álbo z któréykolwiek innéy przyczyny [...] pſuiemy SarnStat 752, 721, 824. ~

»z strony przyczyny« (1):

~ Wyrażenie: lek. »z strony zimnej przyczyny« (1): Wino w ktorymby był vwarzony Lupinus/ Ieſth dobre thym w ktorich ſie opuchlina mnoży wnętrzna/ I theż naprzeciw zatkaniu wątroby y ſleziony z ſthrony zimney przycżyny. FalZioł III 18a. ~

»na wiele przyczyn« = z wielu powodów (1): TRąbá ácż ieſt inſtrument od ludzi zmyſlony/ Ale ná wiele przycżyn potrzebny ſpráwiony. RejZwierc 120.

»o [jaką] przyczynę« = z jakiego powodu (8): Y o żadną inſzą przyczynę [...] Tymoteuſzá ſławnégo muzyká z Athén nie wygnano KochWr 39.

~ Wyrażenie: »leda o (jaką) przyczynę (a. o leda przyczynę)« = z byle powodu (7): Day pamiętne/ dayże winę Ledá o iáką przyczynę RejRozpr Fv, D4, F2; Nie byway názbyt ſpráwiedliwy (to ieſt/ nie karz okrutnoſcią ledá o przycżynę.) BielKron 81, 350v, 412; kijem páná ſwego wezbrał [poseł] przed wſzyſtkimi dawſzy mu winę o ledá przycżynę BielSpr 38. ~

»prze(z) [jaką, którą] przyczynę (przyczyny)« [w tym: w pl (26)] = z jakiego powodu; propter causam Vulg (89): LibLeg 6/119; ale niechái vciebie ten ſám będźie dobry i zácny ktoręmu śię pańſkié ſłowo zda nájlepſzé i názácniéjſzé/ ani go ſmié przeżádną przyczynę odmięnić MurzNT 126; UstPraw Cv; názwáliśćie go [sejm piotrkowski] Klątwą Bożą/ obiecowáliśćie to/ iż z niego nie miáło nic być/ prze dwie przyczynie OrzQuin E3v, Rv; GrzepGeom D; WSzechmogączy Pan/ po z zmartwych wſtániu ſwoim ſwiętym/ niechciał ſie iáwnie wſzemu ſwiáthu vkázáć/ prze kilká przycżyn. RejPos 113v, 139; SkarJedn 277; SkarŻyw 413; WerKaz 296; Vpadáią rzeczypoſpolité/ iáko y káżda rzecz wſzelka/ abo przewnętrzną/ ábo prze zwiérzchnią przyczynę. KochWr 20; SarnStat 869.

~ prze(z) przyczynę czyją (13): LibLeg 10/152, 11/139; Syła przes yego przicziny Rozlało ſię Krwie bez winy RejKup aa4v; Przyiechał [Mojżesz] potym nád nieprzyiaciele ſwoie nieopátrzone/ poráźił ie y miáſto krolewſkie Sabę wzyął przez przycżynę Korbis dzyewki krolewſkiey BielKron 28; Krol Filip był Alexándrowi bárzo przychylny/ wſzákże ſie pogniewáli przez przycżynę Attáluſá BielKron 123, 55, 144v, 235v, 372, 373v, 412v, 429; GórnDworz Cc7.

Ze zdaniem przydawkowym określającym rodzaj przyczyny (19): wſzelkye czyalo [...] yeſt zarazono pyeruorodnym grzechem vyyąwſzy przenayczyſthſze czyalo dzyeuycze maryey [...] ato przetą przyczynę yze zadne czyalo nyebylo godne boſtwo noſzycz yeno czyalo maryey PatKaz II 82v; ZapWar 1528 nr 2457; więcey flegma [się czyni] á to prze tę przycżynę gdy kto zbytnie wina pożywa tedy ono nie może być ſtrawiono GlabGad Hv; A żadnemu tych dárow/ ſpołem [Juno, Pallas i Wenus] niedáwáią. A to prze tę przytzynę/ że ſie powádziły. KlerWes A2; LibLeg 11/11; GroicPorz rv, r4; muſieli go [senat rzymski Tarkwiniusa] wypędzić ze wſzytkim rodzáiem iego/ prze tę przycżynę: Gdy Tárquinius obległ miáſto Ardeą XVIII mil od Rzymá/ bronił ſie dobrze/ przeto leżał około iego przez niemáły cżás. BielKron 104, 216v; Swięta Bogini [...] ciebie ſámę biorę ná ſwiádecthwo/ iż prze żadną przycżynę iną nie zoſtáłám ná tym nędznym ſwiecie po mężu po ſwym ták długo/ iedno iżbym ſie krwie niewinney iego pomśćiłá GórnDworz Y6v; HistRzym 3; CzechRozm 8, 36, 49v, 139v, 171; Theodorytus [...] trzyma rządzenie wſzytkich kośćiołow wſzytkiego świátá/ Y prze inne przycżyny/ y prze te/ iż byłá záwżdy od ſmrodow Heretyckich prozna SkarJedn 112; KochDz 106; SarnStat 648.

Wyrażenia: »prze(z) ktorą(ż) przyczynę« = dlaczego; propter quam causam Vulg (10): yz nie wiem prze ktora prziczine Krol ye^goM pan thwoy nielaſkaw na mie LibLeg 10/151; Leop Sap 18/18; Zátym rzekł Pan Abráhámowi/ Prze ktorąż wżdy przyczynę śmieie ſię Sará/ mowiąc: [...] BibRadz Gen 18/13; BielKron 91v, 392; A prze cie páná Bogá proſzę/ ktoż mie to/ y prze ktorą przycżynę w te żelázá wſádził. GórnDworz S6v; RejPos 234; WerGośc 248. Cf Szereg.

»prze ktorą przyczynę« = dlatego (2): i tamsię ich więcyi kniemu [Panu] nawroćiło [...]/ prze ktorą téſz przyczynę/ i na swiecie go [Franciszka Spierę] krom pićiá i iedzeniá: tak długo nad przyrodzęnié/ pán Bóg chowáł. MurzHist Ev; CzechEp 243.

»prze małą przyczynę« (1): Y co zá ſlepothá wáſze ſercá oſiadłá rycerſtwo ſláchetne/ że thak prze małą przycżinę ſámi ſiebie y mieyſce oycżyſte vtráćić chcećie BielKron 248v.

»prze przyczynę przedniejszą« (1): A cżyni [Bóg] to iákoby z nieiákim okázowánim przycżyny/ dlá ktoreyby to iego [Jezusa] pomázánie ná kroleſtwo [...] miáło być: to ieſt/ iż nie prze ktorą inſzą przycżynę przednieyſzą y zacnieyſzą/ iedno tę/ iż on tego wſzyſtkiego [...] nie od kogo innego wźiął/ iedno od tego ſámego Bogá CzechRozm 36.

»prze słuszną przyczynę« (7): LibLeg 10/121v; bo nie już każdy pozwany roku zbywa, gdy sądy prze słuszną przyczynę nie dojdą Diar 28; RejWiz 115v; RejZwierz 73v; RejPos [254]; NIebytność Páná Podſkárbiégo Koronégo/ álbo Deputata którégo prze ſłuſzną przyczynę/ nie ma záſzkadzáć w odbiérániu tych Prowentów SarnStat 363, 388.

»prze(z) tę(ż), taką(ż) przyczynę« = dlatego; quia JanStat (24:2): PatKaz II 82v; FalZioł V [30]v; GlabGad Hv; KlerWes A2; radbi tho Krol ye^go m. dla pana twego vczinyl kyedibi mogl alie prze the prziczini vczinicz thego niemoze bo pyeniadze wſziſtkye widal ktorebi bil myal LibLeg 10/64, 11/11; ZapWar 1548 nr 2656; DiarDop 112; Prze thę przyczynę/ gdy Pan ná ſłowá ſwego Rzeczniká nieprzyzwala/ może ie odmienić y nieprzyiąć ich przed ſkazánim. GroicPorz e2v, r4; iż Sąd Duchowny [...] znośny ludźiom ieſt/ gdy on nie wykroczy z ſwego kryſu. (–) Dobrze to baczę y pomnię że prze tę przyczynę Duchowne Práwo klątew Sądu ſwego názywa Medicinalem Excommunicationem OrzRozm I; wpſotliwych vcżynkach Káligułę álbo Neroná przewyſzſzał [Bernardyn Ochinus]/ gdy y ſwoiey corce Konſtaⁿciey nieprzepuśćił/ y prze tę przycżynę iey mężá Boſſiuſá z Forćiego otruł BielKron 234, 104, 216v, 435v; A co nád nagorſze/ że cie iuż ten Pan chce wyrzućić z opieki ſwey [...]. A to nie dla cżego inego/ iedno prze tę przycżynę co tu opowiáda RejPos 197; MycPrz II C; BudNT Ff8v; CzechRozm 139v; Wſpomniał ſobie ná Heliaſzá/ ktory prze tákąſz przycżynę ná puſtynią vchodząc/ śmierć ſobie racżey obierał/ á niſzli ná roſſypánie ołtárzow Bożych/ y ſkrocenie cżći Boſkiey/ pátrzyć miał. SkarŻyw 50; KochDz 106; ActReg 46; Phil N3; SarnStat 648; A krwią znácżnie zámocżył [Adam Czahrowski] Węgierſką kráinę/ Wielkiey ſłáwy ieſt godny prze táką przycżynę. CzahTrPapr ktv; KlonWor 17.

»prze wiele przyczyn« = z wielu powodów (7): Ná then cżas było też położono Koncilium w Trydenćie/ ále do roku/ potym było przełożone prze wiele przycżyn. BielKron 226v; Tylko Turek Bálent muſiał zoſtáć przy Turcech prze wiele przycżyn BielKron 313v, 227, 236, 443v; RejPos 49; BudBibKaw Av.

»prze wielką przyczynę« (1): Czo ſye doticze poſlanya poſlow do Moſkwj Krol ye^go M na then czas dopuſczycz thego nyeraczy prze ſluſzne a wielkye prziczini na ktore ye^go K.m. baczenye myecz mvſzy LibLeg 10/121v.

Szereg: »przecz a prze(z) ktore przyczyny« (2): A to napilnieyſza ábychmy ſie beſpiecżnie nigdy nie bádáli o tháiemniczach Páńſkich/ przecż on á przez ktore przycżyny dziwnie ſwe ſpráwy [...] ſpráwowáć racży. RejPos 280, 51.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »abo prze ktorążkolwiek inną przyczynę« (1): Stąd ſię też vczymy/ iż ktokolwiek przez kácerſtwo ábo odſzczepieńſtwo/ ábo prze ktorążkolwiek inną przyczynę/ odćięty ieſt od Ciáłá Chriſtuſowego/ ktory ieſt kośćioł iego; ten [...] WujNT 369. ~

»za [jaką, którą] przyczyną (przyczynami)« [w tym: w pl (13)] = z jakiego powodu; causa, cum causa, merito, per occasionem Modrz; ex causa, causa quacunque, quacunque occasione JanStat (84): FalZioł V 17d; y mogą [wyświęceni na kapłanów] ná myeyſcach ſwych dobrze y ſkutecznye vrzędy ſwoye ſpráwowáć/ chybá by im zá yáką przyczyną od ſtárſſych á przełożonych zákazano było. KromRozm III L2v; GroicPorz p3; BiałKaz K2; A my [...] nie wſtydamy ſię mieć niewolnikámi ludźi teyże wiáry co y my. Nie mowię/ żeby kto zá iáką ſpráwiedliwą przycżyną niemiał być w niewolą ſkazan/ iáko Noe Chamá ſyná dla iego wyſtępku w niewolą ſkazał. Ale [...] ModrzBaz 48v, [16]; SkarJedn 209; y ma záśiać [dobry gospodarz pole] do ś. Micháłá: Albo/ zá iáką przycżyną/ nadáley po ś. Michále w tydźień. GostGosp 64; Ieſzcże y w tey mierze nieſłuſzność żalu okázuie ſie/ gdy rzecży ſwieckich/ to ieſt/ vtrácenia máiętnośći/ niedoſtąpienia godnośći/ bądź ich też zá iákążkolwiek przycżyną pozbycia żáłuiemy. Phil N2, E4; SarnStat 352, 929, 1103; PowodPr 65.

~ za przyczyną czego [= co jest przyczyną] (6): Nie przepomnięć ia ná wieki twych ſpráwiedliwośći/ [...] Bo záwżdy zá ich przycżyną mam cżyſte ſumnienie LubPs bb3v; tákowy pozwány ná piérwſzym Roku iáko záwitym ma odpowiádáć/ którému dilácia ináczéy nie ma bydź dopuſczoná/ iedno gdyby kto iego imięniem zá przyczyną prawdźiwéy niemocy iéy żądał. SarnStat 662, 112, 211, 935; PowodPr 16.

za przyczyną czyją (22): ForCnR Cv; MiechGlab 57; LibLeg 10/64, 11/187; KromRozm III C5; ále nas náſze mnimánie omyla/ gdyż bacżymy iż zá przycżynámi właſnemi náſzemi wſzelka rzecż pochodzi BielKom nlb 3; Wſzytko to Exekucya nápráwić ma/ gdy KRol Małżeńſtwem żywot Kápłáńſki/ zá przyczyną ſwą/ autoritate praeſentis Concilij nápráwi OrzRozm H4; BibRadz I 436b marg; BielKron 24; Ták wiele dobrego zá przycżyną białychgłow roſło. GórnDworz Bb7; KuczbKat 385; Ktoż był źiemię Węgierſką k vpadku przyprawił/ A zá czyiąſz przyczyną Turek ſie roſkrzewił. MycPrz I Cv; Ieſli ćię zá twoią przycżyną łgarzem álbo nieprawdźiwym názową/ śiebie w tem winuy ModrzBaz 61, 61; SkarŻyw 83, 136; StryjKron 532; ZawJeft 42; ActReg 39; LatHar 665; SarnStat 75; PowodPr 16.

W przeciwstawieniu: »bez przyczyny ... za przyczyną« (1): PowodPr 45 cf »bez przyczyny«.

Wyrażenia: »za przyczyną daną« (1): A iż bráćia Wielkiey Polſki wydáli przed kilkiem lat Confeſsią/ [...] teraz znowu ku tey Confeſsiey zá przycżyną im dáną/ Apologią wydáli WujJudConf l4.

»za jaką, ktorą przyczyną« = dlaczego (2:1): Abowiem tych tho czáſem obraża/ ktorzy niedoczytáli/ á zá iáką przyczyną co poſtánowiono pilnie ſye nie przypátrzyli. GroicPorz l4; Gdy młynárzá máią trzey bráćia/ tedy ieden z nich może okrom bráćiey o krzywdę ſwą poſtępić s nim Práwem. Zá ktorą przyczyną może Kmieć wſtáć od Páná. UstPraw Fv; GórnDworz Aa4.

»za ktorą przyczyną« = dlatego (1): Był ten cżás/ kiedy Krol Polſki muśiał Turkom dáć pokoy/ á ná Pruſzaki miecż obroćić/ zá ktorą przycżyną [per quam occasionem] Turcy wiele narodow Chrześćijáńſkich pośiedli ModrzBaz 105v.

»za leda (jaką) przyczyną (a. leda za przyczyną)« = z byle powodu (10): Yle kroć zima wilgotna bywa/ á wioſna ſucha j zimna naſtawa. Tedy niewiaſty na wioſnę rodzące, łaczno á leda za przycżyną odchod płodu miewaią FalZioł V 30v; RejJóz F2; A iż toż pan Kryſtus o rozwodźye vſtáwił co y Moizeſz/ á iż zá ledá przyczyną może ſye mąż z żoną rozwyeſć/ y żoná z mężem/ á w ine małżeńſtwo wſtąpić. KromRozm I K4; DiarDop 115; poſpolicie ſie trefia/ że dwá/ żywąc bárzo długi cżás w ſerdecżney/ á wnierozdzielney miłośći s ſobą/ nákoniecz ieden drugiego zá ledá przycżyną przez nogę przerzući. GórnDworz Mv, Gg2; WujJudConf 139v; BudNT przedm b7v; WerKaz 276; PudłDydo B5v.

»za słuszną przyczyną« = rationabiliter JanStat (18): KromRozm II x3v, x4v; Diar 85; DiarDop 113; ktory [książę Wojciech] káżdemu nieprzyiaćielowi ſwemu będźie ſie do gárdłá bronił/ mieniąc iż to zá ſłuſzną przycżyną vcżyni BielKron [332²]v; Lithwá drugi raz ku Polſzce przyłącżona y zápiſana byłá/ przez ſpráwę Włádziſławá Krola/ za ſłuſzną przycżyną s przyzwolenim Witułtowym. BielKron 385, 314, 401, 437; RejPos 102; KuczbKat 285; Zá ſłuſzną thedy przycżyną zdáłoby mi ſie też tu ná tym mieyſcu nieco nápiſáć o náſzych ſpráwách ninieyſzego cżáſu BielSpr b4v; CzechEp 94; Y dał to Apoſtoł S. ná wybor niewieśćie/ ktoraby zá ſłuſzną przycżyną opuśćiłá mężá/ iżeby álbo zá mąż nie chodźiłá/ álbo ſię z mężem ſwoim ziednáłá. WerKaz 284; SarnStat 310, 691, 981; PowodPr 44.

»za tą, takąż przyczyną« = dlatego (6:1): GroicPorz k4v; Niechayże to dźiś obruſzy wielki Ceſarzu twoy dom Rakuſki/ ábychmy zá tymi przycżynámi zezwoliwſzy ſie/ iáwnie ſie tego mśćili BielKron [332²]; BiałKat 338v; MycPrz II C; CzechEp 364; Cóż ieſt/ coby kto śmiał twiérdźić/ żeby Król Włádyſław zá tákąż właſnie przyczyną miał przymiérze złamáć? OrzJan 118; SarnStat 466.

»za wielką przyczyną« (3): ták też nie ieſt rzecż dobra Przyśięgi vżywác/ iedno zá wielką y ſłuſzną przycżyną. KuczbKat 285; PowodPr 16, 75.

Szereg: »za powodem a za przyczyną« (1): Argumento aliquid coniectare. Zá powodem á zá prziczyną nieyáką ſie czego domyśláć. Mącz 162a. ~

W przen (1): Przeto ſię nam ſzczęsliwie w ſpráwách náſzych dźieie/ Przeto Rzeczpoſpolita náſzá ſię nie chwieie. Chćiałem ſię tu vkłonić: Lecz mię nápomina/ Y práwie gwałtem dźierży potrzebna przyczyná. Prot C4v.

a. Konieczny warunek, zwłaszcza natury fizycznej, to, z czego coś powstaje (9):

przyczyna czego (7): KwiatKsiąż C3v; GórnDworz Mmv; á święté rozumieli [Grecy]/ śiárkę/ [...] że ieſt ogniów wiecznych przyczyną. Oczko 6v, 6v, 7; Bo kto ták powieda/ iż dobrá te ktore prżyść y odyść mogą/ [...] prżyczyną ſą błogoſłáwieńſtwá/ ábo náſzego/ ábo Rzeczypoſp⟨olitej⟩ tedy tęn powieda ták iż dobrego gránia na lutni/ lutnia ſámá prżyczyną ieſt/ á nie tęn miſtrz co ſtrony łekce. GórnRozm L2v; WujNT 804.

przyczyna ku czemu (1): GlabGad F5 cf »przednia przyczyna«.

Zwrot: »mieć przyczynę [cum inf]« (1): á wy nic nie iecie iedno ziołá/ iákoby wieprze/ y głodu nie oddalacie/ á dla tego żadney przycżyny nie możecie mieć [stimulum habere] wypełniáć vcżynki malżeńskie. HistAl K3v.

Wyrażenia: »przednia przyczyna« (1): A tak pewna rzecż ieſt iż wiatr [= powietrze] ieſt przednia przycżyna ku żiwotowi GlabGad F5.

»wielka przyczyna« (1): okwitnie w nich [młodziankach] ćiepło/ ktore wielką poruszywánia przyczyną ieſt. KwiatKsiąż C3v.

Szeregi: »przyczyna i instrument« (1): Naprzod iż krzeſt zbawia te/ ktorzy gi przyimuią/ y ieſt przyczyną y inſtrumentem zbáwienia: á nie ſámá wiárá. WujNT 804.

»przyczyna a początek« (2): GórnDworz Mmv; Vſzakóż iż Philozophowie/ którzy we wſzyſtko głęboko pátrzáć chćieli/ przyczyn á początków rzeczy mácáiąc/ y tę naleść chcieli/ ieſli wody nie ze dżdżów/ álbo ieſli z inąd powſtawáią. Oczko 7.

b. Impuls, to, co wprawia w ruch, jest początkiem działania [w tym: czego (3)] (6): A co z przyczyny wiecznéy zſtępuie/ Tego y ſam Bóg nie rad hámuie. KochFrag 52; BibRadz I 1c marg.

W połączeniu szeregowym (1): y wprawdźie/ żeć widali [mędrcy] ćiekącé wody/ y ich wielkié ſłyſzeli ſzumy/ ále początki/ przyczyny/ á moc ónę popądzáiącą/ który z nich? Oczko 9v.

Szeregi: »początek i przyczyna« (1): TY pirwſze Kſięgi [Genesis] zámykáią w ſobie początek y przyczyny rzeczy wſzyſtkich BibRadz I 1. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyczyna i powod« (1): Bo gdyby rownym był [Syn Bogu Ojcu]/ iáko X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ twierdźi/ tedyby dwá Bogowie y dwá oycowie/ y dwá pocżątki/ dwie przycżynie y powody wſzytkiego muśiáły być CzechEp 241.

»przyczyna i skończenie« (1): y przes ktorą [świadomość o przyrodzeniu] ony rzecży ktore ná niebie y ná ziemi ſą/ tak też poruſzeń y przemiennośći przicżyny y ſkońcżenia poznawamy KwiatKsiąż I4.

c. Powód do wrogiego wystąpienia przeciw komuś, zarzut, zwykle nieprawdziwy, tj. pretekst (61): Gdyż Lokietka zrzućiwſzy Wacławá obráli/ By tym tzaſem do tego drudzy nie ćiągnęli. Zálożywſzy przytzynę ludziom go z hydziwſzy WierKróc B2.

przyczyna czego (7): cżegos ſie námilſſy mlodzieńcże dopuſcil/ ijżes tak zeſromotzon/ Y ktorá ieſt przycżyna twé ſmierci/ gdzie ſą tweé grzechy ktoréś dzialál? OpecŻyw 134. Cf »naleźć przyczynę«, »szukać przyczyny«.

przyczyna do czego (3): Cf »dać przyczynę«, »naleźć przyczynę«.

przyczyna k(u) czemu (3): Cf »dać przyczynę«, »naleźć przyczynę«, »szukać przyczyny«.

przyczyna przeciw(ko) komu (3): Cf »naleźć przyczynę«, »szukać przyczyny«.

przyczyna na kogo (12): Cf Zwroty.

przyczyna czyja [w tym: pron poss (2), G pron (1)] (3): Cf »bez przyczyny«, »dla przyczyny«.

Ze zdaniem przydawkowym określającym skutek [aby, (i)żeby (5), że (1)] (6): Xántus iuż więć ták z nim [Ezopem] gadał/ Myſląc iákoby go ſkarał: Y ſzukał tákiey przycżyny/ Ze by go zbił bez wſzey winy. BierEz D2, H3v; RejWiz 69v; BielKron 354v; A ták ty moy miły wierny á Krześćiáńſki cżłowiecże/ iedno ſie o to pilnie ſtáray/ ábyś nie dał przycżyny temu nędznemu ſwiátu/ áby cie ni przecż inego nie przeſládował/ iedno dla imieniá Páńſkiego. RejPos 336, 195.

Ze zdaniem przydawkowym określającym rodzaj przyczyny [iż] (3): Smoleńſko [...] wziął [Wasyl] pod Zygmuntem Krolem Polſkim [...]/ nálawſzy ſobie przycżynę/ iż Tatáry nań podwodźi. BielKron 429, 428v; LatHar 127.

Zwroty: »dać przyczynę; dana przyczyna« [w tym: do czego (2), z siebie (2), k czemu (1)] = data causa JanStat [szyk zmienny] (10:2): Ktemu ſie znam/ iż moij bráćia Zakonnicy walcżyli przez długi cżás s Krolmi Polſkimi/ ále bráćia moij nigdy z ſiebie przycżyny ktemu niedali/ iedno zámuſzenim ſie bronili. BielKron 232; RejPos 336; BielSat G2; Boże, pomoż mi przeciw Parisowi złemu, Od ktoregom ukrzywdzon, nie dawszy przyczyny KochMon 31; PaprPan H, L3, Xv; SkarJedn 335; ActReg 149, 173. Cf »z przyczyny danej«.

»mieć przyczynę« [w tym: k(u) komu, ku czemu (5), na kogo (4), do kogo (2), cum inf (1)] [szyk zmienny] (11): Więc też liſzká ięłá mowić/ [...] Kuryćiem niegdy iadáłá/ Alem k nim przycżynę miáłá. BierEz R3v, C2v, R3v; á też ſie ſćiąga proroctwo ná kryſtuſá/ [...] iáko fáłſſywie mieli [Żydzi] niewinnego páná przeſládowáć nic kniemu żadney przyczyny niemáiąc RejPs 86; á ták proſſę áby mię też nieraczył wydáwáć ná łup tem ktorzy by rádzi/ ſćiſnęli mnie/ owſſem ſpráwuiąc wemnie ty ſpráwy z ktorych by oni ná mię żadney przyczyny niemieli. RejPs 184v; RejWiz 133; Mącz 72d; Bo iáko tu ſłyſzymy głos Páńſki ku temu koſciołowi ſwoiemu/ iż mowi/ mam iednák ku tobie nieczo przycżyny. RejAp 26v; RejPos 57; RejZwierc 173v; PudłDydo B5v.

»naleźć (a. wynaleźć, a. znaleźć, a. najć), (wy)najdować przyczynę« [w tym: czego (5), przeciw komu (2), na kogo (2), do czego (1), k czemu (1)] [szyk zmienny] (9:5): BierEz H3v; Pierwéy tedy niżli go [Jezusa] ku pilátowi prziwiedziémy/ dobrze go daruiémy náydzietz on dobrze przeciw iemu przycżynę ſmierci ijżci go nám na ſmiertz oſądzi OpecŻyw 117, 118v, [123]v, 131, 133; LubPs A4; RejWiz 69v; IWan Bázyli wielki Kſądz Moſkiewſki/ dawſzy Alexándrowi Krolowi Polſkiemu corkę ſwą Helenę/ wznioſł nań walkę/ nalawſzy ſobie ktemu przycżynę/ iż iey cerkwie Ruſkiey niezbudował w Wilnie BielKron 428v, 429; Caussam quaerebat senex, quamobrem aliquid insigne faceret, Myślył o tym dawno/ áby mógł yáką przyczinę przećyw yem wynáleść. Mącz 42d; HistLan D2v; KochPieś 16; PaprUp F4.

»szukać przyczyny« [w tym: na kogo (5), czego (1), ku czemu (1), przeciwko komu (1)] = occasionem quaerere PolAnt [szyk zmienny] (14): BierEz D2; BielKom G2; LubPs A4; Hárdzi á pyſſni złośnicy przećiw mnye powſtáli/ Dziwnye rozmáitych przycżyn ták ná mye ſſukáli LubPs bb, bb5; BibRadz Iudic 14/4; BielKron 217, 354v; Quaerere invidiam in aliquem, Szukáć przećiwko komu przicziny gniewánia ſie nań. Mącz 494d, 207c; RejPos 195; Przycżyny ſzuka/ kto ſię z przyaćielem roſtáć chce SkarJedn 231, 217; StryjKron 767.

»wymyślać przyczyny; wymyślona przyczyna« = inventa causa Mącz [szyk zmienny] (2;1): March¹ A4; Inventa est causa qua te expelleret, Yeſt wymyślona przyczyná zá którą cie chce wypchnąć. Mącz 482d; Wymiſlał [Julian] y inne ná Chrześćiány przycżyny/ ták iſz káżdy ćięſzkość vcżuł/ á płákáć muśiał. SkarŻyw 130.

Wyrażenia: »słuszna przyczyna« (1): Dyabeł iż miał do niego [człowieka] iuż ſłuſzne przycżyny/ Bo gdzye on ſpadł tám iuż miał poſádzon być iny. RejWiz 133.

»wielka przyczyna« (1): á ma [czart] ná cię wielkie przycżyny/ pilnie ſie ſtáráć o vpádek twoy. RejPos 57.

Szereg: »przyczyna i rada« (1): gdy iuż tákie przycżyny y rády wynáleść mieli [źli ludzie]/ tedy ſie iuż iáwnym gwałtem [...] oborzyć mieli ná wierne ludzi LubPs A4.

Wyrażenia przyimkowe: »bez przyczyny [czyjej]« (2): A wſſák ty wieſz moy pánie/ [...] iż ia wiele niewinnych ſprzećiwnoſći vćierpię a iáko wiele bez mey iſćie przyczyny ná mię przekázek bywa náſtroiono. RejPs 210, 62v.

»dla [czyjej] przyczyny« (1): Wſſák on [Pan] y nápodleyſſego nieopuſſczá: á zwłáſczá ktory ieſt vćiſnion dla iego przyczyny [tj. dlatego, że w Niego wierzy] RejPs 101v.

»z przyczyny« (2):

~ Wyrażenie: »z przyczyny danej« = causa et occasione data JanStat (2): Kto poćiſkiem z przyczyny dánéy bydlę obráźi, pułtory grzywny płáći. SarnStat 675, 619. ~

»za przyczyną« = pod jakimś pretekstem (1): A Xánt tego iuż pilen był/ Iákoby go [Ezopa] zá przycżyną zbił. BierEz C2.

d. Podstawa oskarżenia, wina; culpa HistAl, Mącz (73): Czo mądremu nie przyſłuſzy beż wſzey wiadomoſći Nie winnego wnet skazować przycżyny nie znaiącz RejJóz H7, G3; Iam był vkazał prziczini Gdy Cżlek nedzny przepadł winy RejKup ee3v, V v; Culpa, Wina/ Grzéch/ Przycziná/ Przewinienie. Mącz 71b, 42c, 283c; ArtKanc R17v.

przyczyna czego (14): Krolu Alexandrze co zá przy⟨c⟩żyná winy ieſth w nas dla krolá naſzego/ żebyſmy mieli męki podiąć HistAl C4v; A mocarze ſye ze wſſąd ná myę zgromádzili/ Acż nye bacżę przycżyny przewinyenya ſwego LubPs O4; BielKron 224v; Mącz 230b; chćieli [Rzymianie] mię wypuśćić: dla tego że we mnie żadney przyczyny [nulla causa] śmierći nie było. WujNT Act 28/18. Cf »przyczynę naleźć«.

przyczyna do kogo (4): PudłFr 20 cf »mała przyczyna«. Cf Zwroty.

przyczyna k(u) czemu (2): Mącz 123d; że wſzyſtko co ſię rodźi/ przez śmierć ſię zmienić muśi/ gdyż ſię o wſzyſtki kuśi/ k cżemu ſam cżłek przycżynę dał/ gdy BOgá słucháć nie chćiał ArtKanc R18v.

przyczyna przeciw(ko) komu (5): Pánná słyſząc thy przycżyny przećiw ſobie ktemu odpowiedziáłá rzekąc: [...] HistRzym 5v. Cf Zwroty.

przyczyna na kogo (15): Krol Angielſki thego cżáſu żonę ſwoię Káthárzynę/ Hádwárdę dał śćiąć mieniąc yż ią nieprawą dziewkę poiął/ á then ná kogo przycżynę mienił/ vćiekł do Hiberniey BielKron 220, 394. Cf Zwroty.

przyczyna na co (2): Cf »przyczynę naleźć«, »szukać przyczyny«.

przyczyna czyja (1): kthorego [podającego się za syna wojewody wołoskiego] thak pylnye yako przethtem [król] czinyl ſtrzecz bendzye raczil dokand bi prziczina ye^go przeſz pana Voyewode dana nyebila. LibLeg 11/170v.

cum inf (1): Ale záś pátrż [...]/ kto Krolá ſkarże [!]/ kiedy co źle vczyni? Otoſz gdyby to iemu było wolno poźywáć [!] [...]/ látwieby zawżdy nálaſł prżyczynę o co poźywáć/ y ták zgubiłby tego/ ná kogoby ſię/ náſádźił. GórnRozm C2v.

Ze zdaniem przydawkowym określającym skutek [aby, by, iżby (4), iż (1), zaimek pytajny (1)] (6): Tákoć zły cżłowiek z dobrego/ Wnet vcżyni nie práwego: A wynaydzie wnet przycżynę/ Iż nań wwáli wſzyſtkę winę. BierEz M2; Tákoć źli Pánowie cżynią/ Y niewinnego obwinią: A łatwie naydą przycżynę/ By z niego zięli pálerzynę. BierEz R3; OpecŻyw 59; RejPs 147v; Y chcąc ſię dowiedźieć przyczyny ocz by nań ſkárżyli [Rzymianie na Feliksa]/ wywiodłem go do ich zgromádzenia. BibRadz Act 23/27; BielKron 140.

Ze zdaniem przydawkowym określającym rodzaj przyczyny [iż, że] (5): BielKron 236, 394; Tu Pan wſkázowáć racży ku temu cnotliwemu koſciołowi [...]: Iż wżdy mam ktobie nieco przycżyny/ iż ſą miedzy tobą niektorzy ktorzy náſláduią náuki Nykoláicow. RejAp 26v; Strzeżyſz pilnie tego/ áby Pan twoy nie miał przycżyny ná cię cżáſu ſądu ſwoiego/ żeś thy o mię dbáć niechciał/ ia też o cię namniey dbáć niechcę. RejPos 314, 251v.

Zwroty: »przyczynę mieć« [w tym: na kogo (8), przeciw komu (2), do kogo (1), k komu (1)] = causam habere PolAnt [szyk zmienny] (13): Xánt iż nań [na Ezopa] przycżyny niemiał/ Iuż ták ſobie milcżąc ſiedział BierEz C2v; A ieſliż Demetryus/ y ći ktorzy z nim ſą rzemieśnicy máią co za przycżynę przećiw komu/ wſzák práwo ſiedźi y ſą Rayce/ thámże niech ná ſię ſkárżą. BibRadz Act 19/38; BielKron 225v, 236; Mącz 346b; RejAp 26v; Bo ieſliby [...] zákazał im [Jezus ludziom] dáć powinnego płátu Ceſárzowi/ iużby byli mieli wnet przycżynę nań/ iż gwałći práwo Ceſárſkie. RejPos 251v, 314; RejZwierc 195; Co záprzycżynę ná ty maćie ktorzy Bogá iednego wſzechmocnego chwalą SkarŻyw 70; wſzákże áby potwarcy/ żadney przycżyney nie mieli/ vmyśliłem y ná tym mieyſcu/ nieco o tym nápiſáć. NiemObr 117, 166; Nawet przyznałem to, iż wm do IM P. Kanclerza niemasz zadney przyczyny ActReg 170.

»przyczynę (wy)najdować, naleźć (a. wynaleźć, a. znaleźć)« [w tym: czego (9), na kogo (4), do kogo (2), przeciwko komu (1), na co (1)] = causam invenire Vulg, PolAnt; causam reperire, occasionem invenire Vulg [szyk zmienny] (27:5): BierEz M2, R3; Niedopuſſczay mię/ ábych był vćiſnion okrućieńſtwem ich ktorzy náſádzili námię ſwiádectwá fáłſſywe/ á iáko táko rádziby nálezli ku mnie wyſtępkow przyczynę RejPs 39v, 147v; RejJóz G; lathwye kazdemv panv Wzyemy ſzwey kaſdemv nalyeſcz prziczine na czlowyeka obczego LibLeg 11/160; MurzNT 246 marg; ſtegoż Kxiążętá y ſtároſtowie pátrzyli przycżyny kthorąby náleźli ná Dánielá z ſtrony kroleſtwá Leop Dan 6/4; Rzekł Piłat do kxiążąt kápłáńſkich/ y ſtárſſych/ y do tłuſſcż: Ia żadney przycżyny nienayduię w tym cżłowiecże. Leop Luc 23/4, Dan 6/4, 5, Luc 23/14, 22, Ioann 18/38, 19/4, 6; A oni mędrkowie wnet bluźnili/ wnet ſobie wynáydowáli dziwne przycżyny przećiwko Pánu temu. RejPos 235v; A wſzák wieſz iż nigdy ſwiat nie náydował prawdziwych przycżyn do wiernych Páńſkich RejPos 336; BudNT Ioann 18/38; Lecż nigdy ná żadnym zborze iedney namnieyſzey przycżyny/ ná kośćioł Apoſtolſki nie pokalány/ wynáleść nie mogli [Grecy] SkarJedn 164; StryjKron 497; PaprUp L3v; ActReg 14; żadney przycżyny śmierći nie nayduię w nim [Jezusie] LatHar 724, 732, 733; WujNT Luc 23/4, 22, s. 378 marg, Ioann 19/4, Act 13/28; SiebRozmyśl C2.

»szukać przyczyny« [w tym: przeciw komu (1), na kogo (1), na co (1)] (4): Tego dlá żydowie iego [Jezusa] nienázrzeli/ ij pocżęli ſſukatz przeciw iemu przycżyny/ ijżby go z ſwiata zgladzili. OpecŻyw 59; BielKron 140; á owſſem záwżdy gdzye mogli ſzukáli przycżyny ná ſtrácenie á ná zginienie iego [Pana]. RejPos 209; KochPs 68.

Wyrażenia: »mała przyczyna« (1): Toć máła do mnie przyczyná/ Więtſzać ieſt do ćiebie winá PudłFr 20.

»słuszna przyczyna« (2): CzechEp 18; Ale z łáſki Bożey ták ſkromnie między ludźmi w boiáźni Bożey żywiemy/ iż áni zwierzchność/ áni kto inſzy ná nas ſłuſzney przycżyny mieć nie może. NiemObr 166.

»wielka przyczyna« (2): Piotr Gámrat Arcybiſkup/ ktory nielitośćiwie o żonę ſądźiwſzy Laſkiego/ dał mu był wielką przyczynę on tłuſty Celibat/ przećiwko wſzytkiemu Rzymowi OrzRozm O4; RejZwierc 195.

e. Uzasadnienie, podstawa, argument, racje, to, dlaczego ktoś tak sądzi, dlaczego coś jest słuszne (107): RejJóz F2v; RejZwierz 4v; OrzQuin T; Przycżyny ktore tego niedopuſzcżáią żeby Iezus miał być ſynem Iozeffowym CzechRozm 160v marg, 61v, 162v, **4; bo wiela rzecży przycżyny zákryte ſą/ á niektore zgołá przycżyn niemáią ModrzBaz 70; Do káżdego też ártykułu práwnego/ niech będźie przydána iáka przycżyná okázuiąca słuſzność. ModrzBaz 98v, 70, 96v, 98, 98v, 129v; SkarJedn 164; Potym y ſam do Rzymu o toſz iáchał [św. Bruno]/ proſząc y wiele przycżyn Papieżowi przekładáiąc: ále nic teſz nieotrzymał. SkarŻyw 292; CzechEp 326; NiemObr 89; LatHar 323; Ale ſkoro ſię Bog sſtał człowiekiem/ y wſzyścy ániołowie człowieku w Chriſtuśie kłániáć ſię poczęli/ tedy [aniołowie] niechćieli więcey/ áby ſię im ludzie kłániáli [...]. Te przyczyny dáią Doktorowie [...] ná to mieyſce [Pátrz nie czyń tego Apoc 19/10] WujNT s. 883, Act 19/40.

przyczyna czego (46): GlabGad C; Kácerze zá to ſye máyą/ iż káżdey rzeczy ktorą tfirdzą/ przyczynę dawáyą KromRozm I M2v; Bo gdźye przyczyná przykazánya ktorego nye ſluży/ tám y przykazánye ono myeyſcá nye ma. KromRozm II k4v; KromRozm III P2; DiarDop 117; Maćie tego ſłowá QVINCVNX wykład: ſłuchayćiéſz przyczyny Napiſu tego to/ dla któréy Twarz Korony Polſkiéy rzeczóná ieſt QVINCVNX: [...] OrzQuin H3v, H3v marg, T2; KuczbKat 255; RejPosWstaw 21v marg; BudNT Hhv; Bo nic niemáſz głupſzego/ nic przewrotnieyſzego iáko wyrok vcżynić/ ktorego przycżyny ábo niewieſz ábo nierozumieſz. ModrzBaz 88, 18v, 31v, 52v, 64, 70 [2 r.], 87v, 99v; Nie vcżynił [heretyk] rożnice przypodobánia między ſobą á Chriſtuſem/ ále tylko przycżynę podobieńſtwá wprowádźił. CzechEp 244, 132, 191; Stáráli ſię ludźie o to/ [...] áby ſubtylnie/ y dwornie/ przycżyny ſynoſtwá tego [Jezusa] dowiadowáć ſię/ y o nim mowić mogli NiemObr 97, 97, 109; LatHar 124, 302 marg, 351 marg, 509 marg [2 r.], 749; WujNT 719; SarnStat 217, 1261; Coż zá przyczyná byłá ták wielkich dowodow/ y ták mocney o tym pewnośći? SkarKaz 207a, 203b, 207a [2 r.]; Małżeńſki ſtan vtwierdźił/ by z niego ſynowie Vcżćiwi ſię rodźili [...]. Tá przycżyná małżeńſtwá/ y ten ſpoſob iego SapEpit B3. Cf Zwroty.

przyczyna do czego (4): Izaſz niewieſz iáko Swięty Páweł/ mężow vpomina/ áby żonom ſwoim powinowátą dobrą wolą oddawáli [...]. I dáie tám przytzynę do tego mowiąc. Iż [...] KrowObr 224; Oczko 4v. Cf »da(wa)ć przyczynę«.

przyczyna ku czemu (2): LubPs I3v marg; nie maſz przyczyny żadnéy/ ku ſłuſznéy wymówce ſwéy. OrzQuin M2v.

przyczyna na co (2): nieobiecał [Bóg] nám inſzego ani człowieka ani ducha/ ktoryby miáł/ na przód ſyna iego/ potem Apoſtołow świętych poprawować/ abo iego wolą świętą/ przes ony obiawioną odmięniać/ aby iakié przyczyny na to wymyślać/ iako dźiś miedzy inſzęm/ odſzczepięńcy powiedaią/ żeby pán Chriſtus tilko ſamęm Apoſtołum krew ſwoię pić kázáł MurzNT 126; KochWr 19.

przyczyna o czym (2): Aby kto nie wątpił iż Duch ſwięty tu páńſtwo Rzymſkie tu Bábilonem zowie/ á iż ſie długo báwi ſkońcżeniem y zátráceniem iey/ o thym niżey przycżyny vſłyſzymy. RejAp 140v; ReszPrz Av.

przyczyna czyja (1): Druga przycżyná táka ich [którzy twierdzą, że dzieci nie trzeba uczyć od najwcześniejszych lat] yeſt. Nye zdobrem [...] zdrowiemby tho było káżdego dzyecyęcyá/ ábowim gdy do náuki potrzebá wyelkyey prace y pilnosći/ y owſſem nyemáłego cżáſu. GliczKsiąż I6v.

cum inf (1): A ſnadzby więtſſa przyczyná Dać ná to [na kościół] niżli do rzymá RejRozpr F4.

Ze zdaniem przydawkowym określającym skutek [iż, że (3), dlaczego (1), zaimek pytajny (1)] (5): Diar 45; LubPs Hv marg; Abowiem ſię nam obawiáć potrzebá/ áby nas nie obwiniono o nieſnaſkę dniá dźiſieyſzego/ gdyż nie máſz żadney przycżyny iakobychmy mogli dáć o ſobie ſpráwę thego náſzego ześćia nieporządnego. BibRadz Act 19/40; NiemObr 117; Gdyżeſmy przedtym przyczyny pokazáli iż y Zydowie y Graekowie/ wſzyścy ſą pod grzechem WujNT Rom 3/9.

Ze zdaniem przydawkowym określającym rodzaj przyczyny [iż, że (9), bo, gdyż (2)] (11): Przycżyná iż to [obietnicę o przyszłej nagrodzie] ſłuſznie Pan vcżynić ma/ gdiż ieſt ſpráwiedliwy á wierny w obietnicach. LubPs Hv marg; BielKron 401, 466v; ale oni wykrętácże/ przydawáią przycżynę ſwego wykłádu/ że muſzą cżynić wielki nakład ná cżeladź/ ná rozmáity ſprzęt/ y ná roſkoſzy. ModrzBaz 99v; Pan Bog wſzechmogący [...] przycżynę ſynoſtwá tego oznáymuie: iż on ſam/ Oycem ſyná ſwego miłego/ Páná Iezuſá być miał NiemObr 97, 117, 118, 110, 120; Kto nie robi/ ten też niechay nie ie: tę przyczynę roſkazánia dáie [apostoł]: Boſmy ſłyſzeli/ iż niektorzy miedzy wámi nieporządnie ſię ſpráwuią: nic nie robiąc/ ále ſię cudzemi ſpráwámi niepotrzebnie báwiąc. WujNT 719; PowodPr 48.

W połączeniu szeregowym (1): Iednák ia/ máiąc po ſobie [...] lepſze [...] rácye/ przycżyny y świádectwá: nie tylko nie chriſtyáńſki poſtępek w tákowey ſpráwie/ ták oſtry y okrutny I.M. [...] ále y to/ á ieſzcże naprzod przećiw ſobie ſámemu pokażę. Ze [...] CzechEp 7.

Zwroty: »da(wa)ć przyczynę [do czego]« (2): GrzegŚm [A2]v; Nárzekał cżáſu ſwego Chryzoſtom ś. ná ſwoie krześćiány/ iż [...] ábo ſámi przyśięgáli/ ábo drugich do przyśięgi dopuſzcżáli. Dawáiąc do tego tę przycżynę/ iż ábo ſie prawdá poprzyśięga/ ábo fałſz PowodPr 48.

»przyczynę mieć« [w tym: czego (2), za czym (1)] (2): Y wyele inſſych przycżyn zá tem ſwem wotowániem máią [ci, którzy każą uczyć dzieci za młodu] GliczKsiąż I7; LatHar 749.

»mieć przyczynę po sobie, za sobą« = opierać się [szyk zmienny] (2:1): ModrzBaz 120; CzechEp 7; Poddánym záśię zálecam iednęż cnotę/ [...] to ieſt poſłuſzeńſtwo zupełne. Ktorego ſámego iż Saul/ choćia był Krolem/ niemiał: choć zá ſobą miał wielkie przycżyny PowodPr 60.

»wziąć, brać przyczynę« [w tym: czego (1)] [szyk zmienny] (3:1): A niektorzy ludźie vczeni/ wźiąwſzy z ie^go [Franciszka Spiery] słow przyczynę mowy/ wywodźili ſzéroce iako mámy vczynkám naſzem nievfac MurzHist S2v; BibRadz Luc 18 arg; RejPosWstaw [143³]v; CzechRozm 118.

»(z)naleźć, najdować przyczynę« [w tym: czego (2)] (2:1): LibLeg 11/159v; Onego o cżym mowił [zazdrościwy]/ wnet znaydzye przycżynę/ Do napocżćiwſzey rzecży wynáyduie winę. RejWiz 174; WujNT 504.

Wyrażenia: »nagłowniejsza przyczyna« (1): Napierwſza/ y nagłownieyſza przycżyná [bóstwa Jezusa] tá ieſt/ iż to byłá wola/ y poſtánowienie Boże NiemObr 117.

»napierwsza przyczyna« (1): NiemObr 117 cf »nagłowniejsza przyczyna«.

»przyczyna pewna« [szyk 2:2] (4): To nas ten wielki Philoſopch [!] vczy tego/ iż kożda dowodna á nie omylna náuká/ y gruntowna wiádómość náſzá/ ná pewnéy przyczynie ſye ſádowi OrzQuin T, T; LeovPrzep a2v; Strum A2.

»przyczyna potrzebna« (1): Lecż ile być może/ trzebá ſię o to ſtáráć/ áby nietylko zwierzchność vrzędu/ ále też przycżyná/ ieſli nie potrzebna [sed rationis etiam, si non necessariae]/ tedy wżdy táka ktoraby ſię pochwálić mogłá/ zacnośći Praw broniłá y onę zdobiłá. ModrzBaz 70.

»przyczyna przednia« [szyk 1:1] (2): CzechRozm 198; Przycżyná tych pultoru ſet Zdrowych Máryi [...] tá ieſt naprzednieyſza: [...] LatHar 507.

»przyczyna słuszna« [szyk 2:1] (3): A tám [na sejmie] vrádźili [panowie polscy] [...] Alexandrá [...] ná kroleſtwo Polſkie wybráć wywodząc to ſłuſznemi prycżynámiiż [!] gdyby kto iny był krolem niźli Alexánder/ byłoby rozerwánie Polſki od Litwy BielKron 401; SarnStat 182 [idem] 210.

»ważna przyczyna« (1): Wiele ich było/ ktorzi wielkie á ważne przycżyny po ſobie máiąc [gravissimis adducti causis]/ náydowáli to: áby káżdego w tey Rzecżypoſpolitey mieſzkáiącego wſzytek z máiętnośći dochod ſzácowano ModrzBaz 120.

»wielka przyczyna« = multa causa Modrz (4): RejRozpr F4; ModrzBaz 120; PowodPr 60; Wielkie á poważne ſą przyczyny/ ták pilnych o zmartwychwſtániu Páńſkim dowodow. SkarKaz 207a.

»przyczyna własna [= właściwa]« (1): ták my z łáſki Bożey/ doſtátecżnie/ y źrzetelnie/ ze ſłowá Boże^go/ przycżyny właſne/ dla cżego cżeść/ y chwałę powinną pánu Chriſtuſowi oddawamy/ pokázáć możemy NiemObr 117.

Szeregi: »przyczyna abo fundament« (1): zwierzchnośći tákowey przycżyną ábo fundámentem ieſt mądrość [cuius authoritas fundamentis prudentiae ... est constituta]/ wierność/ á cnotá ModrzBaz 18v.

»przyczyna i kondycyja« (2): Poſtánawiamy/ áby nápotym álienáciȩ żadné ważné nie były/ którychby w Práwiéch y Przywileiach przyczyn y kondiciy ſłuſznych [...] wyráżonych y opiſánych nie było SarnStat 182 [idem] 210.

»przyczyna i pochop« (1): Ale iż Prorok choć od Bábilońſkiey niewoley ćieleſney przycżynę y pochob [!] wźiąwſzy/ wyżſzey wſtępuie CzechRozm 118.

»przyczyna i wzgląd« (1): Liſty téż rozné [...]/ w których zapiſy y obligatiȩ przerzeczonych ſumm/ z przyczynámi y względy [cum causis et respectibus JanStat 87] tám wyráżonémi iáſnie ſie zámykáły SarnStat 978.

Wyrażenie przyimkowe: »z przyczyn(y)« (2): Gámáliel vcżony w Zakonie miedzy nimi Senator/ rozwiodł to/ z tey przycżyny. [...] PowodPr 55.

~ Szereg: »z przyczyn a dowodow« (1): Bo to nye ták yeſt yáko oni [ci, którzy twierdzą, że lepiej dać syna na rzemiosło niż na nauki] ſobie ráchuią/ áby ſtych przycżyn á dowodow proſtych myáło to thák być. GliczKsiąż G7v. ~

f. Okazja, sposobność, możliwość, to, co ułatwia, umożliwia; adiumentum Modrz; casus, facultas, occasiuncula, via Cn (25): Arripere ansam, Vſzka/ álbo rękoyeśći ſie dochwyćić/ to yeſt/ przyczyny y czaſu nie opuſzczáć/ pochop wziąć. Mącz 346b, 123d, 258a; Wſzytkie przeto przycżyny/ ile być może/ trzebá onym odiąć/ ktorych wierność y przyiaśń v nas ieſt podeyrzána. ModrzBaz 103, 63v, 112; WujNT 2.Cor 11/12; Tę łáſkę poſyła więc P. Bog ábo przez kazánie y ſłuchánie ſłowá Bożego: ábo przez iákie nátchnienia/ y przygody/ y dobre iákie ſpoſobne czáſy/ y przyczyny: w ktorych człowieczé ſerce vſłuchawa P. Bogá kołácącego. SkarKaz 347b.

przyczyna czego (1): áby iáko dla rzecży wielkiey y ſpráwiedliwey w niebezpiecżeńſtwo ſię żywotá wdawał [człowiek wielkiego serca]/ tákby dla lekkiey á nieſpráwiedliwey tegoż vchodźił. nieták iáko poſpolićie cżynią niektorzi/ co dla nędzney chwały/ o málucżkie rzecży łápáią przycżyn niebezpiecżeńſtwá ModrzBaz 62.

przyczyna do czego (6): ModrzBaz 32, 140v; Y dla te^go Ian ś. ieſzcze z dźiećińſtwá ná puſtynią poſzedł: áby ſię grzechow powſzednich vſtrzedz lepiey mogł [...] w onym odćięćiu wſzytkich przyczyn do iákiey namnieyſzey zmázy. SkarKaz 577b. Cf »dać przyczynę«, »mieć przyczynę«.

przyczyna ku czemu (2): Quaerit sermonem, Godźi ná to/ Radby miał prziczinę ku mówieniu. Mącz 335d; SarnStat 406.

cum inf (2): Mącz 346b cf »wziąć przyczynę«; GrzegŚm 54 cf »dać przyczynę«.

Ze zdaniem przydawkowym określającym skutek [w tym: aby (2), że (1)] (3): GrzegŚm 49; Acż lepak wiem dobrze/ że niemogę wſzytkim wtem náſzem ſpiśie doſyć vcżynić/ gdyż y ſam ſobie wniektorych rzecżach niedoſyć cżynię: wſzákże ſnać damy inym przyćżynę [!]/ że co pewnieyſzego znaydą ModrzBaz 1; WujNT 2.Cor 11/12; [ListyPol I 1530/12].

[Fraza: »przyczyna się trafiła«: Kiedy mi sie przyczyna trafiła, abych k Waszy Milosti pisał, proszę za tym człowiekiem, ktory Waszy Milosti ten list ukaże, aby go Wasze Milosti raczili ugodzić [...] przyjacielskim obyczajem ListyPol I 1530/12.]

Zwroty: »dać przyczynę; podała się przyczyna; przyczyny dawanie« [w tym: do czego (2), cum inf (1)] = dare occasionem Modrz (2;1;1): A iż śię podáłá znákomitha przycżyná podáć to/ iáko ſłowo duch/ rozmáićie śię rozumie w piſmie: tedy [...] GrzegŚm 54; ModrzBaz 1, 37v; LatHar 116.

»mieć przyczynę« [w tym: ku czemu (2), do czego (1)] (4): Omnium rerum cupido languescit cum occasio est, Wſziſtkich rzeczi chćiwośći lenieyą gdy máyą prziczinę Mącz 183d, 335d; BielSpr 46; áby źli ludźie nie mieli przyczyny [ne habeant ... occasionem JanStat 375] ku wnoſzeniu fałſzywéy monety do króleſtwá náſzégo SarnStat 406.

»wziąć przyczynę [cum inf]« (1): Arripere occasionem recuperandi, Poyąć álbo wziąć przyczynę/ przyść ku ſwemu. Mącz 346b.

»przyczyny żądać [= szukać], szukanie« (1:1): LatHar 116; A co czynię; to y nápotym czynić będę/ ábym odćiął przyczynę tym ktorzy przyczyny żądáią [qui volunt occasionem]: áby w tym czym ſię chlubią/ byli naleźieni iáko y my. WujNT 2.Cor 11/12.

Wyrażenie: »znakomita, znamienita przyczyna« (1:1): Pothym co śię tknie tego ſłowá Duch/ iáko śię rozmáićie rozumie w ſłowie Bożym/ do tego da śię niżey známienita przycżyná/ áby było co nápiſano. GrzegŚm 49, 54.

Szeregi: »przyczyna, (abo) droga« = occasio, via Modrz [szyk 2:1] (3): Iáko wiele ieſt przycżyn/ iáko wiele drog/ do krzywoprzyśięſtwá wiodących/ ták w ſądźiech/ iáko też w okopywániu gránic? ModrzBaz 140v, 32, 37v.

»pobudka i przyczyna« (1): [grzech] Przećiwko Szoſtemu [przykazaniu]. [...] Pobudek y przycżyn do niecżyſtośći vmyślne ſzukánie ábo dawánie. LatHar 116.

Wyrażenie przyimkowe: »za przyczyną« = przy okazji (2): záwołánemu mężowi/ trudno to ma ktho mieć zá złe/ kiedy zá przycżyną męſthwo ſwe/ ábo iáki cny vcżinek krotkimi ſłowy wſpomni GórnDworz D7v.

~ Wyrażenie: »za każdą przyczyną« (1): Teſknoć iuż y mnie y drugich/ że śię ták cżęſto báwię gániąc zwykłe karánie mężoboyſtwá: á wſzákże zda mi śię ábych tego zá káżdą przycżyną [ad omnem occasionem] nieopuſzcżał. ModrzBaz 30. ~

g. Ten, kto powoduje: sprawca, twórca; architectus, author (auctor), caput, machinator Mącz, Cn; artifex, conditor, creator, effector, fabricator, inceptor, instructor, molitor, opifex, seminator Cn [w tym: czego (214)] (243): o iáciem mily Iezu przycżyna twé boleſci OpecŻyw 134; PatKaz III 90; FalZioł V 51; Po ſmierci iego [Sokratesa] rozbacżywſzy to Attenſci iże ni⟨e⟩winnego na ſmierć oſądzili, wſzitkie one potępili ktorzy byli przycżyną iego ſmierci. BielŻyw 55, 147; LibLeg 8/133; MurzHist V; MurzNT 123v marg; Diar 61, 65, 75; DiarDop 105, 112; A ták też tu winuye [Dawid] ty wſzytki okrutniki/ kthorzy ſą przycżyną tego złego á vpornego odrzucenia á wyłącżenia. LubPs P, H2 marg; KrowObr 146; A Pan nie ma v ſiebie żadney ſroſzſzey złośći/ Iedno kto ieſt przycżyną tákiey okrutnośći. RejWiz 172v; Ieſliże Páná niebędziećie chćieli náſládowáć/ on ći zoſtáwi ten lud ná puſzcży/ ále wy przycżyną będziećie ſmierći wſſyſtkich. Leop Num 32/15, Dan 14/49; BibRadz Ps 7 arg, Ier 29/32, Thren 4. arg, I 466a marg; Drugiego dniá ſſtáło ſie záburzenie poſpolitego ludu przećiw Aaronowi y Moiżeſzowi/ mowiąc: Wyſcie przycżyną zmordowánia ludu Bożego BielKron 41; Napirwey oycu [Aleksander] pogrzeb vcżynił známienity/ potym ná iego grobie kazał pośćináć wſzytki ktorzy byli przycżyną iego śmierći BielKron 123v; Ten [papież Formoz] gdy był Portueńſkim Biſkupem/ bał ſie Ianá dzyewiąte^go Papieżá o to/ iż był przycżyną iego więzyenia od Niemcow BielKron 172v; gdy niechcieli [w mieście Gandawum] być Ceſarzá poſłuſzni/ ziechał tám Ceſarz/ á dał pośćináć thy/ ktorzy byli roſtyrkow przycżyną. BielKron 218; W ten cżás też Luteryani roſpiſali kſiążki/ mieniąc być Papieżá Antykryſtem/ y przycżyną wálki BielKron 227, 43, 59v, 66v, 87, 103 (34); Detrimentum Reipu. iniungere, O ſzkodę przipráwić álbo przirządźić/ to yeſt być prziczyną ſzkody. Mącz 178b, 15a, 20c, 37c [2 r.], 121c, 202d (10); W Bogá wierzę/ ktorego Kryſtus Oycem zowie/ Ktorego ſpoſobieni ieſteſmy ſynowie. Tęgo [!] mię Piſmo vczy: nád to w iego Syná/ Ktory ieſt Słowo wieczne/ zupełna przyczyná. Wiecznego ſzczęsćia mego Prot C2; LeovPrzep A2, D2; Słuchayże co Apoſtoł dáley piſze/ kto był przycżyną tego grádu nieſláchetnego RejAp 74, 133v; wiele było białychgłow przycżyną dobrego GórnDworz Y2; A przedſię onego vrodzáiu/ ſam oracż przycżyną nie będzie GórnDworz Kk2v, L3v, D2, Y2, Z, Z3; HistRzym 72v; Nikth iny nie ieſt przycżyną śmierći Páńſkiey/ iedno my. RejPos [105]v marg, 321 [2 r.], 321v; KuczbKat 425 marg; RejZwierc 249v; A lud do boga wzdychał z tej i z owej strony Mowiąc: „Boże wszechmogący, kto teraźniejszego Zamieszania przyczyną, [...] Bodaj dziś marnie zginął” KochMon 30, 24; Bo y Luter Bogá przycżyną grzechow y przypędźićielem do Grzechow plugáwą gębą ſwoią śmiał názwáć WujJud 64v; A ták przycżyná vſpráwiedliwienie náſze ſpráwuiąca/ dármo bez żadnych przednich zaſług náſzych ieſtći Sam Pan Bog WujJud 100v, 64v marg [2 r.], 127, 218, Ll2, Mm2v, Mm5, Mm5v; WujJudConf 64v; RejPosWstaw 42; BudBib 1.Reg 22/22; CzechRozm 100v, 165; ZapMaz II G 1575/78v; ModrzBaz 34, 107v; Iam wam przycżyną był tákiego ſmutku SkarŻyw 135, 29, 293, 398; StryjKron 477, 667; CzechEp 43, 193, 201, 227, 287; NiemObr 20; Oná [Kamma] wiedząc/ kto przyczyną iéy śiroctwá był/ myśliłá o tym/ iákoby ſye niewinnéy krwie mężá ſwego pómśćić mogłá. KochWz 139; ReszPrz 76; PAN BOG pierwſzą przycżyną/ á tyś drugą byłá: Ten zgotował Mátkę mnie/ tyś w cnoćie cwicżyła. WisznTr 3; A ty nie bądź przyczyną/ biſkupie drogi/ Nicziiéy/ lubo ſłuſznéy/ lub płonéy trwogi. KochPieś 52, 28, 29; A ręce ktore/ przemocne dźiwy cżyniły/ grzeſznicy ná krzyżu rozbili/ myſmy przycżyną byli. ArtKanc E9; GórnRozm A2v, C3v, G4; KochWr 20, 25; ActReg 166; Calep 244b; GostGosp 12; Phil R2; GórnTroas 10; KochFrag 44; Boże móy/ tyś ieſt świádóm káżdéy myśli moiéy/ Wiéſz/ żem nie ia przyczyną vymy chwały twoiéy. WyprPl Cv; LatHar 279; KołakCath Bv; Nie Bog ále ſzátan grzechu iest przyczyną. WujNT 55 marg; Ięzyk ácz máły członek/ ále wiela złego y dobrego może być przyczyną. WujNT Zzzzz, 56 marg, 57 [2 r.], 139 [2 r.], 200 [2 r.], 253 [2 r.] (35); SarnStat 111; KlonKr A3; SkarKaz Ooooa; GosłCast 15, 33, 60; SkarKazSej 675b; Bacżę dobrze przycżynę/ kto to wſzytko ſpráwił/ Sam cżás przyſzły weſela tákiego nábáwił. SapEpit A4; KlonWor 60; PudłDydo B2v; Bo ia temu nie wierzę/ y o tym nie gaday/ Aby tákiego ſtroiu twoy mąż był przyczyná ZbylPrzyg A4; SzarzRyt B4.

przyczyna do czego (6): RejWiz 134 marg, Dd; Ktoż do vpadku przyczyną Węgrom iedno Miemcy MycPrz II B4v; SkarŻyw 107; NiemObr 151; A ieſzcże ná ſwych niepráwośćiach nie przeſtáiąc/ inſzymem przycżyną był y powodem cżáſem do grzechu. LatHar 144.

przyczyna komu (19): a ſtáwałeś ſie przyczyną ludowi Izráelſkiemu/ ábyćie wyſláwiáli zá dobrodzieyſtwá twoie. RejPs 31; SeklKat Z2; ſtał ſye [Jezus] tym ktorzy go ſlucháyą przyczyną wyecznego zbáwyenya KromRozm II v3; BibRadz 4.Esdr 12/4; Contrahere sibi causam mortis, Sam ſobie być prziczyną śmierći. Mącz 461b; Co zá ludźie ſą ktorży dobrowolnie giną? Y nieſzcęśćia ſwoiego ſobie ſą przyczyną? Prot B2v; RejPosWstaw [41²]; BudNT Hebr 5/9; Przetoćiem y zá dawnych cżáſow ludowi ſwemu wybránemu [...] nieprzyiaćioł był námieſzał/ áby iym byli przycżyną ćwicżenia do męſtwá ModrzBaz 109; CzechEp 61, 241; NiemObr 151; LatHar 144; WujNT 472 marg, 481 marg, 626; PowodPr 12, 39; KlonWor 70.

przyczyna ku czemu (1): Ale ludzie ludzi przycżyną ſą ku płodzeniu BielŻyw 118.

cum inf (1): Niech nie mieſzkáią [wyznawcy obcych religii] w źiemi twey/ áby ſnadź nie byłyć przycżyną zgrzeſzyć przećiwko mnie/ gdźiebyś ſłużył Bogom ich. PowodPr 39.

Ze zdaniem przydawkowym określającym skutek [w tym z zapowiednikiem: tego (5); iż(e), że (12), aby, żeby (4)] (16): RejPs 31; Abowyem pan Voyewoda zadnego Com^miſſarza ſſwego bil nyepoſlal. athak bil przicziną thego. yſz then Syem kthori za zadanym yego bil poſthanowyon nyedoſſzedl. LibLeg 11/140; BielKron 360; Adam wſzem ſynom ſwoim był przycżyną aby od niego vrodzeni/ ludźmi ábo cżłowiekami byli zwáni GrzegRóżn [L2], [L2]; á za one [białegłowy] wielekroć przycżyną nie ſą/ iż ſie rozum cżłowiecży oſtrzy/ y ſmiáłośći w bitwie doſtáie? GórnDworz Bb6; HistLan Dv; Iże thedy nie wſzyſcy zbáwieni bywáią/ ále wielka wielkość ludzi ginie/ nie ieſt przycżyną Pan Kryſtus/ áni odkupienie iego/ ále ſámi ſobie krzywi ktorzy giną RejPosWstaw 21v; CzechRozm 84, 166; y owſzem wſzytkich rzecży on [Pan] ieſt przycżyną: iż ſą/ iż żywą/ iż ſobą władáią y ſpráwy ſwe cżynią. CzechEp 231; GórnRozm I2; GórnTroas 34; GrabowSet H4v; OrzJan 87; KlonWor 70.

W połączeniu szeregowym (1): Ale to chce rzec Páweł S. iż Pan Chriſtus ieſt dawcą/ ſprawcą/ y przyczyną záſługuiącą/ ſpráwiedliwośći y świątobliwośći oney ktora w nas ieſt/ y ktorą on nam dáie. WujNT 580.

Wyrażenia: »przednia przyczyna« (1): Ze śmierći prágnę/ tyś przednia przycżyná. GrabowSet H4v.

»przyczyna wielka« (1): ROzterku tego ktory ſie dzyał w Niemcech [...] nikt inſzy nie był przycżyną więtſzą/ iedno káznodzieie nie vmieiętni/ ktorzy ſie ná ſwoie mnimánie ſádzą BielKron 202.

Szeregi: »przyczyna i (a) początek« [szyk 2:1] (3): Mącz 106c; iż od oycá przez ſyná Duch S. pochodzi/ że ſię to do tego rozumienia śćiąga/ ábjſię to znácżjło/ iż też ſyn wedłe Grekow ieſt przycżyną/ á wedle Láćinnikow ieſt pocżątek iſtnośći Duchá S. iáko y oćiec. SkarJedn 272; Ieſtem początek y przyczyná wſzego ſtworzenia. WujNT 342.

»przyczyna i (a) powod« [szyk 4:1] (5): Leop 1.Esdr 5/10; A iákoż przyſtoi ábo ſię godźi ſądu tákiego powodem y przycżyną duchowney oſobie być? CzechEp 61, 241; Y ták z łáſki Bożey między ludźmi żywiemy/ nie tylko/ ábyſmy mieli komu/ do iákiey złośći/ y nierządu przycżyną/ y powodem być NiemObr 151; LatHar 144.

»sprawca i (abo, ani) przyczyna« [szyk 6:2] (8): Znam ći iá národzenia mego przycżynę/ ábo ſprawcę y Páná y ſtrożá moiey ſtátecżnośći. CzechEp 249; A ták ſtrzeż ſię błędu Kálwiniſtow/ ktorzy Bogá czynią przyczyną y ſpráwcą ludzkich grzechow WujNT 27; A wżdy ták ſą ſporni odſzczepieńcy/ iż śćierpieć nie mogą/ kiedy Pánnę naświętſzą ábo inne ſwięte zowiemy ſprawcámi/ ábo przyczynámi náſzego zbáwienia. WujNT 796, 38, 56, 403, 526, 783. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyczyna i źrzodło« (1): Przeto słuſznie Socrates [...] powieda/ że y Filozofowie/ y Krolowie od Bogá ſą: nie przeto żeby drudzy ludźie nie od Bogá/ ktory ieſt wſzytkich rzecży przycżyną y źrzodłem [causa est et fons]: ále Socrates dwoy rodzay ludźi złącżył ModrzBaz 129.

α. Autor, pomysłodawca (3): á Cielcá wneth ſpalił [Mojżesz] ná proch [...]/ wſypał w wodę on proch/ y kazał im [tym, którzy czcili cielca] pić onę wodę/ ktory był przycżyną onego Cielcá/ było mu żołto około gęby BielKron 34v, 221v; Ale co zá przycżyná/ y kto vgruntował/ Kto náucżył by żonę mąż ſobie poymował? SapEpit [B2]v.

β. Wykonawca, ten, kto osobiście coś zrobił (1): ále dáremny ich [posłów] vmyſł był/ bo ich dobył Alexánder/ y wygłádził wſzytki ktorzy byli przycżyną pobicia ſwych pánow. BielKron 124v.

2. Sposób; via Mącz (17): mi was przyacziela naschego wtim vpomynami, abiſczie thich zloczynczow yakymykolwiek prziczinamy mogly kv rekąm prziwyeſcz LibLeg 10/92v, 10/91v; Tákie ia chcę mieć obrońce/ tákie żołnierze/ ktorych im ieſt więtſza/ tym ieſt przycżyná beśpiecżnieyſza. SkarŻyw 567.

przyczyna k(u) czemu (2): Wſzedł tedy ſzátan w Iudaſzá [...]. Ktory ſzedſzy zmowił ſię z Kſiążęty kápłáńſkimi/ y z przełożonymi/ iákoby go [Jezusa] im wydáć miał. (marg) Tá przyczyná odkazáłá ſię im ku poimániu Kryſtuſá/ bo oni ználezli byli inákſzą rádę. (–) BibRadz Luc 22/4. Cf »przyczyny szukać«.

Ze zdaniem przydawkowym określającym skutek [zaimek pytajny (5), aby, żeby (2), iż (1)] (8): Otoż tego [filozofa] o to pytay/ A coć powie pilnie ſłuchay: Tenći przycżynę vgodzi/ Iáko ſie łocygá rodzi. BierEz Cv; RejPs 154; RejKup q3v; ma tedy ocyec ſynowi ſwemu dopomágáć/ áby yemu przycżynę yákąſzkolwyek yednał żeby ſie grzeſſenya wyárował. GliczKsiąż P4; á ſzukay pilnie tych przycżyn/ iákobyś ſtał záwżdy mocnie w opiece á w obronie iego [Pana]. RejPos 57; RejZwierc B3, 80v; SkarŻyw 150 marg.

W połączeniach szeregowych (2): Reperienda via est, Muśi k temu drógi álbo przicziny á obyczáyu ſzukáć. Mącz 279b; BielSpr 19v.

Zwroty: »naleźć przyczynę; nalazła się przyczyna« [w tym: czego (2)] (2;2): Owa naydziemy prżicżjne Iz wypędziem thé puchline RejKup q3v; Iżby ſie nálázły przycżyny dobrey ſpráwy/ by ludzie chcieli Skarb poſpolity iákoby ſie zámnożyć mogł. RejZwierc B3, 186; CzahTr E2v.

»przyczyny szukać« [w tym: k czemu (1)] = reperire viam Mącz [szyk zmienny] (6): A zwielką pilnoſćią á zweſelim ſſukayćie tych przyczyn iáko byſćie blogoſláwili naſſczeſliwieyſſe imię RejPs 154; Mącz 279b; RejPos 57; RejZwierc 25v, 80v; Iuliáná S. áby zá mąſz nie ſzłá przycżyn ſzuka. SkarŻyw 150 marg.

Szereg: »rada a przyczyna« (1): A thám rozważywſzy ſobie/ iżby ſie ocż było gniewáć/ gdyż wſpaniłemu cżłowiekowi theż nie przyſtoi zelżywośći odnośić/ toż dopirko z roſtropnym vważeniem á rozmyſlnie rádj ſzukáć á przycżyny/ iákoby ſie to poććiwie náwetowáło RejZwierc 80v.

3. Wstawiennictwo, orędownictwo, prośba, aby ktoś dobrze kogoś potraktował; protekcja; intercessio Mącz, JanStat, Cn; postulatio Vulg; interventus JanStat; allegatio, deprecatio, intercursus, suffragatio Cn [w tym: czyja (279): G sb i pron (229), pron poss (35), ai poss (15)] (382): [Chrystus do biskupa:] Vkażiż wzdy czos tam Sprawił Kogos ſwa przicziną zbawił RejKup bb7v; MurzHist L2; MurzNT 78v; Diar 37; Niechay nas wſpomoże prośimy ćię pánie przytzyná iey [Maryi] chwálebna KrowObr 162; Iędrzeiu Swięty otrzymay náſzym grzechom odpuſztzenie/ podnieś nas przytzynámi twoimi. KrowObr 162v, 160v, 162, 163, 168 [2 r.], 208v; BielKron 194v, 237v; Intercessioni cedere, Prziczynę prziyąć á nieprzećywić ſie woley tych którzi ſie prziczyniáyą. Mącz 44c, 44c [2 r.], 92b; nie mogłá mu [Hermolausowi Barbarusowi] ná Sądźie v ſrogich Wenetów [...] przyczyná Céſárſka/ áni Papieſka/ nic pomoc OrzQuin C3v; RejAp 54v marg, Ee3v; GórnDworz S7v; Tu iuż rozumieſz/ iż thám áni ſkárby/ áni przyiaciele/ áni żadna przycżyná nic pomoc nie może. RejPos 6v; KuczbKat 275 [3 r.], 365; P. Bog śiłá rzecży bez przycżyny Swiętich nam nie dáie. WujJud 55v marg; ále ich wiele ieſt co ſie zá námi modlą do Páná Bogá/ [...] ktorzy też ſą pośrzednikámi náſzymi/ ponieważ nam przycżyną ſwoią łáſkę v Páná Bogá iednáią. WujJud 57v, 56, 59, 62, 184, 203; odrzucamy też przycżyny ſwiętych/ á to przeto/ że przeſtáiemy ná iednym przycżyńcy Pánie náſzym Iezuſie Kryſtuſie. RejPosWstaw [143⁴]v; CzechRozm 265v; Anielſka y náſzá Ceſarzowa/ świętą przycżyną ſwoią y cudem onym/ náznácżyłá ſługę wielkiego/ Pánu Bogu. SkarŻyw 352, 107 marg, 173 [2 r.], 293, 298 marg, 299 (15); WerGośc 250; Kryſte zbáwićielu náſz v Oycá wiecżnego/ ſwą przycżyną ná wſzelki cżás rátuy sługę ſwego. ArtKanc L5v, L9; Nie kanclerzowe przyczyny, nie Pana Podlaskiego vsiłowanie, ba y takiesz summy dawanie [...] niewazyło. ActReg 130, 130; w godźinę śmierći náſzey/ pzycżyny [!] mátki Bożey z Kośćiołem Bożym ſobie życżymy LatHar 8; O Boża rodźićielko/ nie przeſtáy przycżyną rátowáć ludu Bożego. LatHar 480, 43, 47 [2 r.], 48, 73 [2 r.], 324 (23); ważnieyſza byłá przyczyná ludzi ieſzcze tu żywiących/ niżli przyiaćioł Bożych iuż z Chryſtuſem w niebie kroluiących. WujNT 625, 309, 810 marg; SiebRozmyśl B, M2; SkarKaz 636a, Oooo2b.

przyczyna do kogo (24): LibLeg 11/49; Przeſto przywłáſztzáć ludziom Swiętym vmárłym iednánie y przytzynę do Bogá/ nic inſzego nieieſt/ iedno ieſt háńbić [...] wietzne kápłáńſtwo Syná Bożego KrowObr 213; nápráwił [dowódca turecki] niektore o przycżynę do Skánderbegá/ przed ktorego nogámi padł BielKron 252; Potym Anátholiuſz przycżyny Ceſarzá Márcyaná y żony iego Pulcheryey do Leoná ś. o toſz vżywał SkarŻyw 319, 131 marg, 173; ActReg 94; WujNT 309 marg. Cf przyczyna w czym do kogo, Zwroty, »za przyczyną«.

przyczyna u kogo (4): Ale też y Swiętych z pokory wzywáć nie opuſzcżamy/ nie iáko dawcow áby oni nam co dáć mieli/ ále áby nam ſwoią przycżyną v Bogá to o co prośimy/ otrzymáli. WujJud 55; SkarŻyw 567; LatHar 506. Cf »na przyczynę«.

przyczyna ku komu (4): Adlya thego przyczyną swą kv V.C.M. yemv pan moy Crol ye^go M. obyeczal yako povynny ye^go przyacziel y proſzy V.C.M. aby V.C.M. raczil bicz nany laſkaw LibLeg 7/34v. Cf Zwroty.

przyczyna o co (2): Cf »o przyczynę prosić«, »przyczyny szukać«.

przyczyna za kogo (1): O przyczynie y wſtáwowániu ſię zá nas grzeſzne przecżyſtey Mátki Bo⟨ż⟩ey/ vmieymy wiele ſobie obiecowáć. SkarŻyw 174.

przyczyna za kim (17): á w niwcżym was nie opuśći [Pan]/ áby was iáko miłośćiwy Ociec wyſłucháć nie miał/ iuż y przycżyny máło zá wámi będzie potrzebá. RejPos 132v, 76; BAcżyſz/ cny Cżytelniku/ co ten ták wielki Doktor Chryzoſtom S. o przycżynie Swiętych zá námi [...] trzymá SkarŻyw 131, 198, 567; Wſzákże iednák to vfánie mamy/ że łáſkę twą otrzymamy/ gdy twego miłego Syná/ będźie zá námi przycżyná. ArtKanc I18; ActReg 94; Puśććie zá mną przycżyny/ do Páná wiecżnego/ Za odpuśći wyſtępki/ á przyimie zá ſwego. GrabowSet B; Zyi ſzczęśliwie o dźiewico prześlicżna: á zá námi w przycżynie rácż być vſtáwicżna. LatHar 481, 480; SarnStat 1208. Cf »o przyczynę prosić«, »przyczynę (u)czynić«.

przyczyna w czym do kogo (1): Toſz piſze do Ceſarzowey Pulcheryey/ ktorey tenże Anátolius o przycżynę w tey rzecży do Papieżá vżywał SkarJedn 189.

Ze zdaniem przydawkowym [aby, żeby] (7): LibLeg 7/34v, 37; Onegdajszego dnia, gdyśmy słali ku WM, prosząc o przyczynę WM ku KJM, aby raczył KJM nam łaskę tęż okazać, [...] raczyliście nam dać odpowiedź DiarDop 118; LubPs D3v marg; OrzRozm T4v; tedy mu [kapłan Bogu] zá ono wielkie świętych Męcżennikow zwycięſtwo dźiękuie/ y o przycżynę ich prośi/ áby oni w niebie zá námi przycżynić śie racżyli KuczbKat 190; ActReg 69.

W połączeniach szeregowych (7): Gdy ſie tedy pod obronę tych duſz vćiekaćie/ w ich zaſlugach/ przytzynach/ y wſpomożeniu dufaćie/ nic innego nietzynićie/ iedno imię Iezu Kryſtá Syná Bożego ſromoćićie. KrowObr 161; Pilnie thedy proſzę/ áby ſie napierwey przed wſzyſtkiemi rzecżámi działy/ proźby/ modlithwy/ przycżyny/ dzięki/ zá wſzyſtki ludzie Leop 1.Tim 2/1; Tu iuż trudno ſobie bráć ná pomoc ony mſze/ álbo ony wymyſlone zaſługi/ álbo przycżyny cżyie/ gdyż ſłyſzymy/ iż właſne a właſne ſpráwy káżdego máią go náſládowáć. RejAp 124v; RejPos 15v, 335v; BiałKat 196; Ale nie ták iáko drudzy tę ſláchetną ſwiecę ná gorę wſtáwiáią/ iedni pochlebſtwy/ drudzy rozmáitemi przycżynámi/ drudzy poſułámi/ dáry/ á dziwnemi vpominki/ y rozlicżnym zábiegániem tego dochodzą/ á práwie to iáko árendámi dzierżą. RejZwierc 40v.

Zwroty: »o przyczynę prosić, żądać, żądający; przyczyny prosić, żądać; prośba o przyczynę« [w tym: do kogo (7), ku komu (1), o co (1), za kim (1)] [szyk zmienny] (33:1:1;2:2;2): modl ſie [...]/ vciekaiącz ſie do Marijey matuchny iego [Pana]/ á proſzącz o przycżynę do iey ſyna miłego FalZioł V66; SeklKat D4; RejKup e7; Diar 37; DiarDop 118; KrowObr 212; OrzRozm T4v; SEwerus miał iednego/ s ktorym cżęſto mawiał/ Ten vcżynił mnimánie/ áby Krolem władał. Krol ſie tego dowiedział/ nápráwił iednego/ Aby go o przycżynę ocż prośił do niego. RejZwierz 18v; Przeto záſię Zydowie vciekáli ſie s płácżem do Páná Bogá o miłoſierdzye/ á Delbory prorokiniey o przycżynę prośili. BielKron 49v, 194, 215v, 224v, 405v; RejPos 76, 206v, [310]; BiałKat 153v; KuczbKat 190; A do kogoż ſie iedno do Páná Chriſtuſá vćiekamy/ kiedy przycżyny Swiętych w imię iego prośimy? WujJud 56; Przetoć y my zbáwienia v ſámego Bogá/ á przycżyny tylko v Swiętych żądamy WujJud 59; Iużemći wyżſzey okazał/ że nie Bogá prośić o przycżynę przyſtoi [...] ále więcey Swiętych iego WujJud 59v, 59v [2 r.], 72, 183v, 184, 246v, Ll2; SkarŻyw 355; Y żąday o przycżynę Syná iedynego/ miedzy námi á ſwym Oycem iednacżá práwego. ArtKanc L5, G14v; ActReg 69; LatHar [+11], 171, 327, 478, 499 marg, 634; Czemuż odſzczepieńcy mowią/ żeby prośby náſze o przyczynę świętych co vymowáły/ ábo pośrzednictwu Chriſtuſowemu/ ábo vfnośći náſzey ku Pánu Bogu? WujNT 625, 573; CzahTr L3; [SkarKaz 11b (Linde); PlutBBud R].

»przyczyny szukać, szukanie« [w tym: do kogo (3), o co (1)] [szyk zmienny] (9:1): LubPs Tv; przycżyn ſzukał [Wojciech Pruski] v poſtronnych pánow/ iákoby ſie s niey [umowy] mogł Krolom Polſkim wyłomić przećiwieńſtwem ſwym. BielKron 418, 411; Alechmy biegáli ſzukáiąc wſpomożenia/ ſzukáiąc przycżyn/ y tu ná ſwiecie/ y po powietrzu RejPos 132v, 335v; WujJudConf 183; Cárogrocki Pátryárchá przycżyn Ceſárſkich do Papieżá o ſwoie przełożeńſtwo ſzukał SkarJedn D4; SkarŻyw 13, 393; ArtKanc F3.

»o przyczynę, do przyczyny się uciekać; do przyczyny się udawać« [w tym: ku komu (1)] [szyk zmienny] (7:2;1): ale ani żywych/ by téſz názacnieiſzych ſłuchac chce/ gdybysmy się do nich o przyczyne [!] ku panu vćiekali MurzNT 78v; KrowObr 212; Nievćiekáiąć od Chriſtuſá/ ktorzy ſie w Imię iego o przycżynę do Swiętych vćiekáią. WujJud 56 marg; [papież Leon] do Páná Bogá ſamego y iego pomocy y przycżyny Piotrá S. y Páwłá vdáiąc ſię/ wielkiey ſię rzeczy wielkim zá owce ſwe ſercem ważył. SkarŻyw 317, 529; LatHar 171, 328 [2 r.], 329, 431.

»przyczynę (u)czynić; przyczyna uczyniona« [w tym: za kim (5), do kogo (3), ku komu (1)] [szyk zmienny] (10;1): A powyeſs ze Crol ye^go m. pan moy dla thego przicziną thą czyny, zeby rad themv Voyevodzie przyaſſnyą swą ſzią zachoval. LibLeg 7/35v, 7/34v, 37; Dawid zá Sálomonem ſwem ſynem czyni przyczynę ku bogu RejPs 104v; Ale Swiętych/ ponieważ v Páná Bogá ſą w łáſce/ prośimy o to áby przycżynę zá námi cżynili/ y cżego nam trzebá vprośili. KuczbKat 365, 275; SkarŻyw 174 [2 r.]; ActReg 76; Phil E2. Cf »za przyczyną uczynioną«.

»o przyczynę, do przyczyny, na przyczynę, przyczyny wzywać; o przyczynę (za)wołać; wzywanie przyczyny« [w tym: do kogo (1)] [szyk zmienny] (4:1:1:1;2;1): A náśmyewáli ſye [kacerze] z nas iż [...] przyczyn świętych wzywamy. KromRozm I F2v; KrowObr 215v; SWIętych o przycżynę wzywáć mamy. KuczbKat 365 marg; WujJud 184v; do martwych ludzi ieſzcże ſzaleniey niż przed tem o przycżynę wołáią [ci, którzy uwierzyli kłamstwu]/ y ine ſproſne modlárſtwá ſtroią. BudNT przedm a4; Abowiem gdzie to w wáſzym Teſtámenćie nowym maćie/ wzyway vmárłych świętych ná przycżynę? CzechRozm 73; SkarŻyw 120, 358; pátrz káżdy áby wzgárdá wzywánia S. Bożych/ y przycżyny ich do P. Iezuſá Bogá prawdźiwego [...] oney w tobie gornośći znákiem nie byłá LatHar 329; SkarKazSej 685b.

Wyrażenie: »wielka przyczyna« (3): á drudzy ſię pewney śmierći boiąc: do grobu S. Medárdá y do wielkiey przycżyny ie^go ſię vćiekli. SkarŻyw 529, 172. Cf »za wielką przyczyną«.

Szeregi: »jednanie i przyczyna« [szyk 6:1) (7): W proſthym tzłowieku/ muſielibyſmy byli zawżdy wętpić/ w iednaniu y w przytzynie iego/ iáko wy muśićie záwſze wętpić/ w iednániu y w przytzynie w ſwiętych ludziach vmarłych KrowObr 213v; Abowiem przytzyná y iednánie z Bogiem/ nic inſzego nieieſt/ iedno ieſt/ ſkázić/ y wniwetz obroćić/ grzech ſmierć [...] przes ſámego ſiebie. KrowObr 214, 210, 213, 214 [2 r.].

»modlitwa i (a) przyczyna« [szyk 4:2] (6): SkarŻyw 358; O miłośierna mátko/ świętemi twemi modlitwámi/ y przycżyną/ rácż ſię wſtąpić zá námi. LatHar 423; iż święći w niebie modlitwámi y przyczynámi ſwymi wſpomagáią tych/ ktorzy im dobrze czynili ná tym świećie. WujNT 262. Cf »dla przyczyny«, »przez przyczynę«, »za przyczyną«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»przyczyna i obrona« (1): tedy muśimy vżywáć przycżyny y obrony męki Páná náſzego Ieſu Chriſtá/ bez ktorey nigdy żaden odpuſzcżenia grzechow niedoſtał KuczbKat 116.

»przyczyna i opieka« (1): Tego nas tylo vchoway Pánie/ ábyſmy ćię Páná [...] nigdy nie vtráćili. A ieſliby ſię przydáło iáko ludźiom/ ábyſmy ćię prędko náleźli/ á nigdy od poſłuſzeńſtwá twego nie odſtępowáli/ roſtąc w mądrośći duchowney [...]/ przy poważney przyczynie y opiece mátki twoiey. SkarKaz 45b.

»(nie) pomoc i (a, ale) przyczyna« [szyk 5:2] (7): LubPs Tv; Day nam Boże ábyſmy [...] Swiętey Iágnieſſki pomoc y przytzynę ználi KrowObr 163v; przedſię ná to pomni/ iż Pan wſzytko vcżyni dla ciebie bez wſzey pomocy/ y bez wſzey przycżyny káżdego RejPos 186; SkarŻyw 317; LatHar 328. Cf »z przyczyny«, »za przyczyną«.

»przyczyna i prośba« [szyk 4:3] (7): BielKron 235; SkarŻyw 174; W godźinę záſię śmierći y ześćia mego [...] duſzę moię [...] do niebieſkich rádośći/ przycżyną y prośbą twą/ pomoż prowádźić. LatHar 472. Cf »dla przyczyny«, »za przyczyną«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»bądź przyczyna, bądź ratunek« (1): LItánia Greckie ſłowo ieſt/ [...] wykłáda ſię prośby cżynienie/ ábo ſupplikácya/ bądź oprzycżynę/ bądź o rátunek kogo proſząc. LatHar 171.

»przyczyna i wstawowanie się« (1): SkarŻyw 174 cf przyczyna za kogo.

»przyczyna i zasługa« [szyk 16:10] (26): ábowiem ſie to inák okázuie z wáſzego Mſzáłu właſnego/ iáko tám przytzynę y zaſlugi Páná Iezu Kryſtuſá vkrzyżowánego bluznićie KrowObr 216v, 172, 216v [2 r.], 217 [2 r.], 218; KarnNap D3v; Rátuy nas święta Mágdáleno/ ważną v P. Bogá przyczyną/ y wielkimi zaſługámi twemi LatHar 463, 406 marg, 430; Czemuż haeretycy zá złe máią Kátholikom/ iż Pánnę naświętſzą y inne święte/ nádzieią ſwą zową/ dla oſobliwey vfnośći ktorą w ich zaſługách y przyczynách máią. WujNT 707. Cf »dla przyczyny«, »przez przyczynę«, »za przyczyną«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »dla [= ze względu na] przyczyn(y)« [w tym: w pl (3)] (11): Dla przytzyny ſwiętych/ odpuść nam pánie wſzyſtki grzechy náſze KrowObr 161v; Vkaſz gdzie Bog obiecał/ dla iey [Maryi] przytzyny grzeſznych ludzi wyſlucháć/ ćieſzyć/ y wſpomágáć? KrowObr 165v, 161v, 170v [3 r.]; á cokolwiek dla ich [świętych] przycżyny Bog Oćiec cżyni/ to wſzytko dla ſyná ſwego/ ktorego oni ſą cżłonkámi/ cżynić racży WujJud 59.

~ Szeregi: »dla modlitw i przyczyn« (1): Vkázuieſz Abráhámá y Dawidá vmárłego/ iákoby Bog/ dla ich modlitw y przytzyn/ miał wielką łáſkę okázáć/ náprzećiwko ludowi Izráhelſkiemu/ iuſz po ich ſmierći. KrowObr 215v.

»dla przyczyn i prośb« (1): Dla przytzyn ich y prozb/ ratz zgłádzić łáſkáwie náſzego żywotá grzechy. KrowObr 168v.

»dla przyczyn i zasług« (2): Boże dla przytzyn y zaſlug Swięthych/ odpuść nam grzechy náſze. KrowObr 166v, 171. ~

»z przyczyny« (4): RAcż to dáć Pánie/ [...] ábyſmy ſię z świętá błogoſłaẃionego Apoſtołá twego Thomaſzá weſelili/ á przy tym záwżdy/ y z przycżyny iego porátowánie odnośili LatHar 435, 491, 512.

~ Szereg: »z przyczyny i pomocy« (1): rękę onę od niewiáſty cáłowáną ſobie vćiął [św. Leo]. ſktorą gdy ſię przed obrázem niepokaláney dziewice Matki Bożey modlił/ z iey S. przycżyny y pomocy zlecżonym zoſtał SkarŻyw 319. ~

»na przyczynę (przyczyny)« [w tym: w pl (2)] = ad interventus JanStat (21): Zaraz opowiedzieli panowie, iż KJM nie z powinnosci jakiej, ale na przyczynę panow opatrzenie im na strawę obiecał Diar 38, 74; Amiráliuſá Schábotá Krol Fráncuſki záſię ku ćći przywroćił y máiętnośći/ ná przycżynę niektorych. BielKron 219, 231, 355, 385v, 401v, 410v; RejAp 35v; Wſpomni ſobie napirwey ná Abráámá/ [...] iáko Sodomie ná iego przycżynę/ bo był tám dzieſięć ſprawiedliwych ználazł/ chciał [Pan] przepuśćić. RejZwierc 124; Y przez cudzą modlitwę/ iáko ná przycżynę Abráhámowę Pan Bog Abimelechow grzech przepuśćił. WujJud 234v; SkarŻyw 127, 184, 227; StryjKron 477; PaprUp G2v; LatHar 463, 549; iż Bog więcey czyni ná przyczyny świętych/ po śmierći ich/ niżli poki tu żyli ná świećie WujNT 505.

~ na przyczynę u kogo (1): Po iego [św. Romualda] śmierći y cudá ſię niektore ná przycżynę iego v Páná Bogá ziáwiły. SkarŻyw 572.

W połączeniu szeregowym (1): ná pilné prośby ich [prełatów, panów i rycerstwa]/ któré do nas z pokorą czynili/ á zwłaſzczá ná oſobliwą prośbę y przyczynę y rádę Naiaſnieyſzégo brátá náſzégo namilſzégo Páná Alexándrá [...] Práwá/ wolnośći/ exempciȩ ná wieczné czáſy trwáć pozwalamy. SarnStat 886. ~

»prze(z) przyczynę (przyczyny)« [w tym: w pl (11)] (49): awſzakze ti ſam wyesz panie abramie ze ye^go K.m. pan nasz prze prziczinę pana twego wyelka sum^me pyeniedzi wilozicz raczil na livdzy sluzebne LibLeg 10/155; Przes chwálebney pánny maryey przytzynę/ wybaw nas od ſmutku ninieyſzego KrowObr 160v; Day Boże/ áby przes przytzynę pięć Braćiey Polakow/ Benedyktá Ianá/ Máttheuſſa/ Izááká/ y Kryſtyná/ przyſliſmy ku wietzney oytzyźnie. KrowObr 174v, 89, 156, 162, 163v [2 r.], 168, 172; prośił Zorobabel Kámbiſeſá wielekroć przez ſię y przez przycżynę inych/ áby dopuśćił kościołá budowáć BielKron 115v; Synowie Lántgráfowi ſtáráli ſie o to/ iáko by oycá wybáwili z więzienia/ przez rozmáite przycżyny. BielKron 235, 144v, 228, 415, 417v; Bog śiłá rzecży inácżey iedno przez przycżynę Swiętych niedáie. WujJud Llv, 56; Niechże tedy obacżą Rzymiánie/ ktorym práwem nas s koſciołá wyłącżáią/ ktorzy ſámego Páná Bogá przez przycżynę iedynego Pośrzedniká Páná Iezuſá Kryſtuſá wzywamy RejPosWstaw [143⁴]v [2 r.]; ModrzBaz 93v; SkarŻyw 357, 358, 533; Wſzyſcy święći wſzyſtko v Páná Bogá przemogą/ y ták wiele ludźiom bywa przez ich przycżynę vproſzono ReszPrz 60; racż nam przez twego Syná przycżyny/ odpuśćić iuż wſzyſtki náſze winy. ArtKanc P4; LatHar 7, 233, 411, 423, 441 (9).

~ W połączeniach szeregowych (2): krol ma być tákowey ſtałoſći/ iż áni przez prozby áni przez przycżiny áni przez dáry [nullo precaminum interventu] nie ma odſtępowáć od drogi ſpráwiedliwoſći. HistAl G3v; LatHar 17.

Szeregi: »przez dary i przyczyny« (1): Lecż czárt ktory iey [św. Juliany] przedſięwzięćie ſkázić chćiał/ ták pomogł onemu cżłeku/ iſz przez dáry y przycżyny/ Stároſtą zoſtał. SkarŻyw 150. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przez modlitwy i przyczyny« (1): Tu widzimy iż to chwale Bożey nic nie vymuie/ kiedy zbáwienie ludzkie bywa przypiſáne ktoremu człowiekowi/ ábo ániołowi [...]: iáko pierwſzey po Bogu przyczynie zbáwienia: bądz przez modlitwy y przyczyny: bądz przez karánie y nápominánie WujNT 796.

»przez przyczynę(-y) i zasługę(-i)« [szyk 5:5] (10): Day nam Boże/ ábyſmy przes zaſlugi y przytzyny pánny Máryey byli wybáwieni/ od wſzyſthkich złych rzetzy. KrowObr 169, 173v, 174 [2 r.], 217v; WujJudConf 55; nie wwodź mię w pokuſzenie/ ále wybaw ode wſzego złego [...] przez przycżynę y zaſługi niepokaláney P. y mátki twoiey Máryey/ y wſzytkich Swiętych twoich. LatHar 644, 242, 470, 672. ~

»za przyczyną (przyczynami)« [w tym: w pl (2)] = intercessione JanStat (71): Zlaſką boſką y za prziczinamy wſzitkich ſwietich. pan bog dal woyſkv memv nad tim woyſkiem niemieczkim zwiczieſtwo miecz LibLeg 10/147; LibMal 1553/174; Diar 40, 42; A on [Jezus] ſam ieſt Biſkupem náſzym/ zá kthorego przycżyną bywamy wyſłucháni/ ktory modlitwy náſze ofiáruie Bogu oycu LubPs Z2; GroicPorz f4v; Broń Boże wierne ſwoie zá przytzyną Máryey vſtáwitznie iey dufáiące. KrowObr 162; Boże zá przytzyną Błogoſláwionego Iodoká/ od grzechow zmázy rátz nas otzyśćić. KrowObr 171, 162, 171, 173, 174v, 215, 215v; Thegoż roku Kolegium záłożono w Argentoraćie/ zá przycżyną Iákubá Sturmiuſá ſtárſzego z rády BielKron 216v, 117v, 229v, 230, 325; Kogóż my w ták wielkim grzéchu [...] naydźiemy ſobie Przyczyńcą/ zá którégoby przyczyną/ odpuśćił nam BOG wćielóny krzywdę y háńbę ſwą/ bes pokáiánia náſzégo? OrzQuin Z2v; WujJud 56, 184; MycPrz I A4; KarnNap E4v; SkarJedn 175; iuſz mię Chryſtus zá przycżyną Eufrázyey do ſiebie wzywa. SkarŻyw 227, 115, 356 [2 r.], 409, 491; StryjKron 502; ArtKanc M18; ActReg 81; Phil P; wiemy to z piſmá S. że wiele rzecży Pan BOg dáwáć niechce/ dla pewnych przycżyn/ iedno zá prośbą Swiętych ſwoich: iáko krolowi Abimelechowi grzechu odpuśćić nie chćiał/ iedno zá przycżyną Abráhámową: á przyiacielom Iobá S. iedno zá przycżyną Iobową. LatHar 329, 87, 88, 93, 101, 104 (20); á potym żáłośćią złych vczynków y złodźieyſtw przywiedźieni zá przycżyną przyiaćiół ſwych/ zwykli [złodzieje i złoczyńcy] łáſki náſzéy prośić SarnStat 701, 206, 1097; SiebRozmyśl [D4]v, Iv.

~ za przyczyną do kogo (1): Zá twoią do Chryſtuſa przycżyną/ Pietrze błogosłáwiony/ vproś mi to ſzcżeśćie/ ná náwrocenie duſz kácerſkich SkarŻyw 374.

Wyrażenia: »za przyczyną uczynioną« (1): Za znáczné zaſługi [...]/ tákże téż zá przyczyną do nas Poſłów źiemſkich vczynioną/ przerzeczonému Iendrzeiowi Wołkowi [...] ſummy dwá tyśiącá złotych [...] zápiſuiemy SarnStat 1209.

»za wielką przyczyną« (1): Zá iego [św. Piotra] wielką przycżyną/ day nam Iezu Chryſte vcżeśnictwo w cnotách iego y pomnożenie wiáry wmiłośći twey SkarŻyw 601.

Szeregi: »za przyczyną i modlitwą« (1): ([...] vtwierdź [...] poſtępki náſze) zá przyczyną y modlitwą świętey y wielebney Bożey rodźićielki LatHar 224.

»za przyczyną albo za namową« (1): A niewiem by theż [przysięgi czyniono] wiele kroć nie zá przyczyną álbo zá namową niebogoboynych Prokuratorow GroicPorz z3v.

»za pomocą a przyczyną« (1): To widzenie ták ſobie zykłádał [św. Bernardyn]: iſz zá pomocą Bożą á przycżyną S. Fránćiſzká/ mogł w ogniu pokus ſzátáńſkich/ świeckich y ćieleſnych niezgorzeć. SkarŻyw 461.

»za prośbą i przyczyną« [szyk 2:1] (3): ActReg 170; rácż duſzom ſług y ſłużebnic twoich/ dáć [...]: áby zá nabożną przycżyną y prośbą/ onego pofolgowánia doſtąpili/ ná ktore ſię tu vprzeymą myślą y pożądániem zánośili. LatHar 182; WujNT 309.

»za przyczyną i zasługami« (2): RAcż przyiąć nałáſkáwſzy BOże/ zá przycżyną y zaſługámi błogoſłáwioney Máryey [...] tę poſługę powinną náſzę LatHar 50, 478. ~

Iron. (1): Azaż nie znáć po poſtáwie/ Zeć niegodzien w żadney ſpráwie. Rzekł ezop [!]/ dziękuięć z przycżynj/ Dwornieyſzyś niż ktory inny: A zá tákie porádzenie/ Coć by dáć zá podárzenie. BierEz D2.

4. Pomoc, współudział [czyja] (2):

I sg w funkcji okolicznika sposobu: »przyczyną« = ze współudziałem (1): Ian prziranſky gdi bel pithan [...] ieſly iego przycziną albo pomoczą nyeboſczicza pany Svchorzewſka yeſt zamordowana, przitym constanter trwall yſch pomocznykiem nyakym vczynkv thego nyebell LibMal 1543/72v.

Szereg: »przyczyna albo pomoc« (1): LibMal 1543/72v cf I sg w funkcji okolicznika sposobu.

Wyrażenie przyimkowe: »nie bez przyczyny« = ze współudziałem (1):

~ Wyrażenie: »nie bez słusznej przyczyny« (1): Iż ten ięzyk waſz/ [...] (Ktori, nie bez ſłuſzney Bożey przycżyny Alexander wielki ſwiata wſzego panowaniem ieſt oſlawił. [...]) Ze też prze ſwiątoſć á ſlachetnoſć ięzyka thego [...]: telko tym tho Słowieńſkim ięzykiem Mſza bywa dopuſzcżona FalZiołUng V 119. ~

5. Dodatek (2): Additamentum, Przydátek/ Przycziná. Mącz 92b; Interfacio, [...] Przicziná/ Prziczinienie. Mącz 116d.

6. Prawdopodobnie: Zdarzenie, przygoda, nieszczęście (1):

Fraza: »przypadła [na kogo] przyczyna« (1): TEn [hetman Gieraldus] kiedy był poiman od Krolá Ruffiná/ Rzekł/ z nieſzczęſciać przypádłá ná mię tá przycżyná. RejZwierz 19v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Res, Rzecz/ Wſzeláká Spráwá/ przicziná/ potrzebá/ máyetność/ mienie/ bogáctwo. Mącz 353a.

Synonimy: 1. okazyja, powod; d. wina; e. argument, dowod, przedsięwzięcie, racyja, wywod; f. czas, pogoda, potemność, trefunek; g.α. autor, sprawca; 2. droga, kstałt, miara, obyczaj, sposob, zwyczaj; 3. pomoc, pośrzednictwo, prośba; 4. pomoc, ucześnictwo; 5. przydatek; 6. przygoda.

Cf [NIEPRZYCZYNA], PRZYCZYNNOŚĆ

ALKa