Przysłowia: Wroznych kráioch rozne obycżáie. RejZwierc 16 marg, 17, Bbb2v; ile kráiow á vdźielnych ná świećie kątow/ [...] rozne obycżáie/ zátyṁ y rożne roznych potrzeb goſpodárſtwá bydź muſzą. GostGospSieb +3v. [Ogółem 4 r.].

gdzie rozne obycżáie/ Przyiaźń śię tám nie nádáie BierEz 03.

iáki narod tákież też y obycżáie. RejAp 82v.

Iákié gdźie obycżáie przyſzedſzy záſtánieſz/ Ná tákich/ pánie gośćiu/ y ty tám przeſtánieſz. PudłFr 4.

O cżáſy/ o obycżáie. PowodPr 73.

Frazy: »(jako) jest (a. bywa, a. by(wa)ł) obyczaj; co za obyczaj jest« [w tym: jako jest obyczaj (91); z elipsą „być” (12); obyczaj u kogo (50), za kogo (1), komu (4), na co (2), między kim (4), o czym (1), przy czym (3), w czym (1), gdzie (41), kiedy (7), od kiedy (2); obyczaj czego (7), cum inf (20), Ze zdaniem dopełnieniowym (61): iż (35), że (16), aby (6), kiedy (2), gdy (2)] = (ut) est (erat) mos Miech, Vulg, Mącz, Modrz; consuetudo tenetur HistAl; sicut consuetudo est Vulg; est ritus Mącz; iuxta normom PolAnt; est receptum a. usitatum Modrz; ut moris est JanStat [szyk zmienny] (190:2): any kazal yem na odyezdzye abi mv ranka czalowaly yako tho obiczay myedzi namy LibLeg 11/155, 3/33v, 6/191, 7/105; ZapWar 1545 nr 2646; MetrKor 31/621; BierEz H3; OpecŻyw 146v; ForCnR D4v; á bowye^m ten był obytzay mazania ćýał [zmarłych] HistJóz E4; FalZioł I 52b, 89c, 152c, V 37; GlabGad A3v; MiechGlab 15; Abowiem obycżay ieſt ſlugam bożim ſiedm kroć przez dzień chwalić pana boga WróbŻołt pp7; WróbŻołtGlab A2; HistAl F2v; MurzNT 38v; Diar 44; GliczKsiąż B5, C7v, E5, E7, K3v (8); A ieſliby przał/ przyſyęgá ná trzeći dźień bywa przyſądzoná/ álbo ná bliſki Szołtiśi Sąd/ iáko kędy ieſt obyczay. GroicPorz i4v, c3v, d3v, i3v, 12v, q2v, x3, bb3v; KrowObr 31v, 72; Rzekł ſtárzec/ iuż ſiądź zá ſtoł boć ten ieſt obycżay/ Aby tu káżdy cżcion był RejWiz 25; Leop Ruth 4/7, 1.Reg 20/25, 1.Mach 10/88; UstPraw F3v; BibRadz II 59v marg; Potym nas vpominał on rzecżnik o dáry álbo vpominki iáko ieſt obycżay v nich/ áleſmy rzekli/ iż tego obycżáiá nie máſz v nas. BielKron 435, 9v [2 r.], 19, 19v, 51, 53v (58); KwiatKsiąż P2v; Salve, Bądź zdrów / też obycżay yeſt mowienia/ że zá pozdrowienie mowiemy/ pomaga bóg. Mącz 366b, 116a, 175b, 176d, 195b, 285d, 356d; SarnUzn F8v; SienLek 45v, 67, 68v; GórnDworz B4, R6, X3, Y4, Y6v, Z2; obycżay te^go kroleſtwá ieſt krolowi iedno przez rok krolować HistRzym 91; RejPos 56, 143, 214v; RejZwierc 27v, 169v; BielSpr 67; WujJud 167v; BudBib I 1a marg, Num 29/30, 33, 37; BudBibKaw A2; HistHel Dv; Strum P3; BudNT Ioann 18/39, 19/40; StryjWjaz Bv; Ten (mowię) tám ieſt obycżay/ áby żaden w tem powiećie nie ſądźił/ w ktorem ſię vrodźił. ModrzBaz 75, 11v, 12v, 14, 24, 28v (18); SkarŻyw 134, 196 marg, 353, 413; ZapKościer 1584/49v; bo w on czás iáko y dziś v Litwy był obyczay Zamki y Miáſtá z drzewá budowáć StryjKron 355, 46, 161, 390, 411, 667, 692, 762; CzechEp 172; Ia/ gdźie czego obyczay ieſt/ nie zákázuię KochDz 108; ReszPrz 139; Też obycżay w Indyey wſzędzie ná wſchod ſłońcá/ Zony rządzą/ á chłopi ſłużą im dokońcá BielSjem 8; GostGosp 102; LatHar 698, 737 marg; WujNT 114, 227, 349; WysKaz 43, 44; SarnStat 234, 329, 464, 477, 622 (9); CiekPotr 78.

»jest (a. było), będący w obyczaju« = in usu est Mącz, in morem est, moribus usitatum est, moribus observatur Modrz [w tym: z elipsą „być” (1); jako jest w obyczaju (1); obyczaj u kogo (8), komu (1), cum inf (1), ze zdaniem dopełnieniowym (3): aby (1), iż (1), że (1); od kiedy (1)] [szyk zmienny] (11:1): BielKron 261; Mącz 78a, 155d, 398d, 491a; BielSpr 29v; Bo to co ieſt v nas w obycżáiu/ iż oboi ludźie mieſzkáiąc w iedney Rzecżypoſpolitey/ dla iedney przycżyny/ iedne śćináią/ á drugim folguią/ áza nie poſzło na dźiw? ModrzBaz 71, 44v, 53v, 103, 132; SarnStat 1214.

»obyczaje nastały« (1): Dzis tedy iż obycżáye inſſe náſtáły GliczKsiąż L8.

»tego obyczaju, w obyczaju nie masz« [w tym: u kogo (2)] [szyk zmienny] (3:1): áż ſie iuż było ſprzykrzyło poſłom to cżęſte wſtawánie [do toastów]/ gdyż tego obycżáiá v nich nie máſz. BielKron 435, 435; SienLek 9; GórnDworz E3v.

»jako obyczaj niesie« (2): Praesertim ut nunc sunt mores, A zwłaſzczá yáko teraz obyczáye nioſą. Mącz 319a, 233b.

»(tak) obyczaj otrzymał« = in consuetudinem abiit, ita usu receptum Mącz (3): Acoluthus, Náſłádownik właſnie/ ále obyczay otrzymał że też Akolit zowiemy. Mącz 2d, 36b, 104b.

»obyczaj powstał [iż]« (1): A ſtądże był podobno y ten obycżay powſtał potym/ iż lie byli ięli dzwonow/ [...] y inych rzecży koſcielnych krzćić y máſciámi mázáć/ Szymki/ Vrbány/ Grzegorzmi ie przezywáiąc. RejPos 348v.

»obyczaj się rozszerzył« (1): Bicżowánie ábo dyſcypliny w proceſſyách ludzie zá niego cżynić pocżęli: y ten święty obycżay po wſzytkiey ſię Włoſkiey ziemi rozſzerzył. SkarŻyw 545.

»stał obyczaj« (1): kazał Ceſrz áby przez przyzwolenia Ceſárſkiego Papieżá wybierano/ y ſtał ten obycżay długo. BielKron 167.

»obyczaj urodził się, urosł« [w tym: u kogo (1); aby (1). iż (1)] (1:1): W miáſtách też obycżay ten vrodził ſye/ iż Bękártowye rzemyęſlá nye mogą robić GliczKsiąż B4v; WerGośc 264.

»obyczaj ustał, zaginął« = consuetudo lapsa est Mącz [w tym: gdzie (1)] [szyk zmienny] (2:1): dopuśćił Papież w kośćiele Krześćiańſkim mſzą mieć Słowieńſkim ięzykiem. Ná Kleparzu w Krákowie nie dawno ten obycżay záginął BielKron 343; Mącz 180b; ModrzBaz 83.

»(tak, a. jako) weszło (a. przychodziło) w obyczaj; obyczaj wszedł; wniść (a. przyść, a. wchodzić) w obyczaj« = consuetudo inolevit a. suscepit, incessit mos Mącz; in morem abire, recipi Modrz [w tym: komu (3), u kogo (3), między kogo (1), gdzie (1); cum inf (2), iż(e) (11), że (1), aby (1)] [szyk zmienny] (21;1;11): GliczKsiąż D6v, E8v; Zá długim vżywánim weſzło w obyczay/ iże Gwar podnieſyenim pálcá wielkiego [...] czynią. GroicPorz v2v, cv, i2v; BielKron 8, 9, 11v, 25 [2 r. ], 114v, 303; Is incesit mos, To ták w obyczáy weſzło. Mącz 44b, 36b, 52b, 262b, 352b, c; GórnDworz Iv, L4; BudBib 3.Esdr 1/31; A gdy to wnidźie w obycżay [Hac cum erit moribus usitatum]/ będą ſię wſtydáć ći nikcżemnicy/ popiſowáć ſię iáwnie złotemi łáńcuchámi. ModrzBaz 119, 6v, 35v, 64v; WerGośc 211; BielRozm 11; LatHar 132; WysKaz 44; ZA złym zwyczáiem to w obyczay weſzło/ iż [Prava consuetudine noscitur esse observatum, quod... JanStat 489] Sędźiowie nie máiąc różnośći ná czáſy y rozdźielenié godźin/ ſądy odpráwowáli SarnStat 785, 584; GrabPospR N3; CiekPotr 77.

»zastarzał się obyczaj« = consuetudo inveteravit, discessit mos Mącz (2): Discessit mos, Záſiárzał ſie obyczay. Mącz 44a. 491c.

Zwroty: »być [jakich] obyczajow« [w tym: z elipsą „być” (6)] [szyk zmienny] (9): OrzRozm K4; BielKron 434v, 447, 448; RejPos 157v; Bo to y domá cżęſto widamy/ iż máło nie w káżdym kráiu ſą roznych obycżáiow ludzie. RejZwierc 16; StryjKron 205; ReszPrz 16, 109.

»być w obyczaju« (1): Solennia verba, Słowá które ſą w obyczáyu y w vżywániu. Mącz 398d.

»[co] chować w obyczaju« (1): [carz przekopski kazał dwie świece zapalić przed obrazem] co y po dziſieyſzy dźień drudzi Carzowie chowaią w obycżaiu [quod in hanc usque diem prosequentes imperatores continuant]. MiechGlab 12.

»obyczaj dzierżeć, dzierżan; obyczaju się dzierżeć« = morem retinere Mącz (2:1;2): v Greków y Ruśi [...] ſtárych ſye obyczáyow y vchwał Conciliy powſſechnych dźierżą. KromRozm III; BielKron 27, 448v; Mącz 448a; SarnStat 1216.

»obyczaj mieć, mający« = consuetudinem habere Vulg [w tym: około czego (1), między kim (1), w czym (1), gdzie (4), od kiedy (1); iż (10), że (1)] [szyk zmienny] (28:2): BielKron 98, 146, 252, 275v, 288 (14); Mącz 402b; HistRzym 17; BielSat Cv; RejZwierc 170; ten obycżay Rzymiánie mieli/ iż [...] młode ludźi bráli ku ćwicżeniu ná Rycerſkie rzecży BielSpr 1v, 14v, 41, 42, 52v, 56; HistHel Cv; BielRozm 17; KochWr 26; WujNT 1.Cor 11/16, s. 606, 616.

»mieć w obyczaju« [w tym: co (4), cum inf (2), iż (4), aby (1)] [szyk zmienny] (10): Tales Milezyus [...] rok rozmierzył ná 360 dni/ ácżkolwiek iuż mieli dwánaſcie mieſięcy w obycżáiu záchowáwáć BielKron 121v, 434v, 446; Mącz 21 Od; BielSpr b2v, 3v, 7; WujJud 201; RejPosWstaw [143⁴]v; GórnTroas 71.

»mieć w sobie, swoje obyczaje« [szyk zmienny] (2:7): BielKron 305; káżda nácya ma ſwoie obyczáie SkarKaz 311a; Wiem ia, iákie ma w ſobie ten wiek obyczáie CiekPotr 19.

»na stary obyczaj następić« (1): Rzymiánie [...] chcieli záſię Monárchią zátráćić/ [...] á ná ſtáry obycżay záſię Dyktatorſki náſtępić BielKron 141.

»obyczajow naśladować« [szyk zmienny] (4): ſwięci Cirullus y Metodius [...] na wiarę krzeſcianſką [ludy] nawrocili, ktorzi y po dzis dzien obycżaiow koſcioła greczkiego naſiaduią [usque nunc fidem et ritum Graecorum profitentur]. MiechGlab 27; BielKron 401; RejAp 152; RejPos 205v.

»nawyknąć (a. przywyknąć, a. wyknąć) obyczajow; przywyknąć obyczajom« = moribus assuescere Modrz [szyk zmienny] (4;3): RejPs 158; BielKron 336, 336v, 401; PaprPan V4v; ModrzBaz 54; gdźie té ſą kráie/ W któré iść: y obyczáie Którym przywyknąć GórnTroas 55.

»niechać obyczajów, zaniechawać obyczaju« (1:1): Ale niecháiąc ſtárych obycżáiow których iuż w Polſcze niémáſz/ wróćmy ſye do dźiśieyſzych KochWr 29; SarnStat 39.

»obroćić się w cudzy obyczaj« = przyjąć obcy obyczaj (1): wiele z thych [ludów] obroćiło ſie w cudzy obycżay BielKron 338.

»ochędożyć w obyczaje« (1): ATeńſkie miáſto álbo kroleſtwo ich/ [...] Cekrops [...] ochędożył w obycżáie/ chędogość y doſtatek BielKron 27.

»obyczaj odnowić« (1): Złoteby to zaprawdę wieki z niebá śię nam O KROLV wróciły/ [...] kiedybyś obycżay ten/ ácż opuſzcżony/ y przez wiele wiekow zániechány/ [...] odnowił [si morem ... renovares]. ModrzBaz 21.

»obyczajow, od obyczajów, od obyczaju odstąpić (a. odstępować)« [szyk zmienny] (2:2:1): KromRozm I A3v; KochSat B2v; od chwálebnego obyczáiu nie odſtępuy BiałKat 231; GórnRozm L2; KochWr 26.

»[od kogo] z obyczajem być przyjętym« (1): ludzie [się nam] dobrymi y goſcinnymi vkázowali/ od ktorych byliſmy z obycżáiem wdźięcżnie przyięći BielKron 445.

»obyczaje przyjąć; obyczaj był przyjęt; w obyczaj przyjęty« = mos recipitur Modrz [szyk zmienny] (4;2;7): [Nowogrodzanie] obycżáie Moſkiewſkie przyięli BielKron 432v, 272, 336, 432v; ModrzBaz 64, 75, 76v.

»obyczaju przystrzegać; obyczaj ma być przystrzegany« = morem custodire Mącz (2;1): ieſt tho obyczay dobry/ y pilnie ma być przyſtrzegány GroicPorz i3v; Mącz 75d; WujJud 167v.

»ku chędogim obyczajom przywieść« = ucywilizować (1): W they Arkádyey był Prometeuſz mąż oſtrego rozumu / kthory lud proſty á báłwochwálny ku chędogim obycżáiom przywiodł. BielKron 273.

»obyczaje przywrocić« (2): KochSat B2v; trzebáby odnowić ſtárodawny ſzkolny Zwycżay: á obycżáie dawne przywrócić [renovanda esset vetus scholarum consuetudo et mores pristini revocandi] ModrzBaz 130v.

»skazić obyczaje; obyczaje skażone« = mores depravati Modrz (1;2): ieſli ſie damy w moc nieprzyiacielowi/ ſkáżą náſze zacne á pocżćiwe práwá y cnotliwe obycżáie BielKron 117, 199; ModrzBaz 11v.

»[kogo] na obyczajach stanowić« = wnosić obyczaje [komu] (1): [św. Marek] światłość Ewanieliey wnioſl: y wicie duſz ludzkich pozyſkował. ktore ná iákich obycżáiách ſtánowił/ á co im záwychowánie dał [...] to ſzeroce Philo [...] wypiſał SkarŻyw 362.

»strzec obyczajow« (1) : Zydowie then obycżay máią/ iż więcey ſtrzegą ſwych błażeńſkich obycżáiow táiemnie żywąc niż piſmá Swiętego BielKron 464v.

»w obyczaju trwać« (1): y v nas ſámych yeſſcże to w obycżáyu trwa GliczKsiąż B4v.

»obyczaj(e) trzymać; obyczaju się trzymać; obyczaj był trzyman« [szyk zmienny] (3;1;1): [Melcydes papież] Vſtáwił áby w niedzyele álbo we cżwartki poſty nie bywáły/ [...] Y był ten obycżay trzyman áż do Grzegorzá wtorego. BielKron 155, 300v, 341 v; BielSat G4; BudBib A2.

»uczyć (a. nauczyć, a. wyuczyć) (się) obyczajow; obyczajom się przyuczyć« [szyk zmienny] (6;1): BielKron 25, 272v, 275v, 388v; Vmárł Krol o Polacy Krol [...] ktory śię tu vrodźił/ tu się ſwámi wychował z młodośći obycżáiom wáſzym/ prawom wáſzym/ ſpráwom wſzem wáſzym był śię przyucżył. BiałKaz H2v; PaprUp Dv; WujNT 700.

»obyczaj ustawić; obyczajow stanowienie« = consuetudinem imponere HistAl [w tym: komu (1), gdzie (1); aby (1)] [szyk zmienny] (2;1): HistAl I7v; Przeto zá ich dobrodzyeyſtwo vſtáwili ten obycżay w Rzymie/ áby pániom wolno chodzić we złocie BielKron 110; GostGospSieb +2v.

»obyczajow (a. obyczaju) używać« = more uti Modrz (6): RejPs 73v; BielKron 272; Iákich obycżáiow vżywáć miedzy poſtronnemi narodi. RejZwierc A5v, 18; ModrzBaz 4v. 87.

»wnieść (a. wnaszać, a. (w)wieść) obyczaj(e); (nowo) wniesion(y) obyczaj« = morem revocare Mącz; inductus mos Modrz [w tym: do kogo (3), od kogo (1), komu (2), na kogo (1), między kogo (2), dokąd (3)] [szyk zmienny] (13;2): OpecŻyw 3v, 4; BielKron 75v, 120v, 381v; Invectitii mores, Nowo zkąd ynąd wnieſione obyczáye. Mącz 477d, 505b; GórnDworz B8v, Cc5v, Ii4; KuczbKat 240; ModrzBaz 91; StryjKron 477; Chwałá Bogu/ że té kráie/ Nioſą inſzé obyczáie: Ani w Polſcze iáko żywy/ Ziáwiły ſye tákié dźiwy. KochPieś 67; WyprPl A2.

»w obyczaj wnieść (a. wnosić, a. wwieść, a. wwodzić); w obyczaj wwiedzion (a. wniesiony)« = consuetudinem introducere Mącz; in mores inducere Modrz [szyk zmienny] (6;2): RejKup dd8v; vbogiego człowieká/gdy niema kthoby zań Gwar obręczył/ łacwie od ſpráwy iego odżenie. To tedy ponieważ ieſt zwielkim vbliżenim ſpráwiedliwoſći/ [...] niema być dopuſzczono/ áni w obycżay wwodzono. GroicPorz v3v, ſ3v; Mącz 96c, 49lc; ModrzBaz 46v, 76v; GrabPospR N3v.

»[kogo] w obyczaje wprawować« (2): Ligurgus gdy Spártany wpráwował w práwá y w poczćiwe obyczáie/ tedy ſie im to trudno s przodku zdáło. RejZwierc 28, 83v.

»wykorzenić obyczaj« (1): Difficile est mutare aliquem morem, postquam invaluit. Trudnó [!] wykorzenić yákiego obyczáyu gdy ſie yuſz zámógł. Mącz 474d.

»z obyczaju wyniść« (1): Cur ex tanto intervallo rem adsuetam usurparent, Czemu wznawiáyą rzecz ktróra [!] dawnym czáſem yeſt záſzłá/ albo z obyczáyu wyſzłá. Mącz 475a.

»obyczaj wypełniać; obyczajmi [co] wypełniać« (1;1): SkarŻyw 496; kto go [Machabeusza] z tego iáko z błędu karze? y owſzem kościelny y ſtárodawny/ y z nabożeńſtwem zakonny^m vroſły obycżay wypełnia. SkarKaz 382a.

»wywiadować (a. wywiedzieć) się obyczajow« (6): iecháli od Krolá Luzytáńſkiego/ áby ſie wywiedźieli obycżáiow Nigrytow BielKron 452, 401, 441, 44lv, 443v, 451v.

»wziąć obyczaj, w obyczaj, za obyczaj; obyczaj wzięty« = increbrescit consuetudo Modrz [w tym: od kogo (2), komu (1); cum inf (1)] [3:2:1;3): A gdy iuż Alexánder żadnego páná przećiw ſobie nie miał/ wzyął obycżáie Perſkie BielKron 125v, 448v; Mącz 356d; przodkowie náſzy pilnie záchowawſzy [...] obycżay wźięty od ſtárſzych Twoich potomkom podáli. WujJud 194v; ModrzBaz 54, 78; Oczko 27; ZawJeft 39; WujNT 463.

»obyczaj (za)cho(wy)wać (a. zachowawać), (za)chowan(y); obyczaj zachowuje się; zachowanie obyczajow« = consuetudinem obtinere HistAl; consuetudinem servare Mącz; mos observatur Modrz; modum observare JanPrzyw [szyk zmienny] (21:5;1;4): MetrKor 31/621; BielŻyw 114, 157, 158; Pięciori Moyżeſzowe kxięgi przijąwſzy obrzazuią ſie, y ſtarego zakonu obycżaie chowaią [legalia observant]. MiechGlab 20; LibLeg 11/12; ZapWar 1545 nr 2646; HistAl I7v; GroicPorz p4, z4, x3v [2 r.]; KrowObr 105; KochZuz ktv; BielKron 30v, 68, 207, 246v, 327v; Rituales Hetruscorum libri, Xięgi o wźiętych á záchowánych obyczáyách. Mącz 356d, 116a, 389a; BielSpr kt, 35v; ModrzBaz 33v, 46 [2 r.]; KochWr 27; WujNT 419; SarnStat 887, 1216.

»zażyć obyczajow« (1): A przeto niechay nam też będzie wolno/ záżyć obycżáiow náſzego wieku GórnDworz Iv.

»zmienić (a. odmienić, a. przemienić) obyczaje; obyczaje muszą się odmienić, zmieniły się; zmieniony obyczaj; odmiana obyczajow, w obyczajach« = consuetudo inversa Mącz; mutare traditiones Vulg [szyk zmienny] (6;1:1;1;2:2): Bo kiedy więc kto ſtáre obycżáie zmieni/ Iuż go też ledwe będzye do drugyey Ieſieni. RejWiz 93; BielKron 87, 201 v, 409v [2 r.]; Mącz 337d, 488a; Prot A2; Tákże równie y w rzeczypoſpolitéy ſye dźieie: póki ſye oná ſwych praw/ [...] trzyma/ póty y ludźie vrzędu ſwégo/ y powinności przeſtrzégáią: iáko namniéy rzeczpoſpolita oſłábieie/ [...] wnet y w obyczáiach odmiáná będźie KochWr 30 [2 r.]; Ieſus Názáreńſki ten zburzy to mieyſce/ y odmieni obyczáie ktore nam podał Moyzeſz. WujNT Act 6/14; PowodPr 77; SkarKazSej 701b.

»obyczaj znieść« (1): choć Królowie Sochaczowſki obyczay chćieli zniéść, tedy przedśię mimo to pſowáć pożwów Sędźiowie dopuſczáią z ledá przyczyny. SarnStat 1280.

Wyrażenia: »chrześcijańskie, chrześcijan obyczaje« [szyk 7:2] (8:1): Mącz 120b; Wiedzą też Krześćijáńſkie náſze obycżáie/ Iż káżdy ná wcżeſnośći domowey przeſtáie. BielSat G2v; SkarŻyw 117; ReszPrz 156; WerGośc 211; BielSen 16; ROZDZIAŁ III. Vczy Chrześćijáńſkich obycżáiow WujNT Col 3 arg; PowodPr 80; á nie dopuśćili im [rodzice dzieciom] rość iáko drzewu w leśie/ tylo w ćiáło/ bez dobrych y Chrześćijáńſkich obycżáiow. SkarKaz 420a.

»cnotliwe obyczaje« [szyk 2:1] (3): BielKron 117, 272; gdyby ſtátecżne wychowánie/ wſtyd/ dobroć/ cnotliwe á święte obycżáie [puri et sancti mores] w ktorey Rzecżypoſpolitey moc miáły/ tedyby tám Státutow lub praw nietrzebá ModrzBaz 69v.

»cudzoziemski, cudzy, obcy obyczaj« [szyk 4:2] (2:2:2): BielKron 338; GórnRozm K2v, K3v; Iżby záśię bannići karánia nie vśli/ vćiecze ſię tęn náſz práwodawcá do obycżáiow cudzoźiemſkich GórnRozm L2; Nánioſlo ſie do nas obcych obycżaiow PowodPr 80, 7.

»tych czasow obyczaj, dzisiejsze obyczaje« [szyk 4:1] (3:2): ſerce mi ſię kráie/ Patrząc ná ty dźiſieyſze náſze obyczáie. Prot D2v; Lecż zwrócił niewiem iáko z plácu y zawodu onych ſtárych obycżay tych cżáſow [consuetudo horum temporum] ModrzBaz 130v; BielRozm 3. Cſ »podle czasu tego obyczaja«, »z obyczaja tych czasow«.

»dawny, przeminęłego wieku obyczaj« = translativus mos Mącz; vetus mos Modrz [szyk 10 :7] (16:1): WróbŻołtGlab A2; BielKron 20łv; Mącz 124c; RejPos 143; Płakac vmarłych dawny obycżay BiałKaz D2v marg; ModrzBaz 130v; Iedná roſkoſz/ wſpómináć ſtátecznému człeku/ Przeminęłégo piękné obyczáie wieku. PudłFr 75; SarnStat 1222; GrabPospR K2v; PowodPr 77; Dawny to wáſz obyczay/ ledá komu daćie Wiárę GosłCast 65. Cf »wedle dawnego obyczaju«.

»dobry obyczaj« = bonus mos Mącz, Modrz [szyk 15:9] (24): SeklKat Q3v; KromRozm III I8v; GroicPorz d3v, i3v; BielKron 25, 75v, 275v, 448v; Mącz 90b, 233c [2 r.]; wiele inych obycżáiow dobrych ieſt we Włoſzech [...] też ten/ ktory ia bárzo chwalę/ [...] gry rozmowne GórnDworz C, Ii4; BielSpr 52v; BudBibKaw A2; Rozdźiał Piąty. Naprzod o tem/ iż dobremi obycżáymi Rzecżpoſpolita bywa bárzo dobrze rządzoná. ModrzBaz 5v, 30, 46v, 126; GórnRozm C2v [2 r.]; SarnStat 851; SkarKaz 277a, 311a, 420a.

»obyczaj domowy« [szyk 1:1] (2): BielKron 259v; ieſliżećby ſie domá vprzykrzyło/ á chciałbyś ſie też przypátrzyć thu domowym obycżáiom oycżyzny ſwoiey/ á zdáłoćby ſie álbo do dworá/ álbo w ſtan Rycerſki álbo żołnierſki vdáć. RejZwierc 25.

»obyczaje duchowne« (1): Cerimoniae, obiczaye duchowne, swyątoscy vydome BartBydg 27.

»kościoła, kościelny obyczaj« [szyk 4:1] (3:2): obycżay koſcioła rzymſkiego zakazuie iego [masła] pożywania cżaſow poſtnych. GlabGad K; SeklKat Q3v; WujJudConf 206, 228; Mártynus 5 Papieſz/ ná prośbę krolow y panow wielkich miaſt y Akademiey/ ktorzy cudow y żywotá iego byli świadomi/ miedzy święte/ kośćielnym obycżaiem policżyć go vmyſlił SkarŻyw 312; SkarKaz 382a.

»obyczaje ludzkie, ludzi, narodu (a. narodow), ludu« = natura gentis Miech; mos gentium a. hominum a. nationum a. populorum Modrz [szyk 23:10] (22:1:7:3): BielŻywGlab nlb 9; MiechGlab [88]; Przetoć głupim nic lepſzego, Iedno poſłuchać mądrego, Ktory w mnogich ſtronach bywał, Obyczaje ludzkie widał. BierRozm 4; KromRozm II o4v; Bowiem gdy ſie przypátrzyſz z dáleká s przełáie/ A vważyſz ná ſwiecie ludzkie obycżáie RejWiz 181; Obycżay ludu Hiſzpáńskiego ieſt ten: Zony goſpodárſtwá domowego pátrzą BielKron 280v, 199, 441v, 443v, 455v, 457, 465v; OrzQuin Zv; KuczbKat 295; Przemowá krotka do poććiwego polaká z wypiſániem obycżáiow niektorych narodow. RejZwierc B4, 77v, 185v; Pożytecżna też rzecż ieſt Krolom/ wiedźieć obycżáie wſzytkich narodow ModrzBaz [16]v, 20v, 74, 75, 97, 112v; SkarŻyw 544; ReszPrz 33; KochPieś 73; BielRozm 1,3; KochWr 30, 39; Ktora kilká ięykow ſtátecżnie vmiáłá/ Y obycżáie roznych narodo wiedźiáłá. KmitaSpit A4; SkarKazSej 699b, 701b. Cf »wedle obyczaju ludzkiego«.

»Machometowy obyczaj« (1): Ten kośćioł od Rzymian był pokáżon weſpołek z miáſtem/ od Krześćianow potym wymurowan okrągłym kſtałtem/ teraz Máchometowym obycżáiem Turcy ij ſpráwuią. BielKron 265.

»obyczaj nieludzki« (1): gdy chćiał ten obycżay nieludzki [karmienia psów bojowych ludzkim mięsem] zágubić Siáſánor zrzućili go s páńſtwá. BielSpr 45.

»nowy obyczaj« [szyk 3:2] (5): OpecŻyw 4; Diar 60; Grakkus [...] gdy nowy obycżay chciał wnieść miedzy poſpolſtwo/ áby były role pomierzáne w rowny dzyał/ rzućiło ſie poſpolſtwo nań BielKron 120v; KochSat B2v; WyprPl A2.

»obyczaje ojczyste« = mores patrii Modrz (2): á nietylko práwem Bożym/ ále też obycżáymi y práwy oycżyſtemi wolni ſą od wſzelákich powinności ModrzBaz 139, 101v.

»obyczaj pobożny« = sacrum est ritu Mącz [szyk 2:1] (2): Mącz 363a; CzechRozm 96v; Bo komużeś Wáſzá Kró. M. tę Koronę Polſką/ témi ták świętémi práwy/ y obycżáymi ták pobożnémi oſzláchćił? OrzJan 96.

»pogański obyczaj« [w tym: 1 sg (23)] [szyk 23:13] (36): GliczKsiąż C7v; Ná grob vmárłego kłádą ſtráwę pogáńſkim obycżáiem BielKron 261, 65, 98v, 157v, 158v, 283 (16); Deo thure et vino supplicare, Kádzenim y winem bogu ofiarować obyczáyem pogáńskim. Mącz 305d, 120b; RejPos 205, 205v; ModrzBaz 55; SkarJedn 54; Opuśćił tedy Miecyſław ony pirwſze ſiedḿ żon/ s ktorymi Pogáńſkim obyczáiem długo obcował StryjKron 150, 150 [2 r.], 400, 472, 522. Cf »według pogańskiego obyczaju«.

»pospolity obyczaj« = popularis et civilis usus Mącz [szyk 4:3] (7): Mącz 52b, 124c, 268b, 312c; Tákowy obycżay/ iż bywał poſpolity v Rzymian [Hunc morem usitatum fuisse Romanis]/ świádcży Virgilius ModrzBaz 14. Cf »wedle pospolitego obyczaju«, »z pospolitego obyczaja«.

»przeszłe obyczaje« (1): Mores prisci, Przeſzłe á ſtáre obyczáye. Mącz 322c.

»obyczaj przodkow« [szyk 5:3] (8): MetrKor 31/621; RejPs 73v; KromRozm I A3v; A ták bráćie miły/ ieſli álleguiem Włádyſłáwem álbo Káźimierzem Krolem/ álleguymy też y obycżáymi przodkow ſwoich: weźmimy prawdę ich przed ſye OrzRozm T2v; CzechRozm 81; GórnRozm L2; CiekPotr 20, 77.

»słuszny obyczaj« (2): wydajcież nam Helenę z rzeczami I nagrodę uczyńcie słusznym obyczajem KochMon 35; SarnStat 297.

»społeczny obyczaj« (1): Bo Licemiernicy ná on cżás byli tákowi/ ktorzy ſie wyłącżáli s ſpołecżnośći ludzkiey/ á od ſpołecżnych obycżáiow ich RejPos 200v.

»sprawiedliwy obyczaj« (1): iáko ná wielu mieyſcach/ then ieſt dobry á ſpráwiedliwy obyczay/ iż cokolwiek płácą v Sądu/ kłádą przed Przyſyężniki GroicPorz d3v.

»sprosne obyczaje« (3): Było to miáſto [Pskow] pierwey ſobie wolne/ iż miáło ſwe Kſięſtwo/ poki go był Bázyli nie zniewolił/ [...] Sthądże pozoſtháli obycżáiow ludzkich/ gdy przyięli ſproſne obyżáie Moſkiewſkie BielKron 432v, 272, 448v.

»staroświecki obyczaj« (1): A kto ſćirpi ſtaroświetſkié waſze obycżáie/ iedno iżby też był tako ſtary iako ij wy? ForCnR C4.

»stary, staradawny, starożytny, zastarzały obyczaj« = vetus mos Mącz, Modrz; priscus mos a. ritus, a. usus, vetus usus Mącz [szyk 62:9] (45:24:1:1): LibLeg 6/114v; ZapWar 1545 nr 2646 [2 r.]; MetrKor 31/621; SeklKat Zv; KromRozm I F4; KromRozm III L7; RejWiz 93; Leop Ruth 4/7; Iam był Polakom zoſtáwił obycżáie ſtáre/ wiárę ſtárą/ [...] duchowny ſtan cáły OrzList hv; KochZuz ktv; OrzRozm T3; BielKron 141; KochSat B2v [2 r.]; Dare per manus dicimus cum aliquid veteri usu observatum posteris relinquimus Stáradawny obycżay potomkóm naſzim zoſtawić. Mącz 91d, 11d, 322c [2 r.], 387b, 433c, 448a; BielSpr kt, cv; BudBibKaw A2; ModrzBaz 46, 128v; Niech ſye nie łomią ſtáré obyczáie Przez mię: bo Pánu káżdy pocztę dáie. PudłFr 15; A ieśli Ennius prawdę powiadał/ iż ſtárémi obycżáymi Rzymſka rzecz ſtoi KochWr 27, 26 [2 r.], 27 [4 r.], 29; SarnStat 14, 39, 548, 960; Moribus antiquis ſtat res Romana, uirisq. To ieſt: R.P. Rzymſka trwa ſtárymi obycżáymi/ y ftárym męſtwem. PowodPr 77; SkarKaz 382a; CiekPotr 77 [2 r.]. Cf Wyrażenia przyimkowe.

»obyczaje świata (tego)« (4): RejWiz kt; Ale my przedſię chwytáiąc ſie ſwiátá y obycżáiow iego/ nie pátrzamy wiáry áni nádzieie w ſercu ſwoim RejPos 133v, 2,147.

»święte obyczaje« = sancti mores Modrz (7): KromRozm I A3v; KromRozm III I8v; Na koniec iam ſię okrzcił/ i ſzedłem wty kraie/ Gdziem zaſtał/ mogę tak rzec/ ſwięte obycżaie. KochSat Bv; KuczbKat 150; ModrzBaz 69v; SkarŻyw 59, 545.

»uczciwy, poczciwy obyczaj« [szyk 5:77] (4:2): RejZwierc 28, 83v; CzechRozm 96v; ModrzBaz 4v [2 r.]; Narodzie Ruſki [...] vcżćiwe á powolne ku wſzelákie^mu przełożeńſtwu obycżáie Pan Bog dáćći rácżył SkarJedn 374.

»upadek obyczajow« (1): upadek ſtárych obycżáiów miał zá ſobą y rzeczpoſpolitą potárgnąć KochWr 27.

»obyczaj wieczny« (1): Y żáłowáli Iozyaſzá po wſzytkiey Iudſkiey (ziemi)/ [...] y dziś go ieſzcże żałuią przełożeni/ y pánowie z żonámi/ ktora rzecż weſzłá w obycżay wiecżny po wſzytkim narodzie Izráelſkim. BudBib 3.Esdr 1/31.

»obyczaj(e) ziemie (a. ziem(i)), krainy« = domesticus a. patrius, a. vemaculus mos Mącz [szyk 12:4] (13:3): MiechGlab **3v; BielKron 441; Mącz 283d [2 r.], 485b; HistRzym ktv; Ci w młodych lećiech gdy ſię po oycu zoſtáli/ Obycżáie cudzych źiem przewiedźieć żądali. KołakCath B; SarnStat 486. Cf »podług obyczaju ziemie«, »wedle obyczaju ziemie«.

»zły obyczaj« = mos improbus, vitiosa et corrupta consuetudo Mącz [w tym: złych obyczajow (1)] [szyk 9:1] (10): RejKup dd8v; Ci záſię Azenagi złych y ſzpátnych obycżáiow/ bo też ſámi ſzpátni BielKron 449v; Mącz 233c, 360d; Złe obycżáie we Zborze iáwne [Abusus ecclesiae maniſestos]/ przed ocży káżdemu przekłádam ModrzBaz 133, 59v, 60; przetoſz ták zły obycżay niech będzie oddalon: áby ſię ludzie od pokuty y lekárſtwá/ dla wſtydu nie odrażáli SkarŻyw 320; GrabPospR N3; CiekPotr 42.

»obyczaj zwykły (a. zwyczajny)« [szyk 3:1] (4): ani to jest zwyczajny obyczaj, aby miały być takowe listy wydawane Diar 44. Cf »podług obyczaju zwykłego«, »wedle obyczaju zwykłego«.

Szeregi: »obyczaj i język (a. mowa)« [szyk 5:3] (8): Báſzá ćiągnął z wielkim ludem do Epiru/ áby thám Amezę wſádził ná kſięſtwo Albáńſkie/ kthory iuż był poturcżony/ mowę y obycżáie miał Tureckie. BielKron 252, 275v, 288, 336v, 338, 388v; Mącz 402b; ReszPrz 109. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»natura albo obyczaje« (1): [ci drudzy Polacy] iákiey nátury ludźie álbo iákich obyczáiow byli/ wolę że o tym czytayćie wielkiego Hiſtoryká Polſkiego/ Ianá Długoſzá OrzRozm K4.

»obchod albo obyczaj« (1): Sacrum est ritu, Pobożny/ chwalebny obchód álbo obyczay. Mącz 363a.

»obyczay i obrząd« [szyk 2:1] (3): iż Pan y Zbáwiciel náſz Spowiedź vſtáwił/ ták też vpominác ie muśi/ iż niektore obycżáie y poważne obrzędy/ moc Kośćielna do niey przydáłá. KuczbKat 210, 145; SkarJedn 259. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»obyczaje i obyczajność« (1): De civilitate morum scripsit Erasmus, O obyczáyách y o obyczáynośći piſał Eraſmus. Mącz 55a.

»obyczaje a (ani) porządek« (2): GórnRozm F4v; A przeto zá pierwſzych lat onych/ y zwyczay oyczyſty zacnych ludźi vżywał/ y ſtáré obycżáie/ á dawny porządek záchowywáli poważni ludźie. KochWr 27. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»obyczaj i postanowienie« (2): Consuetudo et institutum maiorum, Obyczay y poſtánowienie náſzych ſtárſzych. Mącz 413c. Cf »wedle obyczaju i postanowienia«.

»obyczaj i powinność« (1): Séymiki Powiátowé przed nim ſłożymy/ iáko obyczay ieſt y powinność. SarnStat 1011.

»(abo, i, nie) prawo, (i, a, abo, ale) obyczaj« = mos et institutum Mącz; mas et lex Modrz [szyk 28:16] (44): LibLeg 11/12; ZapWar 1545 nr 2646; GroicPorz B; obycżáie y Prawa [czeskie] od náſzych Praw y obyczáiow Polſkich ſą bárzo rozne OrzRozm L3, L3 [2 r.]; BielKron 25, 75v, 117, 272 [2 r.], 275v, 327v; Mącz 90b, 233c; KuczbKat 295; Solon [...] gdy Atheńcżyki w práwá y w poććiwe obycżáie wpráwował/ tedy ich ni s cżegoy więcey nie przeſtrzegał iedno z nieprawdy RejZwierc 83v, 28; Tákowa rozność y obycżáiem zá práwo wźiętym/ y práwem piſánym bywa pochwalona [tam moribus quam legibus populorum comprobantur]. ModrzBaz 73, [16], 69v [2 r.], 97, 126, 128 (10): GórnRozm C2, C2v [2 r.], K2v, K3v; Phil R; OrzJan 30 [2 r.], 96; SPráwy wſzyſtkié Szlácheckié/ [...] ſądzoné bydź nie máią innym práwem/ y obycżáiem/ iedno zwyczáymi y práwem onégo Kśięſtwá [iudicari non debent alio iure, et modo] SarnStat 1146. Cf »podług praw i obyczaju«, »wedle praw i obyczajow«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 17 r.]

»obyczajem i wedla prawa« (1): zá prośbą tychże Poſłów Podláſkich pozwoliliſmy im tego: iż wſzelákié ich ſpráwy ſądowé/ [...] obycżáiem y wedla práwá Koronnégo dewolwowáć ſie máią SarnStat 742.

»obyczaj z przyrodzenim« (1): Naſzy kronikarze domnimawáli lie ich narod wynidź z Włoch/ o cżym piſmá nigdziey nie maſz/ áni obycżay z przyrodzenim thego nie vkázuią BielKron 359.

»obyczaj i (a) sprawa« [szyk 10:6] (16): Wſzakoż czo ſie ticże obycżaiow á ſpraw ludzſkich najdziem j miedzi poganſkimi ludzmi BielŻywGlab nlb 9; KromRozm II o4v; Diar 60; KrowObr 123v; OrzRozm T3; [Król Wacław] Poſtánowiwſzy obycżay y ſpráwę w Polſkim kroleſtwie/ iechał do Prági y z młodą krolową ſwoią Elżbietą. BielKron 368v; RejZwierc 120; Siodma Cżęść w Spráwie y Obycżáiach ludźi posthronnych w Rzecżách Rycerskich. BielSpr 65, 35v, 56; WujJud 74; RejPosRozpr b3; ReszList 156; BielRozm 3, 10; Coż mam z tobą czynić nieſzczęśliwe kroleſtwo? kto tu ná was ze wſzech ſtron [...] pátrzy/ y wáſze obycżáie y ſpráwy widzi SkarKazSej 705b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.]

»obyczaj i statut« (1): Ale iże per abuſum przedłużenié ſpráwiedliwośći ztąd roſło, tedy ten obyczay y Státut iest ábrogowány. SarnStat 791.

»obyczaje i (a, albo) ustawa (a. ustawy, a. uchwały)« [szyk 4 :1] (5): KromRozm III I8v, L7; CzechRozm 81; wſzytkie práwá/ iedne z przyrodzenia vrosły/ drugie obycżáymi y vſtáwámi ludzkiemi ſą vchwalone [moribus ac populorum institutis comprobatae] ModrzBaz 74, 101v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»obyczaj i używanie« (1): Mącz 398d cf »być w obyczaju«.

»obyczaje (a, i) wiara« [szyk 5:5] (10): Páweł S. káznodzieyá [...] nyekthore potrzebne rzecży ku zbudowányu w wyerze á w obyczáyách/ [...] przypomina GliczKsiąż G; OrzList hv; BielKron 359, 429v, 450 marg; Dawno wam przyczytáią odmiánę w vbierze/ A teraz w obyczáioch/ mogę rzec/ y w wierze. Prot A2; BielSat G4; RejZwierc 243; SkarŻyw 306; PowodPr 56 marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»obyczaj i wielkierz« (1): Obyczáiow theż y Wielkierzow/ ktorych gdźie od dawnych czáſow zá práwo vżywáią/ nie káżę GroicPorz C2v.

»zabawa i obyczaj« (1): ná oſtátek obacżyłby vrodzáie pol/ co mogą rodźić/ á cżego niemogą: ktemu też ludzkie zabawy y obycżáie [hominum studia ac mores]/ ktorychby ábo popráwił/ ábo ie iáko ſzácunkarz ſtrofował ModrzBaz 20v.

»obyczaj i zabobon« (1): ſtolecżne [!] miáſto wźięto/ pośiędźiono/ á obycżáymi y zabobonámi Tureckiemi záráżono [moribus et religionibus Turcicis imbuta et infecta]. ModrzBaz 128.

»obyczaj, (a, i) zachowanie« (12): Iákie obycżáie á záchowánia miedzy ſobą mieli/ moze ſie dziś káżdy dziwowáć BielKron 318, 87; Ius moribus constitutum, Práwo obyczáimi á ſtárádawnym záchowániem vmocnione. Mącz 179a, 47a, 75d, 233b, 312b, c; Obycżay y záchowánie w Rzecżách Rycerſkich náſzych Polaków. BielSpr 70. Cf »wedle obyczaju i zachowania«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»zakon i obyczaj« (1): áby go [Baranka] żądny cudzozyemieć áni z obcego narodu nie pożywał/ áżby ſie porownał pirwey zakonem y obycżáymi z wiernymi Páńſkimi. RejPos 158v.

»obyczaj a (albo) zwyczaj« = consuetudo et mos Modrz [szyk 2:1] (3): Aby tedy Rzecżpoſpolita w cáłośći á w zacnośći ſobie przyſtoyney záwżdy zoſtawáłá/ trzech rzecży do tego trzebá: To ieſt/ vcżćiwych obycżáiow/ álbo zwycżáiow/ ſrogośći ſądu [in morum honestate, iudiciorum severitate]/ á biegłości w rzecżách woiennych ModrzBaz 4v, 130v. Cf »wedle obyczaju i zwyczaju«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»obyczaje i żywot« [szyk 1:1] (2): iżes piſał/ ábyſmy żywot náſz y obycżáie náſze [vitam moresque nostros] tobie obiáwili HistAl 15; Mącz 122b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »bez obyczaja« = bez zachowania obowiązujących zasad (1): ſwoy Máieſtat ſwięty okażę ná tych ktorzy ſie ku mnie bez obycżáiá przybliżáią. BielKron 38.

»nad obyczaj« = supra morem Mącz [w tym: czyj (2): pron poss (1), G sb (1)] (15): Ktoryby kupiec ſukná krotſze álbo wężſze nád obyczay przedawáł/ táki ma być karan UstPraw F3v; BielKron 114v, 208, 260v, 416; Mącz 434d; A ácżkolwiek/ nicby był nád obyżay nieucżynił [nihil insolenter, nihil praeter mores factum fuisset]/ choćby był zſwey dobrey chęći o ten Vrząd ſtał ModrzBaz 43v.

~ W połączeniu szeregowym (1): Sthey prziczini yſch w.m. y przodek chczeſch myecz przed Krolyem ye^go mczyą nad wſytky prziſtoynoſczy. nad zapyſſi. nad przimyerze y nad staradawni obiczay. LibLeg 11/151v.

»po obyczaju« (3):

»podle (a. podług) obyczaju« [w tym: czyjego (G sb) (3)] (7): [zwolennicy pytali Jezusa] Gdzie chceſs abychmytz przygotowali podług obycżaiu wielkonotznégo baranka. OpecŻyw 87.

~ podle obyczaju czego (1): [świadkowie] kthore powod obyerze [...] mayą przyszyagą vczynycz podlye obyczaya przyszyagy zwykłego. MetrKor 34/134.

Z nazwą narodu lub przymiotnikiem od nazwy narodu (2): OpecŻyw 133v; [Jezus] przédziáł maiątz poſrod głowy podług obycżaia Nazareow/ cżolo gladkié a wielmi iaſné OpecŻywList C.

»według (a. wedle) obyczaju« = de more, in morem Mącz; iuxta formam a. morem, secundum morem, iuxta solitum JanStat [w tym: czyjego (36): pron poss (11), G sb (22), ai (3)] (45): gdi przyedziesz do Czessarza Thur. na dwor przodkiem wedle obiczayv bascham sye opowiesz LibLeg 11/31, 6/116v, 7/31; MetrKor 37/4; OpecŻyw 25; ForCnR B4v; RejPs 118v; ComCrac 15v; ConPiotr 31; dziewká będzie chowaná według náſzego obycżaiu [nostris moribus enutritur]. HistAl H3, G2v; Y czynił złe rzeczy przed oblicznośćią Páńſką według obyczáiu Báłwanow Pogáńſkich [iuxta idola gentium] Leop 4.Reg 21/2, 4.Reg 11/14; UstPraw A3; BielKron 196, 307v [2 r.], 324v, 342v, 414, 446; Mącz 78b, 166d, 233b, 475d; RejPos 188 [2 r.]; RejZwierc 97; BielSpr 26, 68; Bo oná krwáwa ofiárá ktorą ná krzyżu vcżynił/ nie wedle obycżaiu Melchiſedechowego/ ktory chleb y wino ofiarował/ ále wedle Aaronowego byłá. WujJud 150; RejPosRozpr c4; BudBib 1.Esdr 3/4; BudNT Act 17/2; ModrzBaz 32, 74, 121, 131v; ReszPrz 56, 57, 157, 171; SarnStat 31, 33, 1028, 1055, 1160; GrabPospR M3; SkarKaz 203b.

~ według obyczaju czego (2): BielKron 60v; Xiądz Litewſki Swintorog [...] proſił Syná ſwego Germontá przykázuiąc mu/ áby [...] po ſmierći ćiáło iego według obyczáiu pogrzebu Pogáńſkiego ſpalił StryjKron 345.

W połączeniach szeregowych (4): LibLeg 11/11v; GliczKsiąż Dv; wedle ſtáré^go obyczáiu y zwyczáiu/ y wedle Praw Koronnych Generálnych [secundum veterem morem consuetudinemque et statuta regni generalia JanStat 11] Séym Koronny ma bydź złożon SarnStat 65, 14.

Z przymiotnikiem od nazwy narodu [obyczaj+przydawka (5), przydawka + obyczaj (2)] (7): POtym wedle obycżaiu żydowſkiégo w przeſciéradlo Iezuſa vwinęli OpecŻyw 157v; [Aleksander Roksanę] według obycżaiu perskiego wziął zá żonę HistAl G5v; KrowObr 196; BielKron 265v; RejPos 45v; BielSpr 28; WujNT 600.

»z obyczaju (a. z obyczaja)« = zgodnie z obyczajem (4): A przedśię ſą/ ktorzi niewiem ieſli z práwá/ cżyli z obycżáiow/ cżyli z oboygá [nescio lege an moribus an vero utroque]/ pewnych cżáſow cyńſz wybieráią od tych/ ktore nierządnośćią ćiáłá ſwego pożytek ſobie cżynią ModrzBaz 54.

Przysłowia: Suus cuique modus est, Káżdy ma ſwoy obyczay. Mącz 228a, 428b, 436a; ModrzBaz 4v. [Ogółem 4 r.]

w iákie obycżáie młodość dziećinna będzie podaná/ tákie długo y pámiętáć y vżywáć ich będzie. RejZwierc 7v.

złe rozmowy dobre obycżáie pſuią [corrumpunt mores bonos colloquia mala]. Leop 1.Cor 15/33; KwiatKsiąż C3; RejPosWstaw [412]; ModrzBaz 13, 54v; WujNT 1.Cor 15/33. [Ogółem 6 r.].

iákie towárziſtwo [!] tákie też y obycżáie poſpolicie bywáią RejZwierc 7v, 7v marg, Aaa4.

nie narod/ nie mieyſcze ſláchći cżłowieká/ iedno cnotá á obycżáie. RejZwierc 52v; Dwie tedy rzeczy człowieká ſzláchćią/ obycżáie/ á rozum KochCn B3v.

Frazy: »(jako) jest obyczaj, w obyczaju« [w tym: czyj (14), u kogo (2), komu (1), między kim (1); cwm inf (7), iż (9), aby (1), że (1)] (22:1): bez przyiaciela ieſć abo pić ieſth obycżay wilcży albo lwow. BielŻyw 102; KromRozm III C3; RejWiz 16, 29, 169; BibRadz I 143v marg; BielKron 125, 453; Desultores, Obyeżdnicy koni/ których yeſt ten obyczay że ſtáwiáyą zrzebcá podle konia Mącz 365b; SarnUzn D5v; RejAp A A3v, 86, 167; tho ieſt białychgłow obycżay/ [...] ábo náder miłowáć/ ábo náder mieć w nienawiśći GórnDworz Y8v, F6, 04, X; Gdyż to ieſt obycżay wſzytkich dobrych lekárzow/ opátrzywſzy ránę ábo wrzod onego pácientá [...] dawa mu też potym rádę/ náukę/ y plaſtry/ cżymby Potym on cżłowiek miał ſobie dogoić rány RejPos 327v, 56v, 244; RejZwierc 47v; WujNT 237, 733.

»[co] w obyczaj wnidzie (a. weszło)« [w tym: komu (1), czyj (1)] [szyk zmienny] (2): zły ſpoſob w obycżáie małżonkow wſſedł/ iż ſynow ktore myeli/ mátki kármić nyechcą ále one ku chowányu inſſem nyewyáſtam złecáyą [!] GliczKsiąż D5; RejZwierc 7v.

Zwroty: »(być) [jakich] obyczajow; co za obyczajow jest« = (esse) [aliquibus] moribus PolAnt, Mącz [szyk zmienny] (41;1): OpecŻyw 5; Było też wtym mieſcie [...] goſpod rozlicżnych doſyćz/ ij goſpodarzow róznych obycżaiow ForCnR A2v; PatKaz III 122v; BielŻyw 75v, 118; Głos barzo rzezny á miąſſzy tak w mowie iako y w ſpiewaniu cżłowieka też grubego rozumu znamionuie/ poſtawy ſtatecżney, ale obycżaiow odmiennych. GlabGad 03v; RejPs 138; GliczKsiąż E2; LubPs 14; RejWiz 27; RejZwierz 63; Wrzáſkliwa y ſzczebietliwa niewiáſtá ma być ſzukáná ku odpędzeniu nieprzyiaćioł/ á kthory kolwiek ieſt człowiek thákowychże obycżáiow [Hominis autem cuiusque anima similis his] záwżdy będźie miedzy trwogámi woiennemi. BibRadz Eccli 26/31, 2.Mach 15/12; [Iwan kniaź moskiewski] Náznácżył był ná ſwe mieyſce Dymitra/ ále obacżywſzy go nie ſwoich obycżáiow/ wſadźił go do więzyenia/ á Waśiłá Iwanowicá poſtánowił. BielKron 404, 172, 183v, 345v, 432v, 437; Mącz 71d, 124b, 189b, 343c, 394a; SienLek 32v; Andrzey Koſtká/ znácżney náuki/ j oſobnych obycżáiow młodzieniec sſzedł s ſwiátá. GórnDworz Dd7v, E6v, Lv, Xv, Kk7; RejPos 200v; RejZwierc 47v; zá lat dawnieyſzych Y ludzie obycżáiow byli pobożnieyſzych. KochDryas A2v; NiemObr 141; BielSen 18; KochWr 28; SarnStat 240.

»w obyczajach być [jaki]« (1): WIerz mi ći Sćiborowie na wſzytko roſkoſzni/ W rozmowach w obycżáiach ſą ludzye nie ſproſni PaprPan Tv.

»formować, napraszczać obyczaje« = conformare mores Mącz [szyk zmienny] (1:1): Mącz 233c; y niemoże tho być inácżey/ iedno iż z obycżáiow iego/ wſzytczy poddáni ſwe obycżáie formuią GórnDworz Gg5.

»mie(wa)ć obyczaj(e), co za obyczaje mieć« = consuetudinis est quibusdam Vulg; mores habere Mącz; moribus praeditus Modrz [w tym: jako mim obyczaj (6), w sobie (7); że (7), iż (5), cum inf (4)] [szyk zmienny] (55:1): Mnodzyć ten obycżay máią/ Lzámi zdrády przykrywáią. BierEz 03v, F4v, 03, P3; OpecŻyw 104v; FalZioł V 13v; BielŻyw 29, 99, 139; GlabGad P8; BielKom A4v, E7; GliczKsiąż L7v; Leop Iudic 15/1, Hebr 10/25; RejZwierz 16v, 66; od żáłośći rozkrwáwił ſobie ſpodnią wárgę/ bo ták miał obycżay Skánderbeg BielKron 252, 9 [2 r.], 24v, 151, 256, 387; Mącz 50b, 145a, 336d; Prot D3; Pan Kriſki [...] ma ten obycżay/ chwalić wſzytki rzecży Włoſkie GórnDworz Cv, R, V7v, Y5v, LI8; HistRzym 19, 22; RejPos 200v; Drudzy w przygodach ten obycżay máią/ Bogá wzywáiąc krzyżem ſię żegnáią RejZwierc 210v; BielSpr 9v; PaprPan Bb2v; ModrzBaz 69v, 110, 140v, 141v; SkarŻyw 35, 225, 454, 575; StryjKron 712; WisznTr 5; BielSjem 22; PudłFr 57; PaprUp A4v; GrabowSet V2; KochAp 9; KołakSzczęśl C2v; WujNT Hebr 10/25.

»mie(wa)ć w obyczaju« = solere Mącz; in more alicui esse Modrz; assolere Calep [w tym: co (3); ze zdaniem dopełnieniowym (9), cum inf (2)] [szyk zmienny] (15): RejRozpr Kv; RejFig Dd3v; [Popiel] tylko tho miał w obycżaiu/ iż miáſtho klątwy cżęſto mawiał/ boday mię thák myſzy ziadły. BielKron 342, 341v; Mącz 398d; BielSpr 42v, 47; ModrzBaz [16] [2 r.], 86v, 87v; WerGośc 269; Calep 106a; LatHar [+11], 204.

»obyczajow nabywać« (2): rodzicy do dworu ſyny ſwe ná ćwicżenye oddawáyą/ áby tám byegłosći yákich á obycżáyow nábywáli/ y ku nyem ſie ſpoſábyáli GliczKsiąż H6; KwiatKsiąż C4.

»obyczajow (się) nałożyć, nakładać« = moribus inficere Mącz [szyk zmienny] (2:1): Capessere se praecipitem ad malos mores, Złych ſie obyczáyów nákłádáć. Mącz 35c, 115c, 427b.

»obyczajow (a. obyczaja), w obyczajach naśladować; naśladowanie obyczajow« = mores imitari Modrz [szyk zmienny] (15:1;1): Gniew niema być ſiłny ani barzo miękki, bo nagły gniew wilcżych obycżáiow naſiaduie, á miękki dziecinſkich. BielŻyw 88; GliczKsiąż G4v; BielKron 145 [2 r.], 180, 253v, 341v, 343, 346v; KwiatKsiąż B4v; Ethopoeia, formowánie álbo Náſládowánie cudzich obyczáyów. Mącz 108d, 368a, 410b; CzechRozm 242v; ModrzBaz 14; StryjKron 462; CiekPotr C2v.

»obyczajow, obyczajom nauczyć (a. nauczać, a. uczyć) (się); nauka, uczyciel obyczajow; uczenie obyczajom« = mores ſormare a. fingere; moderator iuventae Mącz [w tym: u kogo (1)] [szyk zmienny] (21:7;1:1;1): ForCnR C3v; BielŻyw 79, 85; BielKom B2v; GliczKsiąż K2v, K3, L8 [2 r.], Q2; [aby szkoły były] w ktorychby ſię młode Pánny mogły vtzyć/ poznawáć Páná Bogá/ y obytzáiow dobrych y Swiętych KrowObr 150v; BielKron 3v, 11, 76, 273, 334v (10); Moralis disciplina, Náuká obyczáyów dobrych. Mącz 108d, 127b, 134b, 228b; GórnDworz Ee6v; KuczbKat 310; RejZwierc 20v, 32v; WerKaz 305; PaprUp B4; Calep 314b.

»odmienić (a. zmienić, a. mienić) obyczaje« [w tym: w kim (1)] [szyk zmienny] (10): przez krzeſt ſwięty raczyłeś teſz odmienić w nas ſtare a ſnadz nieznoſne obyczaie naſſe RejPs 122v; RejKup Ov; RejWiz 27v; RejZwierz 61; RejPos 64v, 65, 164 marg; PaprPan 04v; ArtKanc S7v; PaprUp A4.

»swe obyczaje polepszać« (1): A iesli Práktykarzom náſzym wierzyć mamy/ Przeczże ſwych obycżáiow wżdy nie polepſzamy? Prot D.

»obyczajow poprawiać (a. poprawować, a. naprawiać); poprawienie (a. naprawienie, a naprawa, a. poprawa) obyczajow« = mores emendare Modrz [w tym: w sobie (1)] [szyk zmienny] (6;10): BierEz G3v; BielŻyw 45; A otzymże tam rádzili? konietznie nie otym/ [...] áby było popráwienie obytzáiow dobrych y ſwiętych. KrowObr 132v, 36, 41, 137v; Leop *B4v; KuczbKat 260; áby ſie młodſzy ſtárſzym ćwiczył/ á ſtárſzy też w ſobie obycżáiow popráwował coby mu ſie do młodſzego niepodobáło. RejZwierc 28v; ModrzBaz 50, 101; KochCn B3; WujNT 463 [2 r.]; SkarKaz kt; KlonWor ded **2.

»w obyczaj sobie przywodzić« (1): co z przodku zda śię być rzecż trudna ku vcżynieniu/ to by w śię vſtáwicżnie włámował/ á w obyżay to ſobie przywodził [in morem sibi inducere]. ModrzBaz 8.

»obyczajom przywykać, wyknąć; obyczajów nawyknąć« [szyk zmienny] (1:1;1): Też vſtáwił Likurgus [...] Mieſzcżánie áby nie ieździli z miáſthá nigdziey/ by obycżáiow ſkáżonych záſię ſkąd nie przynieſli álbo nie nawykli BielKron 272v, 272v; RejPosWstaw [41²].

»obyczaje psuć (a. psować, a. popsować), skazić; pokażenie, zepsowanie obyczajow« = mores corrumpere Mącz, Modrz [szyk zmienny] (3:1;1:1): KwiatKsiąż P3v; Populatio morum, Pokáżenie dobrych obyczáyów y záchowánia. Mącz 312c, 360d; ModrzBaz 11v, 12, 53v.

»szczepić obyczaje« (2): SkarŻyw 544; Komu dowćipu równo z wymową doſtáie/ Niech ſczépi miedzy ludźmi dobre obyczaie KochPieś 51.

»obyczajow (a. obyczaju) się trzymać; obyczaj trzymać« = morem sequi Modrz [szyk zmienny] (3;1): BierEz 13v; ModrzBaz 21; Po co ſtátut/ y práwá chwálebné ſtáwiamy? Ieſli ſye obyczáiow dobrych nie trzymamy. KochPieś 2; KochWr 29.

»ukrocić obyczaje« (1): [biskup Drytmar] o popráwie żywota ſwego [...] myſlił/ y nie mieſzkáiąc/ vkroćił obycżáie ſwoie/ y wklobę ie bogoboynośći wpráwił. SkarŻyw 352.

»wdawać się w obyczaje« (1): Bo obiecuie pan roſtropnem vczynić káżdego/ [...] Aby ſie iedno ſam dobrowolnie niewdáwał wobyćzáie [!] zwierząt niezwyczáynych RejPs 46v.

»obyczaj wnosić (a. wnieść)« [szyk zmienny] (2): Ktorzy [goście] ten obyczay wnoſſą Iadą choćia ich nieproſſą RejRozpr H4v; PowodPr 20.

»w obyczaje wprawować (a. wprawić)« [szyk zmienny] (3): GórnDworz Kkv; [wiek dziecinny] w iákie obycżáie ma być wpráwowan/ á iákie mnimánie o rzecżách ma przedſię bráć [quibus moribus ac opinionibus sit imbuenda] ModrzBaz 9v; GórnRozm K4.

»w obyczaj [czyj] wstępować« = naśladować kogoś (1): Persequi mores patris, wobyczáye oycowsykie [!] wſtępowáć/ naśladowáć ych Mącz 386a.

»obyczaje [od kogo] wziąć; wziąć sobie w obyczaj, za obyczaj« [w tym: że (2)] (1;1:1): BielŻyw 59; Tárſia długo żáłowáłá mámki ſwey/ y wźięłá ſobie zá obycżay że iák rychło ze ſzkoły przyſzłá/ nigdy nieiádłá áż pierwey ná Mámcżyn grob ſzłá HistRzym 18v, 35v.

»obyczaj zacho(wy)wać; zachowanie obyczajow« [w tym: komu (1)] [szyk zmienny] (3;1): IPocras lekarz znamieniti [...] ktore vcżnie przijmował tim przykazował [...] aby rzecży wſzech marnych poniechali, milcżenie cichoſć y obycżaie dobre aby zachowali. BielŻyw 67; BielKron 334v, 453v; Goſpodarz záchowywa ten obycżay ſobie/ Więcéy czytáć niżli czćić [gościa] PudłFr 4.

»[kogo] obycżaiow zwyczaić« (1): ochmiſtrzowánie Dworzáninowe ma ſie ſthąd pocżąć/ iżby páná thákich obycżáiow zwycżáił/ kthore by go ſáme/ gdzie by ſie on nie obacżył/ cnotliwie żyć zucżyły GórnDworz Hh3v.

Wyrażenia: »brzydki w obyczajach« (1): widamy to y miedzy rodzoną bráćią/ iż ieden domá złe a ſwowolnie wychowány iáki ieſt brzydki w obycżáioch ſwoich RejZwierc 7v.

»chłopięcy obyczaj« (1): chłopiec od Areopágitow ná gárdło ſkazány/ iż przepiorkam ocży wyłupował. Vcżynili to oni święći Sędźiowie/ [...] tego mnimánia będąc/ iż wiele ná tem należy/ złe chłopięce obycżáie káráć [perversos puerorum mores punire]. ModrzBaz 13v.

»chłopski obyczaj« [w tym: chłopskich obyczajow (4)] = inurbanus a. rusticulus a. subagrestis mos Mącz (6): Agrestibus moribus, Grubych á chłopſkich obyczayów. Mącz 6b, 6b, 362b, 425a, 508b; Rusticitas – Chłopski obyczai, gruboſcz. Calep 933b.

»chory w obyczajach« (1): prośimy: [...] Vzdrowćie chore w obytzáiach/ y dayćie nam być cnotliwymi. KrowObr 163.

»cnotiiwy z obyczaju« (1): [Nerwa naznaczył na cesarstwo Trajanusa] mowiąc: Trzebá Ceſárzá cnotliwego z obycżáiu á nie z rodzáiu. BielKron 148v.

»cudzy obyczaj« = alienus mos Mącz (7): Ex ingenio aliorum aliquem iudicare, Z cudzych obyczáyów o kim ſie czego domniemáć. Mącz 176c, 108d [2 r.], 166a, 344d; FRáſzki moie [...] ieſli wam niegmyśli cudzé obyczáie/ Niechay kártá wyſtępom/ nie perſonom/ łáie KochFr 54; KochPij C3.

»dobre obyczaje« [w tym: dobrych obyczajow (7), w obyczajach dobry (1)] = (boni) mores Mącz, Modrz; (moralis) disciplina, probi mores Mącz [szyk 109:33] (142): PatKaz III 122v; FalZioł V 36a; Dobrich obycżaiow ieſt ten ktory złych ludzi obycżaie znaſzać może. BielŻyw 83, 13, 35, 45 [3 r.], 67, 74 (14); BielŻywGlab nlb 15; GlabGad N5, Ov, P2v; ComCrac 13v; RejJóz kt; SeklKat H2v; BielKom A4v; GliczKsiąż D6, K3, L7v, Q2; KrowObr 132v, 150v; [książe hiszpańskie] wiele ná Krześćijáńſką wiárę okrzćił dźikich ludźi/ obycżáiom dobrym y goſpodárſthwá náucżył BielKron 449, 3v, 9, 11, 149, 180v (17); KwiatKsiąż C, C4, P3v; Probus moribus, Dobrych obyczáyów. Mącz 323b, 64d, 90b, 108d [2 r.], 113c, 115d (22); GórnDworz H7v [2 r.], V7v, Bb8v, Ee2, Ee6v (3); RejPos 256; RejZwierc 7v, 17v, 18v [3 r.], 19, 53v (9); WujJud 33v [2 r.], 199, LI8; RejPosWstaw [41²]v; KarnNap F3; ModrzBaz 4v [2 r.], 8v, 9v, 12, 36 (77); SkarŻyw 544; ReszHoz 139; BielSjem 7; KochPieś 2, 51; GórnRozm F3, F4v, Gv, H2v, K4 (10); KochWr 38; Calep 374b; GostGospSieb +3; Phil P2; RybGęśli C3; WujNT przedm 5; SarnStat 48, 915 [2 r.]; PowodPr 20; ſławny dwor Krolewſki/ [...] bywał y ieſt ſzkołą wſzech dobrych y pięknych obyczáiow/ y zwierćiádłem cnot wſzytkich VotSzl C2; CiekPotr 4; SkarKazSej 687b, 688a.

»obyczaje dworskie« (2): niewiem iákim ſpoſobem obycżáie dworſkie [mores aulici] bárzo lię ku prożnośći/ marnośći/ á ku hárdośći náchyliły. ModrzBaz 12v, 12v.

»dziecinny obyczaj« [w tym: dziecinnych obyczajow (1)] [szyk 3:1] (4): RejPs 198; Adolescens moribus, Młodzieniec obyczáyny/ to yeſt dziećinnych obyczáayów. Mącz 262a; RejZwierc 6v; ModrzBaz 31v.

»grube, nieforemne obyczaje; na obyczajach gruby« [w tym: grubych obyczajow (2)] = mores inconditi Modrz [szyk 4:2] (4:1;1): Quintilianus cheyał myeć po náucżycyelách/ aby byli dobrze obycżáynemi/ żeby ich nyeforemne obycżáye nye ſzkodziły diſcipułom. GliczKsiąż L8, L7v; Durus oratione et moribus, Ták ná rzeczy yako y ná obyczáyách gruby Mącz 98a, 508b; CzechRozm 114; ModrzBaz 143.

»obyczaj heretycki« [szyk 3:2] (5): SkarŻyw 301; Y to ieſt ieden obyczay haeretycki/ táięmnice Boże ynáuki święte Kátholickie/ ktorych nie rozumieią/ háńbić y ſzkálowáć WujNT 835, 811, 835 marg, Yyyyy4.

»krolewski obyczaj« = consuetudo regia Mącz [szyk 2:1] (3): Mącz 349d; Polybius nie wten ſpoſob nápiſał/ żeby ták chćiał mieć/ ále że tego w obycżáioch Krolewſkich [in moribus regum] doznał. ModrzBaz 20v; SkarKaz 80a.

»obyczaje ludzkie, wiela ludzi« = hominis mores, humanitas Mącz; mores hominum a. multorum a. omnium, mores humani Modrz [szyk 20:14] (33:1): BielŻyw 21, 69, 121; RejWiz 158; BielKron 432v; Censores [...] Omowca luckich obyczáyów. Mącz 47a, 114a, 221d [2 r.], 249d, 251b, 308b, 406a; Nic náuki nie pomogą bez dobrego rozmyſłu/ Nie dármo ſie ludzkim obycżáiom przypátrowáć RejZwierc Aaa4v, 17, 18v [2 r.], 19, 23v, A3v; ModrzBaz 31v [3 r.], 32v, 52v, 135, 143; SkarŻyw 285, 332; WerKaz 275; ArtKanc S7v; Calep 374b; KochCn B3v; KlonWor **2.

»mierność w obyczajoch« (1): ſámi bacżymy/ y wiele tych ktorzy mierność záchowuią v nas w pićiu/ w mowie/ y w obycżáioch/ [...] ſą też [...] co ſie w bieſiádách trunkowych kocháią BielKron 334.

»nieudolność obyczajow« (1): ILe kroć/ [...] ludzie podłe y ná święćie [!] wzgárdzone widzićie/ by dobrze było co wnich gánić/niegardzćie iemi: bo być może/ iſz co ſię nieudolnośćią obycżáiow ich ráni/ to ſię vboſtwem ich lecży. SkarŻyw 589.

»obyczaje niewieście« [szyk 2:1] (3): porzuććie obyczáie niewieśćie/ imćie ſye męſtwá/ imćie ſye náuk OrzRozm R2v; CzechEp 417; WujNT Aaaaaa2v.

»(nie)własny obyczaj« (2): Oćiec z ſynem/ brát z brátem/ cżęſto zá łeb chodzą/ Nie właſnych obycżáiow ſwoich dzieći rodzą. BielRozm 4; WujNT 645.

»obojętny w obyczajach« (1): Włoſi barzo kędzierzawe [...] znamio⟨nuią⟩ cżłowieka tępego rozumu/ proſtego wſzakoż oboiętne^go w obycżaioch y w towarzyſtwie, á tak nie wiernego. GlabGad M7v.

»ojcowskie obyczaje« = mores patris Mącz [szyk 6:5] (11): LEo cżwarty/ [...] też máło vſzedł obycżáiow oycowſkich. BielKron 168, 82v, 114, 180, 240, 341v (10); Mącz 386a.

»ozdobne obyczaje« = urbanitas Calep [szyk 1:1] (2): nadobnie ſie [młody człowiek] pięknemi ſpráwámi ozdobiwſzy/ do domu ſie záſię wroćił/ thák iżby ſie ludzie przypátrowáli onym ozdobnym obycżáiom iego RejZwierc 18; Calep 1142a.

»obyczaj panieński« (1): [dziecię] Ochędożné/ poſłuſzné/ [...] Káżdégo vkłon trafić: wyráźić poſtáwę: Obyczáie pánienſkié vmieć y zabáwę. KochTr 11.

»płochość obyczajow« (1): Tá lepak wádá [kochania się w pochlebstwach] znieuznánia ſámego ſiebie á z płochośći obycżáiow [morum levitate] pochodźi ModrzBaz 17v.

»podobny (a. podobien) [komu] w obyczajach, obyczajmi« = moribus similis Mącz [szyk 4:4] (5:3): BielŻyw 48; Pomni że cie ſtworzył Pan podobnego k ſobie/ W obycżáioch á w cnotach/ ále nie w oſobie. RejWiz 51; RejZwierz 74v; BielKron 387v; Mącz 393d; SienLek 30v; Mieciſlaw Brat iego [Bolesława Krispusa]/ po iego Smierci obran/ ale ſtarſzemu obitzaimi bel podobien PaprUp B3; KołakSzczęśl A4.

»obyczaj pospolity« (1): Kápłani ich [Turków] máłą rozność máią od chłopow proſtych/ bo im vcżenia nie potrzebá wielkiego/ kiedy im tho powie álbo da co ieſt obycżay poſpolithy ich BielKron 260.

»powaga obyczajow« (1): O iáko trudno ztákimi ludźmi mowić/ ktorzi konie obieráć vmieią/ roſkoſznych potraw rádźi vżywáią [...] lecż áby ſię [...] powadze obycżáiow [morum gravitatem] dáli przywábić y przyzwáć/ żadną miárą ná to niedádzą ſię przywieść. ModrzBaz 143v.

»prosty w obyczajach; prostych obyczajow« (1;1): Wargi blade zaſię cżłowieka chorego zna⟨mionuią⟩ y proſtych obycżaiow. GlabGad 02; BielKron 397v.

»przykładny w obyczajach« (1): Ten ieſt Flaccus w obycżáiách y w wierſzách przykłádny KlonŻal B4.

»w obyczajach [komu], obyczajom [czyim] rowny« [szyk 2:2] (3;1): RejZwierz 134v; ludzkie przyrodzenie ták mdłe ieſt/ iż łácno vpádnie w zbytek ſzkodliwy [...] záſię ieſli kto ma ſługi ſwoim obycżáiom ſkáżonym rowne/ ſnádnie wſzyſcy zginą. BielKron 9; GórnDworz M2v; Tollus/ [...] wziąwſzy zá żonę Nerę nieiáką w obycżáiách cnot Chrześćiáńſkich ſobie rowną/ vcżćiwy żywot wiodł. SkarŻyw 458.

»skażone, pokażone obyczaje; skaza obyczajow« [w tym: skażonych obyczajow (6)] = depravati mores Mącz; mores corrupti Modrz [szyk 10:7] (14:1;2): Widząc Rzymiánie okrutność Ceſárzow á ſkáżone obycżáie ich/ chcieli záſię Monárchią zátráćić BielKron 141, 3v, 145, 168v, 272v [2 r.], 368 [2 r.]; Mores huius seculi nostri corruptissimi sunt, Obyczáye wieku náſzego/ ſą barzo pokáżone Mącz 377d, 82c; MycPrz II A4v [2 r.]; ModrzBaz 15, 128; KochWr 27; WujNT 463; CiekPotr 8.

»skromne obyczaje; skromność obyczajow« [w tym: skromnych obyczajow (3)] = moderati a. placidi a. temperati mores Mącz; integri mores Modrz [szyk 6:3] (8;1): ſkromné a wdźięczné ie^go [Franciszka] obyczaié/ nieiednęmu choc by był niechciáł łzzy zoczu wyciſnęły. MurzHist T2; Est adolescentis compositis esse moribus. Należy ná młodźieńca skromnych być obyczáyów. Mącz 428c, 302b, 443a, 453d; ModrzBaz 44v, 138; KochPieś 1; ActReg 47.

»obyczaj [do czego] sposobny« (1): [białagłowa] ktora poważna ieſt s przyrodzenia/ wiele przyſporzy ſobie oney powagi/ vbiorem/ y obycżáymi do tego ſpoſobnemi. GórnDworz X3v.

»w obyczajoch sprosny« (1): izaſz nie tákże cżłowiek iáko y iny? á ieſzcże w onych ſwoich obycżáioch ſproſnieyſzy niżli iny. RejZwierc 53.

»obyczaje staroświeckie« (1): Moim ty żyi przykłádem, moich obyczáiow Stároświetſkich náſzláduy, y mocno ſię trzymay CiekPotr 20.

»szczyrość obyczajow« (1): ieſteſmy náucżeni y wiáry/ y ludzkiego á poſpolitego obcowánia/ y ſzcżyrośći obycżáiow/ y nabożenſtwá. KuczbKat 305.

[»szkolne [= dziecinne] obyczaje«: ále iżem był świadom popędliwych á ſzkolnych iego [Goniądza] obycżáiow/ przeto máło mię to obruſza. BudArt H2.]

»obyczaj święty« [w tym: świętych obyczajow (4)] [szyk 8:7] (15): TEn Iozeff był mieſcitz Betleiemſki/ ſyn Iakobow/ ſwiętych obycżaiow ij ſwiętego żywota OpecŻyw 4v; KrowObr 132v, 150v; BielKron 76, 299v, 424v; RejAp 167; GórnDworz Kk7; KuczbKat 310; RejZwierc 13v, 47v, 198v; SkarŻyw 371; to záś nioſą twé święté obyczáie/ Ze/ by kto mógł być wolen/ ráczéy ći ſie dáie. KochPieś 5; SkarKazSej 687b.

»uczciwość obyczajow« (1): [Bernardyn] Wnáuce brał prętki pochob [!] pod onym ſławnym miſtrzem Ianem Spoletanie: wnabożeńſtwie y wſzelákiey vcżćiwośći/ obycżáiow ieſzcże więtſzy/ y Bogi y ludziom bárzo miły zoſtáiąc. SkarŻyw 459.

»układne obyczaje; w obyczajach układny« (1;1): Cnotá á vkłádné obyczáie/ té ludźióm záchowánié iednáią KochPij C3; LatHar 489.

»obyczaje wilcze (a. wilkow), bydlęce, pieskie (a. psie), zwierzęce« [w tym: bydlęcych obyczajow (1), psich obyczajow (1), zwierzęcych obyczajow (1)] [szyk 6:4] (4:2:2:2): BielŻyw 68, 88; obłudy á ſtrachi cżartowſkie zrzuczaią ludzie ſpiące z ław albo z łoż, drugie z domow wynoſzą zwłaſzca pijanicze albo ludzie bydlęcich obycżaiow. MiechGlab *5v; RejKup Cc; Ludzie [w Asyryi] obycżáiow pſich/ ábowiem dziewki przedawáią iáko bydło BielKron 267, 24v; GórnDworz Kk5v; RejPos 166v; To práwie obycżay wilcży/ Gdy kto w kącie wſzytko milcży/ A iáko Bárnádyn ſiedzi/ Drugich ſłucháiąc ſpowiedzi. RejZwierc [233]; CzechRozm 114.

»złe obyczaje« [w tym: złych obyczajow (5)] = perversi mores Modrz; vitia JanPrzyw [szyk 62:9] (71): vyelye zlego vczinyl wzyemy obyczaymy zlemy [...] navyodl na syebye y na zyemyą Thurki Pyotr Voyewoda LibLeg 6/190; BielŻyw 49, 85; GlabGad L8; Takież we złym cżłowiecże też złe obycżaie RejJóz G3v; SeklKal X3; BielKom F6v, F7; GliczKsiąż D5v, E6v, F2, L7v; herby nie pomogą do złych obycżáiow/ By ich też ſnadź doſtawał y z dálekich kráiow. RejWiz 101, 100 marg, Cc6; BielKron 9, 44v; KwiatKsiąż C4; Cacóethes, Złe obyczáye Mącz 28c, 35c [2 r.], 37d, 115c, 233c, 410d; RejAp 83; GórnDworz Ii; RejPos 253; RejZwierc 14, 19, 39v, 72, I43v (8); ModrzBaz 13v [2 r.], 39, 53v [2 r.]; w złe obycżáie y ſproſne záſzły ony kośćioły Moſkiewſkie SkarJedn 311, 299, 397; SkarŻyw 87, 88, 103, 291, 355 (7); KochFr 36; KochPieś 30; Ale tu v was/ y obyczáie náder złe z wáſzey ſweywoley/ y práwá nie bárzo ſą chwáły godne GórnRozm C2v, L4; KochWr 31 [2 r.], 35; WujNT 310, 833; SarnStat 943; PowodPr 73; CiekPotr )?(2v, 4 [2 r.], 19, 77, 80; A to ieſt zły obycżay kto nieprzyiaćielá/ Máiąc kędy ná ſtronie z miedzy ludzi wielá. Ktorego bez bytnośći lekie [!] waży ſobie CzahTr I3v; SkarKazSej 702b; KlonWor 8.

»zniewieściałe obyczaje« (1): zá grzech zá ich [narodu żydowskiego] obiecał s pośrzodku ich odiąć godnego/ mocnego/ obronnego/ rádnego: á ze złemi/ á z zniewieſciáłemi obycżáymi obiecał im dawáć przełożone ich. RejPos 253.

»żołnierski obyczaj« (1): Zołnierſkie obycżáie wSármácyi [!]. ModrzBaz 102v marg.

Szeregi: »cnota (a, i) obyczaje« = mores atque virtus Modrz [szyk 25:5] (30): kto chce cżłowieká bacżyć/ Nie trzebá ná kraſę pátrzyć: Bacż cnotę y obycżáie BierEz B3; OpecŻyw 23v; PatKaz III 122v; BielŻyw 35; RejJóz kt; RejWiz 51; RejZwierz 75v; Miał żonę s. Szcżepan ktorą zwano Gieſchlá/ z ktorą miał ſyná Emeriká/ thychże cnot y obycżaiow świętych iáko ſam BielKron 299v; RejAp AA4v; GórnDworz V7; RejZwierc 8, 18v, 20v, 52v, 53v (8); ANáchárſis ácż rodem był s pogáńſkich kráiow/ Ale cnoty był pełen y cnych obycżáiow PaprPan G2; ModrzBaz 9v, NiemObr 141; PaprUp A4, A4v, B4; KochPij C3; SkarKaz 83a, 277a, 311a; SkarKazSej 688a; ZbylPrzyg B.

»kształty a obyczaje« (1): A nie doſyć ná tym ábyś ſie tám iechał dziwowáć wyſtáwionym páłacom/ álbo przed tym niewidomym kſtałtom/ ále ſie przypátruy ludziom y ich kſtałtom á obycżáiom RejZwierc 23v.

»obyczaj i nałog« (1): GArzius on krolewic Neápolitáńſki/ Miał w ſobie ten obycżay y ten nałog páńſki/ Iże z nieprzyiacioły mężnie ſie probawał [!] PaprPan Bb2v.

»nauka i obyczaje« [szyk 7:6] (13): Rodziczy niemaią bes ſluzney przicziny pobudzać ku gniewu dziecy ſwoich/ ale ie powinny wnaucze y wdobrych obyczaiach wychować SeklKat H2v; GliczKsiąż L8; OrzList f2; áby Biſkupi y inni przełożeni/ [...] byli wieku ſtałego/ w obycżáiech y w náuce doświadcżeni BielKron 228v, 11; KwiatKsiąż A4v; Mącz 349c; GórnDworz Gg4; KuczbKat 310; WujJud 123; SkarŻyw 526; ReszHoz 139; PowodPr 20.

»ochędożność i obyczaje« (1): Excultus atque expolitus vita atque cultu, Ták w ochędożnośći yáko y w obyczáyách [!] dobrze wypolerowány. Mącz 308a.

»postawa (a. postawki), (i) obyczaje« [szyk 3:1] (4): RejWiz 27v; BibRadz Prov 8 arg; RejZwierc 69v; [Węgierska ziemia mówi:] A ták moiá cna Polſko oſtrzegam też ćiebie/ [...] Boć bárzo poſzli ná to ſynacżkowie twoi/ W poſtáwie/ w obycżáiach/ iáko byli moi. BielSen 17.

»obyczaje, (i) postępki« [szyk 6:3] (9): BibRadz *2v; á nie thelko vbior/ ále poſtępki obycżáie/ (odłożywſzy mowę/ y vcżynki ná ſtronę) odkrywáią cżłowieká/ iáki ieſt w ſobie. GórnDworz L8v, M, Ccv, Mm, Mm2v; RejPosRozpr c4v; CzechEp 401; Wielki poſag rodźiców poftępki vczćiwe/ A ktemu obyczáie ſkrómné/ y wſtydliwé KochPieś 1.

»prawa i obyczaje« [szyk 1:1] (2): Nomophylaki [...] nietylko piſánych Praw/ ále też y obycżáiow ludzkich doglądáli [non solum scripta legum, sed mores etiam hominum observabant]/ á do vcżćiwośći przyſtoyney przywodźili. ModrzBaz 31v, 143.

»przykłady a (i) obyczaje« = exempla et mores Modrz [szyk 2:1] (3): BielKron 149; nic nas nie vwodzi naſnádniey s tey poććiwey drogi iedno omylne towárzyſtwo á ich obłudne przykłády obycżáie. RejZwierc 137v; ModrzBaz 14.

»obyczaj a (i) przymiot« [szyk 2:1] (3): GliczKsiąż D5v; Byłá tá Kámmá żoną Sinatá/ [...] á byłá nie iedno náſchwał piękną/ ále y ine przymioty/ y obycżáie/ oſobne miáłá w ſobie GórnDworz Y5v; Phil M.

»przyrodzenie, (i) obyczaje« [szyk 2:1] (3): FalZioł V 36; Hominis mores naturasque ex corpore, oculis vultu, facile est pernoscere, Latwie yeſt ludzkie obyczáye y przirodzenie z poſtáćy/ oczu y twarzy wyrozumieć.Mącz 25lb; RejZwierc 6v.

»skromność a (i) obyczaj(e)« (2): bo vſtaw nie piſzą ludźiom dobrym/ ktorzi z ſkromnośći á z obycżáiu [moderatione et moribus]/ nie z boiáźni/ posłuſzni ſą pocżćiwośći. ModrzBaz 69v, 117v.

»sposob(y) (życia), (i) obyczaje« [szyk 2:1] (3): Mącz 460c; w miłości/ nie było ták pięknego ſpoſobu/ thák vcżćiwych obycżáiow v nich/ iáko ſą v nas teraz. GórnDworz Ddv, K5v.

»sprawa, (a, i) obyczaj« = mas, factum Modrz [szyk 17:5] (22): Ieſzcże dzyeći z náuki z młodu poznáć wſzędzye/ Co zá ſpráwá obycżay ná ſtárość w nich będzye. BielKom Cv, G3; GliczKsiąż L6v; RejZwierz 74v; BielKron 45v; Mącz 453d; GórnDworz H5; RejZwierc A2, 4v, 18, 23v, 25 (9); CzechRozm 242v; PaprPan D2; ModrzBaz 61v; gdyby prawdę zeznáć chcieli/ á pilnie w ſpráwy y obycżáie/ nowowiernikow ſwoich poyźrzeć/ obacżyliby to/ co Chriſtus mowi Fáryzeuſzom/ iż [...] NiemObr 15, 64; ReszHoz 140.

»obyczaje albo sprawowanie« (1): Rozdźiał Dwánaſty. Iáko z Obyczáiow álbo z Spráwowánia/ ty Wilgośći mogą być poznane/ á ktore ſą zbytnie. SienLek 29.

»uczynki a obyczaje« (1): tak poczeſznye a mąznye ſą [!] rządzyla ue wſzytkych uczynkach a obyczayach yſ kozdy znal yſz tą panna nygdy nyemogla bycz kczemu złemu przyuyedzyona PatKaz III 110. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»obyczaje, wychowanie« (1): Tákże też y dziewki gdy kto dawa zá mąż/ theż ſie rzadko rozmyſla ná obycżáie/ ná wychowánie/ kiloby miał połcżwarty wśi RejZwierc 31.

»obyczaje i występki« (1): [bywa badanie zwane Rugiem] o záchowániu obyczáiow y wyſtępkow káżdego Mieſzczániná/ álbo też Wieyſkiego Ludu GroicPorz k.

»obyczaje, (a, albo, i) zachowanie« = mores Mącz, Modrz [szyk 9:1] (10): BielKron 194v, 235v; Comaedia, [...] rzecz/ wzięta z obyczáyów á poſpolitego zachowania ludzkiego Mącz 6 ld, 312c, 356d, 493c; wié Polak co Szlachectwo vmié/ á iákich obyczáiów y zachowánia potrzebuie. OrzQuin Q2v; RejZwierc 17v; WujJud 141; ModrzBaz 32v.

»obyczaje i zwyczaje« (1): Oyćiec náſz/ y ini Przodkowie náſzy/ przypátrzywſzy ſie obyczáióm y zwyczáióm młodych [consideratis moribus et consuetudinibus adolescentum JanStat 149] [...] ku złemu więcéy ſie náchyláiącym [tę konstytucję wydali] SarnStat 915.

»żywienie i obyczaje« (1): Pleci barzo wypięte znamio⟨nuią⟩ cżłowieka odtworzyſtego żywienia y oby[cżaio]w/ proſtego GlabGad P.

»żywot(a. życie) i (a. abo) obyczaj; z obyczajmi życie« [szyk 17:7] (23;1): BielŻywGlab nlb 15; cżęſto ſie ſynowye od rodzicow w żywocye á w obycżáyách odradzáyą GliczKsiąż D3v, D3v; BielKron 415; KwiatKsiąż B4v, Dv [2 r.]; Vita et moribus comprobare, Ziwotem y obyczáyem podeprzeć. Mącz 323d; GórnDworz H7v, I4v, N2v, Ee6v, Kkv; KuczbKat 385; RejZwierc 13v, 62v, 100v, 105; WujJudConf 242; CzechRozm 108; ná ſtroſárze należy/ doglądać żyćia y obycżáiow máłżonkow [vitam et mores coniugum] ModrzBaz 33, 127v; SkarŻyw 411; WujNT 431.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle (a. według) obyczaju [czyjego]« (2): Skánderbeg/ [...] vłożywſzy miedzy ſobą zachowanie według obycżáiu ſwego/ potkał ſie z pierwſzym [wojownikiem perskim]/ ktorego zwano Zámpſá BielKron 242v.

»za obyczaj« (1): áno we mnie pychá [...] áni ktorey krwie przelanie niebyło/ iedno w ſercu nabożeńſtwo/ w nocy łzy/ á za obycżay kſięgi w ręku. HistRzym 20v.