[zaloguj się]
[pdf]

1. POSTAWA (578) sb f i m

f (577) [w znacz. I.], m (1) [w znacz. II.].

o oraz oba a jasne (w tym w pierwszym a 1 r., w końcowym 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N postawa postawy
G postawy poståw
D postawie postawåm
A postawę postawy
I postawą postawami
L postawie postawåch

sg N postawa (98). ◊ G postawy (89). ◊ D postawie (9). ◊ A postawę (97). ◊ I postawą (106) [w tym zapis: -wam (1)]. ◊ L postawie (73). ◊ pl N postawy (24). ◊ G poståw (19); -åw (17), -(a)w (2). ◊ D postawåm (8); -åm (7), -(a)m (1). ◊ A postawy (24). ◊ I postawami (20). ◊ L postawåch (11); -åch (9), -ach (1) KrowObr, -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

I. f (577):
1. Wygląd, kształt, forma; species BartBydg, PolAnt, Mącz, Modrz, Cn; habitudo (corporis) BartBydg, Mymer1 Cn; habitus (corporis) Mącz, Vulg, Cn; figura, forma BartBydg, Cn; facies Vulg, Cn; compositio corporis, dispositio, figuratio BartBydg; aspectus, corpus, persona, schema Cn [w tym: jaka (239)] (561): BartBydg 67; WIlka drugdzie dzikiem pſem zową/ bowiem iemu poſthawą y wyciem podobien. FalZioł IV 12a, IV 24c; Bierzećiem [mocz] rozliczne poſtáwy od wnętrznych wilkośći mienienie. SienLek 25.

postawa czego (9): vmyſl moy ieft przyſłych rzecży zpoſtawy cżłowiecich cżłonkow nie powiedać GlabGad P, Pv; W tych ſłowiéch widźimy wſzytkę poſtáwę/ ále lepiéy rzekę/ wzór Króleſtwá Krześćijáńſkiégo OrzQuin T2, M4, Yv; OrzJan 135; Poſtáwę tedy niebá rozſądźić vmiećie: á známion czáſow nie możećie WujNT Matth 16/3, Luc 12/56. Cf »postawa ciała«.

postawa czyja [w tym: pron poss (2), G pron (1)] (3): FalZioł IV 44d; nie náſzégo kráiu to źwiérzę [tj. chimera] ieſt/ zamorſkiégo coś w ſobie ma/ śiérśćią/ y poſtáwą ſwą. OrzQuin Fv; CzechRozm 261v.

postawa czyja [= jak kto, co] (3): FalZioł IV 15c; A choć [bożkowie pogan] máyą nozdrze vſſy á wżdy nic nye cżuyą/ Máyąc ręce ſwe/ á wżdy nie imi nye ſpráwuyą. [...] Gárdłá y wſſytki poſtáwy cżłowyecżeńſkye máyą/ A wżdy nigdy głoſem ſwoim nic nye záwołáyą LubPs aa; Więc tą liśią poſtáwą młodego dźiedźicá/ Xiążę y Groffá zniſzcżą/ y Woiewodźicá/ Pochlebcy nieſzláchetni. KlonWor 57.

W połączeniach szeregowych (5): Seſćioro też licżba ieſt doskonała/ bowiem ſzeſć ieſt ſpraw przyrodzonych przez ktorich żadna rzecż nie może być/ ktore ſą wielkoſć/ kxtałt/ farba/ poſtawa/ rozdział/ y ruſzanie albo odmiana. KłosAlg A3; Mącz 66b, 151b, 404c; OrzQuin Yv.

Zwrot: »postawę mie(wa)ć« (3): NIedzwiadek ieſt robak ziemny/ poſtawę ma łagodną: iakby dziewcżą/ ale w ogonie ma iadowite żądło kthorym zatnie y iad wpuſci. FalZioł IV 15c, V 35; LubPs aa.
Wyrażenia: »postawa cielesna, ciała« (1:1): Niepewneć są rzeczy zwirzchnie, Wszytki postawy cielesne BierRozm 8; Corporatio, et corporatura, Xtałt/ Stan/ á poſtáwá ciáłá. Mącz 66b.

»widoma postawa« (1): Czo ieſt ſwiat, odpiſał [Secundus Adrianowi] tak, Swiath ieſt nie ſkoncżony okrąg, widoma poſtawa, wyobrażenie rozmaite. BielŻyw 135.

Szeregi: »figura albo postawa« (1): dowiédzmy ſye co zá Figury ieſt/ álbo co zá poſtáwá ieſt Krzyżá tego OrzQuin M4.

»postawa i własność« (1): Ták iż chleb/ chlebem nie przeſtawa być/ áni wino winem: bo gdyby przeſtáły być/ tedyby ich pierwſza poſtáwá y właſność/ y ſmák vſtáły. CzechRozm 261v.

Wyrażenie przyimkowe: »na postawie« = z wyglądu (1): Ma [muł] włoſnoſci oſlowe o krom leniſtwa/ ale na poſtawie o krom głowy á vſzu koniowi podobne. FalZioł IV 12d.
a. O ludziach (i wyjątkowo o zwierzętach); też wszystko, co w nich zewnętrzne (postępowanie, sposób bycia, ruchy, miny itp.), co pozwala poznać naturę lub nastrój człowieka, lub przeciwnie – ukryć to, co w nim prawdziwe; (corporis) gestus Modrz, Calep; vultus Mącz; nutus Modrz [w tym: jaka (222)] (533): BierEz K3v; gloſu fryownego nyemyala [Maryja] taka yſch yaka byla wczyele poſtaua taka byla wduſſy 〚yey〛 figura yey uyelkyey przykladnoſzczy PatKaz III 149; RejKup e8; Lew ſie pocżął łaśić/ A nadobną poſtáwą on ſtrách we mnie gáśić. RejWiz 110; Nie wſzytko ſwyęći s poſtáwą. RejWiz 141 marg; A niewieſz pod pokrywką co ſie w gárncu kurzy/ Tákież w oney poſtáwie/ co ſie we łbie burzy. RejWiz 141; Bo poſtáwá zákrytość ſercá okázuie/ A trudno twarzą zákryć/ co ſerce ſpráwuie. RejWiz 170v, 4, 26v, 39v, 40v, 44 marg (16); Poźrzyſz ná ty pſtroćiny/ pátrzże ná poſtáwę/ Iáko ktoczy by miał mieć od ſiedmi miaſt ſpráwę. RejZwierz 126, bb2v, 68, 80, 121v, 122, 126; A przeto dobrego dowćipu młodzieniaſzki być mowiemy/ ktorzy ſamym wyobrażenim vſt/ poſtawam/ y inſzymi ſprawami/ nadzieyę wyborną o ſobie cżynią. KwiatKsiąż B3v; Mącz 228c; GórnDworz C4v, Dd4; Zwierzchu glátka poſtáwá/ w ſercu niepráwości BielSat G4 [idem BielSen]; Nie mnimayże áby tu Pan tego od ciebie potrzebował/ ábyś záwżdy ſmętney á ponurey poſtáwy vżywał RejZwierc 139v; Piękna poſtáwá/ Gdzie dobrá ſpráwá. RejZwierc 239, 78v, [782]v, 96v [2 r.], 219, Bbb; Bo z tákich nikcżemnych á płonnych poſtaw/ bywáią bráne znáki/ ábo vcżćiwośći ábo wzgárdy: á cżęſtokroć przyiażń tym ábo ſię ſtwirdza/ ábo ſię rozrywa. ModrzBaz 56v, 19v, 36v, 56, 86v; NIedármo Bácchá z rogámi máluią/ Bo piiánégo y dźieći poczuią. Niech głowá/ niech mu ſłużą dobrze nogi/ Sámá poſtáwá vkázuie rogi. KochFr 22, 32; BielSen 17; Gestus – Poſtawa iakiei ktowmowie, albo wſwich ſprawach poziwą. Calep 453b; KochFrag 25; WujNT Philipp 2/7; WitosłLut A3; Znam was teraz/ o pánie/ z zwyczáymi pięknémi/ Liży obraſki ćiché/ z rozumki ſtucznémi. Cnoty pełno w poſtáwie/ po wiérzchu wſtydliwéy/ Poyźrzy dáléy/ dość zdrády/ y obłudy żywéy. GosłCast 30.

postawa czego (7): De habitudinibus corporum. Von geſtalt der leybe. O poſtawach cział człowiecżich. Mymer1 24; W trzeciey [części książki] pytanie czo ktory ſpoſob albo poſtawa cżłonkow cżłowiecżych znamionuie GlabGad A4; KromRozm II h2; BibRadz II 141b marg; dowiedźiałem ſye téż/ co zá poſtáwá/ álbo co zá wzór/ y co zá właſność Korony Polſkiéy ieſt OrzQuin Yv, T2. Cf »postawa twarzy«.

postawa czyja [w tym: G sb i pron (60), pron poss (38), ai poss (7), „cudza” (1)] (106): BierEz O3, P3; OpecŻywList C; Náydziecie przy nijm [Żywocie] nápirwéy trzy hiſtorié/ albo epiſtoly o pana Iezuſowé poſtawie OpecŻywSandP ktv; Mymer1 nlb 1v; GlabGad L8 [2 r.], Mv; Bo baćżę z Iozephowey tak ſmętney poſtáwy Iż mię w rychle podkaią nie pomyſli ſprawy RejJóz G5; RejPs 57v; Wjdze Panie ſtwey poſtawy Iż ſkrzjwego będże prawy RejKup dd8v, I, m6, q2, x6; Znáć żeś był w złym ćwicżeniu złe maſz obycżáye/ Przeto s ſwoia [!] poſtáwą nye ſtoiſz zá iáie BielKom F6v, E6; GliczKsiąż D8; GroicPorz ll2; Bo iuż okyem zrozumieſz káżdego poſtháwę/ Gniewliwą y weſołą/ y káżdą w nim ſpráwę. RejWiz 118v, 28, 109, 127, 174; Mądry ieden vźrzawſzy chłopá wſzetecżnego/ Dziwuiąc ſie ſzaleńſtwu y poſtáwam iego. Rzekł/ ktoby chciał rozum ſkryć/ by go nie ſzukano/ Cżyſtą ſkrzynkę s tego łbá ná to vdziáłano. RejFig Dd3v; KMitá to był kto gi znał/ dziwny w ſwych poſtáwach/ A iáko Zubr porożym/ potrząſał w ſwych ſpráwach. RejZwierz 50, aa2, 50; Vultus tuus nescio quod augens malum praefert, Poſtáwá twoyá yakieś nieſzczęcie [!] známionuie. Mącz 124a; Prot C2v; RejAp 78, 79v; GórnDworz C4v, C7v, Dd4; A Pan ten nigdy á nigdy nie pátrzy ná ſpráwy rąk twoich ábo poſtaw twoich/ iedno przegląda do ſercá twego. RejPos 170v; á biy pierśi y ſerce twoie/ á vcżyń mu gwałt/ á nie dopuſzcżay mu tych ſwowolnych myſli á tych wynioſłych poſtaw/ iákie były Licemierniká tego RejPos 201v, 29v, 43, 123v, 188, 189v [2 r.] (16); BielSat M4; A zá żywotá ieſzcże nie mnimay ábyć Pan vſtáwicżnie ſie nie poſmiewał s tey nádętey poſtáwy iego [pysznego mocarza] RejZwierc 48; ABowiem obácż iákie ſą rozne poſtháwy przyrodzenia cżłowiecżego. Bo ſie ieden zápłonie ze wſtydu á drugi z gniewu RejZwierc 72v, A6v, 19, 19v [2 r.], 20 [2 r.], 49v (25); BudBib Ps 16/12; PaprPan Dv, Z2v, Cc3v; ModrzBaz 56v, 60, 80v, 86v; SkarŻyw 69; BielSjem 34; Inákſze obycżáie/ inákſze dziś ſpráwy/ Kto ſie ludziom przypátrzy/ dźiwne ich poſtáwy. BielRozm 10; GórnTroas 34, 35; KochFrag 23; LatHar 192; WujNT Luc 9/51, s. 233; Bo té náſzé poſtáwy zwiérzchu ozdobioné W złotogłowy/ w ſzárłaty/ by w klatki wſádzoné. Któré/ by kto otworzył/ [...] Wárſtát wſzytkich boleśći/ tumultów ſkrwáwionych Obaczyłby GosłCast 66; PudłDydo [B5]. Cf »z postawy, po postawie znać«, »postawę wyrazić«, »pokazowanie postawy«, »w postawie«.

postawa czyja [= jak kto] [w tym: ai poss (11), G sb (4)] (14): Złoził [chłop] raczky ſchylił Głowkę Aby miał pretka wymowkę Abys tak oniem rozumiał Iż to za Ziwota vmiał Aleċ to Wilcza poſtawa RejKup dd5v; RejWiz 28, 77, 142v; Mącz 100b; RejPos 55; TOś iuż ſłyſzał y zrozumiał iáko ieſt ſproſna á nie ku cżłowiecżey poſtáwie ále práwie ku źwirzęcej podobna ſpráwá y poſtáwá cżłowieká rozgniewánego RejZwierc 79; Poſtáwá (marg) álbo podobieńſtwo. (–) iego iáko lwia [Similitudo eius, ut leonis] (gdy) ma wolą porwáć/ y iáko lwięćiá mieſzkáiącego w taynikoch. BudBib Ps 16/12; Poſtáwá ſzalonégo/ głos ledwe człowieczy. KochFr 115. Cf »postawę mieć«, »postawę okazować«.

G sg w połączeniu z przymiotnikiem = jak wyglądający (7): OpecŻywList C; a był mąż ſtary ij ſzedźiwy/ poſtawy ſmętney. ForCnR E2; Głos barzo rzezny [...] cżłowieka też grubego rozumu znamionuie/ poſtawy ſtatecżney, ale obycżaiow odmiennych. GlabGad O3v; BielKron 322v; Mącz 207a; Ale też niebożęta [tj. Czesi] choć hárdey poſtáwy/ Bárzo iákoś zmylili ſwe poważne ſpráwy. RejZwierc 241; OstrEpit A3.

I sg bez przyimka w połączeniu z przymiotnikiem = jak (4): Xenocrates poſtawą męſką [...] pocżął im wnet o miernoſci powiadać BielŻyw 100; RejKup g3; A gdy ná ſię [Helena i Parys] ſpołu łágodną poſtáwą weyrzeli/ záráźiłá ich ſercá Kupido/ to ieſt/ miłość ſpolna iednáka BielKron 56, 60.

W połączeniach szeregowych (56): BartBydg 60, 147; Bo ogoń [!] [lwa] twarz i poſtawa Poſzrzenie i kazda ſprawa Kto zna niechai kazdi powie Yz podobno ku kotowi RejRozm 391, 392; RejRozpr Iv; RejWiz 4, 60; Bo cnoty/ obycżáie/ trzeźwosć/ y poſtáwá/ Znácżą iż w nim [w Janie Krysztoporskim] zá młodu/ byłá dobra ſpráwá. RejZwierz 65; A muśi to rozeznáć/ kto mu [Mikołajowi Łaskiemu] ſie przypátrzył. Dworſtwu/ kſtałtom/ poſtáwam/ cnotam/ obycżáiom/ Ze bywał w podziwieniu/ s tym y inym kráiom. RejZwierz 70, 49v, 50, 51, 68, 80, 141v; RejAp 79v, 170v; Iedno też záſię niechczę/ áby zuchwálſwo w nim [w dworzaninie] pánowáło/ iżby pochmurnym weźrzeniem/ poſtáwą ſrogą/ odętym wąſem/ ſthráſzyć miał GórnDworz D6; Ale nád wſzytko/ w poſtháwie/ w ſłowiech/ w poſthępkach/ práwie ma być białagłowa od męſzcżyzny rozna GórnDworz V7v, E [2 r.], L5v, N8; Iż nie káżdy s tych wnidzie do chwały iego [Pana] ſwiętey/ ktorzy to tylko vſty wyznawáią á poſtháwámi vkázuią/ poſty y modlitwámi wymyſlonemi/ ſwiecżkámi/ y nádzyeiámi rozmáitemi/ y inemi dziwnemi wymyſły á rozlicżnemi wynálaſki ſwiátá tego RejPos 186v; Iż kto ſie powyſzſza w myſli/ w ſercu/ w poſtáwach/ á w mnimániu ſwoim o ſobie/ táki [...] káżdy będzye márnie zniżon RejPos 200v, 189v [2 r.], 200v [2 r.], 306, 322v, 335v, 350, 352; A ták nie toć ieſt ſláchectwo zacność narodu/ piękna vrodá/ wſpaniła poſtáwá/ wywieſzone herby/ wſzytkoć to ſą iáko iágody ná głogu/ chociay ſie pięknie cżyrwienieią/ ále ſmáku w nich żadnego nie máſz RejZwierc 52v, 19, 19v, 20 [2 r.], 83v, 183, [238]; PaprPan C3v; Ktorzi ſię cżapką/ kámykiem drogim/ poſtáwą/ pochodem/ y inſzemi tákowemi fráſzkámi pyſznią/ ći ſwoię nikcżemność wyiawiáią ModrzBaz 57v; ſtroná powodowa vcżyniłá mu [obżałowanemu] łáſkę/ przeſtawáiąc ná chęći á ná woli iego/ ktorą on twarzą/ mową/ klęknieniem/ y wſzytką poſtáwą dawał znáć/ iákoby do przyśięgi gotow ModrzBaz 86, 53v, 55v, 56v, 65v, 66, 86v; StryjKron 462; Táka mégo Hektorá twarz byłá/ y táka Poſtáwá/ chód/ weźrzenié/ y ſpráwá wſzeláka. GórnTroas 35, 34; JanNKar D. Cf »z postawą«.

W przeciwstawieniach: »postawa ... serce (6), (serdeczna) sprawa (4), myśl (a. umysł) (3), prawda (2), skutek, wnętrzność« (16): Bywać poſtáwá pokorna/ Ale pod nią myſl niewierna. BierEz P3, I; KromRozm II q2v; nie mnimay być tho ku poſtáwie/ miał podobyen być cżłowiek [do Boga]/ ták iedno ku ſpráwie. RejWiz 111 v; (marg) Pan poſthaw nie pátrzy/ iedno prawdy. (–) Gdyż on kſtałtow nie pátrzy/ iedno ſerce práwe/ To v niego ná piecży wierz mi nie poſtáwy. RejWiz 182, 76, 77, Ddv; k czemu też y Kryſtus Pan náſz zwoleniki wiódł/ áby nie ná poſtáwę ále ná wnętrzność wzgłąd [!] mieli SienLek T4v; A ták ieſli kto wymyſla poſtáwy/ vbiory/ wymyſlne poſty/ á ſerce omylne ieſt v niego/ iuż go [Boga] ciáłem chwali RejPos 200v, 202, 266v [2 r.], 352. Cf »na postawie«.

W porównaniu (1): iż w Chriſtuśie náturá/ y perſoná Boſka cáło zoſtáły: iedno iż cżłowiecżeńſtwem/ iákoby nie iáką poſtáwą zwierzchnią/ były nkryte CzechEp 143.

W charakterystycznych połączeniach: postawa barnadyńska, błazeńska, cudna (3), czcigodna, człowiecza (4), dziecinna, dziwna, frasowna, gładka, głupia, gniewliwa, grzeczna, harda (4), in(ak)sza (2), krasna, kwaśna, lepsza, lękliwa (2), łagodna (3), męska, nabożna, nadęta, nadobna (6), niewieścia (2), nikczemna, ochotna (3), okazała, piekielna, piękna (9), płocha (2), płonna, pochmurna, poczciwa, poczesna, pokorna (6), ponura (3), przemierzła, przystojna, służebnicza, smętna (nasmętniejsza, smutna, zasmucona) (12), sprosna, sroga (4), stateczna (5), straszliwa, szalona (4), szpetna (2), śmieszna, święta, trwożna (trwożliwa) (2), wdzięczna (4), wesoła (9), wilcza (3), wspaniała (2), wyniosła, wzrosła, zakrzywiona, zmierna.

Przysłowia: Co wowczey ſkurże dzełayą A Wyłczą poſtawe maią RejKup cc2.

Zwirzchu piękna poſtáwá/ we wnątrz łeż zbrukána/ Rownie iáko ſprochniáła ściáná málowána. RejWiz 40.

Bárnádyńſka poſtáwá ále wilcże ſerce/ Zágryznąwſzy báráná goni drugie ieſzcże. RejWiz 77.

Na poſtáwie Báránek/ ále Lis ná myſli/ Co wſzytki ludzkie ſpráwy ćicho we łbie ſkryſli. RejWiz 77.

Abowiem weſoła myſl rádá wdzyęcżność cżyni/ A ponurą poſtáwę oddaymy ią świni. RejWiz 44.

nie pátrz ty iedno ná poſtáwy/ Iedno práwie dogląday do ſerdecżney ſpráwy. RejWiz 76.

Ták trudno zmyſláć weſołą poſtáwę/ Prze ſmętną ſpráwę. WisznTr 24.

Frazy: »co za postawa będzie; [jakiej] być postawy« = co to będzie za widok (1;1): Rada bych dziurką patrzała [...] Czo też ża poſtawa będzie Gdy ta para ſpołu będzie RejJóz D4v; Ci też drudzy nie myſlą o ſwey przeſzłey złoſći Ktorą oni nademną ſwych cżaſow ſtroili Iakich też będą poſtaw [tj.jak będą wyglądać] wnet po małey chwili RejJóz O2v.

»(po)znać (było) z postawy, po postawie; z postawy, po postawie znać (a. doznać, a. poznać, a. uznać)« [w tym: z (a. po) czyjej (9)] = ex vultu percipere Mącz [szyk zmienny] (11:8;9:4): BierEz D2; BielŻyw 145; RejJóz F5, M7v; RejKup k8v, q2; KromRozm II q2v; Ale znáć po poſtáwie y z zwycżáiu twego/ Iżeś cżłowiek pocżćiwy á nie myſliſz złego. RejWiz 46v; Widzę żeś ſie ſprácował/ iedz byś ſie otrzeźwił/ Bo znáć po twych poſtáwach żeś gdzyeś w przygodach był. RejWiz 109; Vkażęć wnet káżdego w iego máieſtacie/ Snádnie ich chytre ſpráwy s poſtáwy poznacie. RejWiz 165, 60, 68, 89v, 109, 127 (11); POwiedz iákoś powinien/ co znaſz s tey poſtáwy/ Musiſz rzec bez pochlebſtwá/ iż zacny krol práwy. RejZwierz 48v; Mącz 37a; Prot C2v; chocia táki nic nie przemowi/ iednák znáć s poſtáwy łeb bárzo głupi. GórnDworz M; A tákiey wſpaniłey myſli cżłowieká y s poſtáwy y s káżdey ſpráwy ſnádnie kożdy doznáć może. RejZwierc 86v; Wino po ſmáku poznać y potráwę/ Także s poſtáwy káżdą buyną ſpráwę. RejZwierc 219, A5v, 19, 19v [2 r.], 86v; PaprPan F; KlonŻal E4; PudłFr 62.

»z postawy zda się« [szyk zmienny] (2): PaprPan C2v; Wándę wydawa vbiór: bo z poſtáwy Zda ſye mąż práwy. KochPieś 12.

Zwroty: »postawę [jaką; w tym: czyją (= jak kto) (3)] mieć« [szyk zmienny] (7): Wilk ná śię owcżą ſkorę wdział/ Y pokorną poſtáwę miał: Tákoż śię miedzy owce wkradł/ Táiemnie ich wiele poiadł. BierEz R4; RejJóz M8v; RejKup cc2; Tedy Krol rzekł ku mnie/ Przecz ták maſz ſmętną poſtháwę [Quare facies tuae malae] gdyż nie choruieſz? BibRadz 2.Esdr 2/2; Speciem boni viri prae se ferre, Zdáć ſie być dobrym człowiekiem/ mieć poſtáwę dobrego człowieká. Mącz 404c; RejPos 201; ieſt [Jezus] nam we wſzem procż grzechu podobny [...]. Ale iżby tylko poſtáwę miał cżłowiecżą: ktorąby pokrywał boſtwo ſwoie: cżego żadne piſmo ś. nie mowi CzechEp 143.

»w postawie [co] mieć« = być jakimś, okazywać coś [szyk zmienny] (2): Ieſli wnętrzną maſz niecnotę/ Mieyże w poſtáwie ochotę BierEz G; RejZwierz 80v.

»postawę okazować [czyją = jak kto]« = wyglądać jak ktoś (2): Lecz go [Jezusa] nie przyięli/ iż poſtáwę okázował idącego [quia facies eius erat euntis] do Ieruzalem. WujNT Luc 9/53, s. 233.

»z postawy (o)sądzić, szacować« [szyk zmienny] (4:2): RejJóz D5, O; bo więc złe s poſtáwy/ Dawáć pewny rozſądek/ á ſzácowáć ſpráwy. RejZwierz 67v; GórnDworz M; NiemObr 113; Báweyze Mnicha iákić nábył ſławy: Nie ſądz z kápice, lecz z grzeczney poſtáwy. KlonKr C2v.

»postawą [co] pokrywać (a. skryć)« (2): Mnimaſz by kto poſtáwą miał ſkryć obycżáie RejWiz 189; RejZwierc 241.

»ukazać (a. pokazować się), okazuje się z postawy; pokazować postawą« (2:1;1): A to ſie okázuie s tey ſwiętey poſtáwy/ Iż tu muſiał pewnie być záwżdy vmyſł práwy. RejWiz 170v; Zeby go co doległo áby namniey w ſádno/ Vkaże to s poſtáwy káżdy bárzo ſnádno RejWiz 174; ModrzBaz 55v; WujNT 233.

»([jaką]) postawę ukaz(ow)ać (a. okazować)« [szyk zmienny] (6): GlabGad N4v; á tey poſtáwy nigdym vkázáć nie vmiał ábych w czem miał odſtępić roſkazánia iego [Pana]. RejPs 25; gdyż iuż wieſz pewnie/ iż ſzemrze o tobie wſzytek ſwiát/ chociayći cudne poſtáwy okázuie RejPos 309; RejZwierc 90, 96v; Przeto Chorążowie y drudzy przełożeni máią być ſercá dobrego/ ſprawni/ nie vkázowáć po ſobie poſtáwy trwożoney iedno weſołą BielSpr 6v.

»widzieć, zrozumieć, wiedzieć z postawy; widzieć po postawie« [szyk zmienny] (5:2:1;1): RejKup m5v, x6, dd8v; Bo gdy vźrzał on cżłowiek młodzyeńcá onego/ Wnet zrozumiał s poſtáwy że ieſt coś ſkromnego. RejWiz 64v; Bo widzę s twey poſtáwy iże cie wſtyd ruſzył RejWiz 126, 20, 186; RejZwierc 56v; Nie zoẃże ich [Podfilipskich] iák widziſz s poſtáwy głupkámi/ Bo we wſzelkiey cney ſpráwie porownáią z wámi PaprPan G4v.

»[czyją] postawę wyrazić« = naśladować (1): ledwe ſye kiedy dźiéćię vrodziło/ [...] Ochędożné/ poſłuſzné/ kárné/ nie pieſzczoné [...]. Káżdégo vkłon tráfić: wyráźić poſtáwę: Obyczáie pánienſkié vmieć y zabáwę. KochTr 11.

»postawę [jaką] na się wziąć, przyjąć; uczynić postawę [jaką]« [szyk zmienny] (2:1;1): Przijmę ná ſię poſtawę ſtátecżną/ Gdy ią bacżę we wſzem pożytecżną. BielKom E; Mącz 239b; GórnDworz D6v; Odſtrónił [Józef] twárz ſwą męzką/ poſtáwę zuchwáłą Wźiąwſzy ná ſię/ vczynił w nas trwogę niemáłą. GosłCast 59.

»(z-, od)mienić (sobie) postawę; postawa się zmieni (a. odmieni)« [szyk zmienny] (15;2): FalZioł V 32v; Gdy im [braciom] powiem iżem Iozeph dzywna będzie ſprawa Odmieni ſie nie iednemu z przeſtrachu poſtawa. RejJóz O5v, G4v, Pv; RejKup 13v [2 r.], cc5v; Iáko kiedy piękny koń co buiał po łące/ Gdy mu odrą wſzytek grzbiet ieżdząc ná záiące/ Albo go w bronę wprzęgą/ wnet poſtáwę zmieni RejWiz 57v, 27v; RejZwierz 29, 33v; Ktoby ſie chćiał Sláchćicem z domu práwym mienić/ Niemiałby ná żadny cżás poſtáwy odmienić. BielSat D [idem BielRozm]; Ieſliże też co nań nieforthunnego [...] przypádnie/ nicz to wſzytko v niego/ iuż on ná to nie odmieni weſołey twarzy y poſtháwy ſwey. RejZwierc 87, 96; PaprPan Z2v, Gg2; BielRozm 24.

»postawą zwodzić, łudzić« [szyk zmienny] (2:1): Czo ieſt ſproſtny grzech v boga ſnadz y v wſzech ludzy Kiedy kto piękną poſtawą zdradnie kogo łudzy RejJóz H4; BielKom E6; Antykryſt ieſt podobny nierządnicy przeto iż zwodźi świát łágodnemi y fałſzywemi náukámi y poſtáwą zwierzchnią obłudnych Ceremoniy ſwoich. BibRadz II 141b marg.

Wyrażenia: »chytra postawa« (1): wſzák ty nic niedzierżyſz w Azyey wielgiey [...]/ tylko dzierżyſz w máłey Azyey á w Europie/ gdzieś głupie Greki vſidlił chytrą poſtháwą. BielKron 254.

»omylna, obłudna postawa« [szyk zmienny] (4:2): Nie paráią ſie [Chodorowscy i Żórawińscy] nicżym/ iedno zacną ſławą/ Y nie mylą nikogo/ obłudną poſtáwą. RejZwierz 83v; A napirwey pátrzay pokrytośći á omylnych poſtaw cżłowieká złośćiwego. RejPos 251, 202v, 251 marg; SkarŻyw 35; [SeklStudent a2]. Cf »z postawą«.

»pokazowanie [czyjej] postawy« = naśladowanie, przedrzeźnianie (1): Tego też dołożę/ iż w tym przydrzeźniániu/ ábo pokázowániu cżyiey poſtháwy/ mądrze ſie ſpráwowáć trzebá GórnDworz O8v.

»postawa twarzy« (3): Gdi brzemienna około pępka albo tam niżey bolenie miewa/ á poſtawa twarzy nad zwycżay ſie zmieni. FalZioł V 32v; Habitus, et vultus, Poſtáwá twarzy. Mącz 151b, 239b.

»postawa widoma« (1): iż on [Pan] poſtaw widomych nie ták potrzebuie/ iáko ſie przypátruie ſpráwam á myſlam ſercá káżdego RejPos 201.

»wymyślna postawa« (1): O nędzny Licemiemiku [...]/ mogłbyś nie nádymáć á nye podnośić wzgorę/ áni tych wymyſlnych poſtaw ſwoich/ áni tego omylnego ſercá ſwego RejPos 200v.

»zdradna postawa« (1): Piekna zdradna poſtawa ſproſny grzech RejJóz H4 marg.

»postawa zwi(e)rzchnia (a. zwierzchowna)« = externa species Modrz [szyk 4:4] (8): SeklWyzn f3v; BibRadz II 141b marg; ModrzBaz 60; CzechEp 143, 213; ktory [Pan] będąc miłośierny/ y łáſkáwy/ zlitowáć ſię vmie/ y nie ſądźi nikogo z zwierzchniey poſtáwy/ zna myśli y ſkrytośći ſerc NiemObr 113; Bo nie tylko nie zmiękcżyłá álbo poſtáwá tá zwierzchnia/ álbo ſłowá Piłatowe (oto cżłowiek) opocżyſtych ſerc Zydowſkich; ále [...] LatHar 318; WujNT 233; [bo kłániánie ieſt zwirzchnia poſtáwá vcżćiwośći y poddánośći GilPos 67v (Linde)].

Szeregi: »chod (a. chodzenie) i postawa« = incessus ac (corporis) gestus Modrz (2): A on [złoczyńca szlacheckiego stanu] [...] przećiwko tobie ták ſię ſpráwuie/ iż krzywo ná ćię pátrzy/ łáiąc y grożąc tobie/ chcąc ćię chodem y wſzytką poſtáwą vſtráſzyć/ á ſerce twe zwątlić. ModrzBaz 84v, 36. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»postawa a (albo) ks(z)tałt« [szyk 2:1] (3): Vultum immutare, Poſtáwę á xtałt twarzy ná ſię ynſzy wźiąć Mącz 239b, 100b; co wſzytko więcey przyſtoi máłpam niż ludźiom/ ktorych zwierzchowna poſtáwá/ álbo kſztałt [externam speciem]/ zmyślą wnętrzną ſerdecżną zgádzáć ſię ma. ModrzBaz 60. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»postawa a oblicze« (1): Ex vultu percipi potest qualem animum erga me gesseris, Z poſtáwy á z obliczá vznałem coś zá vmyſł miał przećiwko mnie. Mącz 37a.

»postawa, (i) obyczaj« [szyk 3:1] (4): Zaſz niewieſz iż kto cżęſto tu w tym ſádu bywa. Muśi zmienić poſtáwę/ muśi obycżáie/ Bowiem ſtátek s powagą ſtoi tám zá iáie. RejWiz 27v; GórnDworz Ee2; á ludzie ábyć ſie iedno dziwowáli/ á oſmiawſzy áby cie ſzli ſzácowáć z onych ſproſnych poſtaw y obycżáiow twoich. RejZwierc 69v; BielSen 17. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»postawa i (a) odzienie (a. ubior, a. szaty)« [szyk 3:2] (5): BielŻyw 145; Stymi nietrzymam/ ktorzy zwierzchnią poſtawą/ y odzienim/ okazvią cżyſtoſć ale na vmyſle y na vcżynkach/ nad nierozvmne beſtije ſą pſotliwſzy SeklWyzn f3v; RejZwierz 80; RejPos 270v; CzechEp 316. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»(i) osoba, (i) postawa« [szyk 3:1] (4): Dziwną zacność w oſobie y w poſtáwach miáłá [druga pani]/ Znáć było iż ná wielkich gdzyeś ſpráwach bywáłá. RejWiz 32v, 185; RejPos 324; SkarŻyw 118.

»postawa i podobieństwo« (1): ták o IEzuſie ſynu Bożym trzymáli [Marcyjon i Manicheusz]/ iż on nie był prawdźiwym cżlowiekiem/ ále tylko po ſobie poſtáwę y podobieńſtwo cżłowieká pokázował/ duchem tylko ábo Aniołem będąc. CzechRozm 157v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»postawa a postępek« (1): Tákże y w inych przypadkoch przyrodzenia náſzego/ káżdy ſnádnie poznáć może s poſtáwy á s poſthępkow iego. RejZwierc 19v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»postawa, (i, (a)ni, albo, a) (roz)mowa (a. słowa, a. głos); słowa z postawą« = verba, gestus, seu vox, seu nutus Modrz [szyk 11:9] (18;1): RejJóz M7v, O; RejKup m5v, cc3v; A gdźye Kryſtus/ tám prawdá. (–) Ták yeſt/ gdźye będą zgromádzeni w imyę yego. Ale to nye po ſlowyech álbo poſtáwye/ ále po ſkutku poznáć. KromRozm II q2v; Káżdy ſie z nich dał vwieść poſtáwam á ſłowam/ Co ieſt rzecż przyrodzona chytrym białymgłowam. RejWiz 28v; Abowiem to było znáć tám po ich rozmowie/ Y s poſtáwy/ iże tám ieſt dobra myſl w głowie. RejWiz 68, 89v; RejPos 202; Dźiwnieyſze dźiś niż pierwey/ poſtáwy/ rozmowy. BielSat C4 [idem BielRozm]; náwet każde oświadcżánie/ bądź słowy/ bądź poſtáwą bywa/ ktore zwierzchnośćią Bożą zásłániáią/ ma być zá przyśięgę rozumiano. ModrzBaz 86v, 86v; KochFr 115; BielRozm 22; Nędzni/ ách nędzni/ co zbytnie vfáią/ Słowom z poſtáwą GrabowSet Yv, 14, Y2; LatHar 318. Cf »z postawy i z mowy«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 15 r.]

»(ani) postawa a (ani) serce« [szyk 1:1] (2): iedno iż ſłyſzyſz z iákim ſercem á z iáką poſtáwą/ obiecuie [Pan] nam ſobie zyednáć vſpráwiedliwienie náſze [...]/ ták ná niebie iáko y ná zyemi. RejPos 202, 200v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»postawa a (albo) sposob« [szyk 1:1] (2): GlabGad A4; ſą ſpráwy [...]: ktore yáko poſtáwą á nyeyákim ſpoſobem ćyáłá ſpráwowáne bywáią KromRozm II h2. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(i) sprawa, (i, a, ani) postawa« [szyk 19:13] (32): RejJóz M8v; GliczKsiąż D8; [cudzołóstwo] może poznáć s ſpráwy á poſtáwy oney pary podeźrzáney/ ieſli ſye obłápiáią/ cáłuią/ częſto rozmawiáią/ k ſobie vśmiecháią. rc. GroicPorz 112; Ráno wſtawſzy drze ocży áno mu zálnęły/ Knáfle wiſzą ná brodzye co z noſá płynęły. [...] Mogłby go gdzye zá węgieł prośić ná śniadánie. Abowiem iákie w pánie ſpráwy y poſtáwy/ Tákieby też miáły być właſnie y potráwy. RejWiz 31, 27, 32v, 161; RejZwierz 80v; RejAp 78; Ale gdy im vkażeſz y ſpráwy y poſtáwy onego márnego naiemniká [...]/ będzieſz vciekał á odbiegał ſtadká onego RejPos 123v, 43, 55, 187v, [203]v, 266v, 306 [3 r.]; ABowiem poſtáwy y ſpráwy káżdego cżłowieka/ á zwł⟨á⟩ſzcżá młodego/ ſą też iáko młode piwo álbo wino/ ktore gdy ſie tribuie/ wſzytko s ſiebie ná wirzch wyrzući. RejZwierc 19, 19v, 75, 75v, 76, 79 (11); PudłDydo [B5]. Cf »z postawą, z sprawą«, »w postawie i w sprawie«. [Ponadto w połączeniach szeregowych [13 r.]

»(i) twarz, ((także) i) postawa« [szyk 9:1] (10): Tym też obycżaiem y cżłowieka ſtworził [Bóg] na ktorego twarzi y też poſtawie, napiſał znamiona woley duſze iego GlabGad L8; Bo y twarz y poſtáwá iáwnie okázuie/ Iż cie ten ſtrách nie ruſza co márnie ſwiát pſuie. RejWiz 85, 142v, 158; KochSat ktv; GórnDworz S3; Tákże y márinarz gdy ſie iuż powrozy pádáią/ żagle ſie kołyſzą/ kotwice ſie rwą/ ieſli z ochotną twarzą á poſtáwą do máſztu y do inſzych przipraw ſie miece/ wſzytkim dobrze tuſzy RejZwierc 96v, 87; Niech ſię mi káżdy przypátrzy twarzy y poſtáwie [vultum et gestum] gniewáiących ſię. ModrzBaz 80v; ZawJeft 6. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.]

»postawa i umysł« (1): Tamże dziwną ſtałoſć ſercza ſwego vkazał [Sokrates], bo ten łanczuch á ſmierci ocżekawanie nie iemu poſtawy y vmyſłu nie zmieniło. BielŻyw 54.

»postawa, (i) uroda« [szyk 2:1] (3): RejWiz 127; Bo widzę iż nie iemu [księdzu]/ brodzie ſie kłániacie/ A przecżże zá ſwiętego też Kozłá nie macie. Bo ten ktemu podobien/ poſtáwą vrodą RejFig Dd2; LatHar 192. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»postawy a wymysły« (2): To ieſt ná ty przymowká/ ktorzy iáko Licemiernicy tylko poſtáwámi ſwoimi á wymyſły ſwoimi okázuią nabożeńſwo ſwoie/ á ſerca ich dáleko ſą od Bogá. RejPos 29v, 188. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»postawa abo (i) wzrok (a. wejrzenie)« [szyk 1:1] (2): á ſwoy naymnieyſzy pokaz łáſki/ poſtáwą ábo wzrokiem/ chcą [białogłowy] iżby zá náder drogi ſkarb oni [słudzy, czyli mężczyźni] prziymowáli. GórnDworz Dd3; SkarŻyw 581. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »z postawy« = na podstawie wyglądu (41):

~ W przeciwstawieniu: »z postawy ... ze zwyczaju« (1): tuć ich nie z poſtáwy ále ze zwyczáiów ták miánował. SienLek Ttt4v.

Szereg: »z postawy i z mowy« (1): Teſkność á niezwycżáyna przypádłá do głowy/ Snádnie ſie wydawáłá z poſtáwy y z mowy. WisznTr 10.
Cf »(po)znać z postawy«, »z postawy zda się«, »z postawy osądzić«, »ukazać z postawy«, »widzieć z postawy«. ~

»z postawy [jaki]« = z pozoru (1): Nie máſz ktoby popráwił domu gnijącego/ Tych dość co popycháią ledwo ſtoiącego/ Odwieść ſię żaden nie da/ káżdy/ vmyſł wźięty/ Pełni á doſyć iemu/ że z poſtáwy święty. GrabowSet L2.

»z [jaką] postawą« = gestu, cum gestu Modrz (24): á litowałem káżdego vpádku ich [przeciwników] iako bych miał mátki właſney litowáć chodząc z záſmęconą poſtáwą. RejPs 51v; RejJóz G4; S płochąś przyſzedł poſtáwą/ byś ſie s ſieći wyrwał/ Alboś co złego widzyał/ álbo ſie s cżym potkał. RejWiz 170v, 39v; RejZwierz A6, 2; GórnDworz K8v, Ee6v; ále ten [pochlebca] kiedy ſie nalepiey vłaśi/ kiedy nawięcey s pokorną poſtáwą chodzi RejZwierc 49v; W ſkromnośći cżłowiek s poććiwą poſtáwą/ Ten ieſt pochodnią iáſną wſzytkim práwą. RejZwierc 219, 39 [2 r.], 83v, 87, 97, 135, 153v, Aaa3; tákie tańce niemáią być płoche áni błażeńſkie: ále ſkromne/ trzeźwie/ z poſtáwą przyſtoyną/ z ktoreyby ſię zbożność pokázowáłá. ModrzBaz 55v, 14v; GórnTroas 74.

~ W połączeniu szeregowym (1): PRoſſα cyα namyloſcywſſi panye Ieſu kriſte przeſonα nyeſmyernᾳ laſkα twoiα ktorᾳſti krolyu nyebyeſki wiſyal na krzizu ſboſkᾳ myloſcyᾳ ſnaſmyernyeyſſᾳ duſſᾳ. ſnaſmαtnyeyſſᾳ poſtawᾳ s zamαconimy ſmiſli ſprzeklotim ſercem s ſtluczonim cyalem s ſkrwawimy ranamy s ſwicyᾳgnyonimy czlonky [...] BierRaj 21v.

Wyrażenie: »z omylną postawą« (1): A máłobych nie wolał/ s prawdą ſzalonego/ Niż z omylną poſtáwą/ wierę namędrſzego. RejZwierz A6.
Szereg: »z postawą, z sprawą« (1): A pewnie gdy ták idzyeſz s trwożliwą poſtáwą/ Iście też ták muśi być/ iż z niecudną ſpráwą. RejWiz 159. ~

»[(jako) kto] na postawie« = kto z pozoru, wyglądając jak ktoś (3): (nagł) Andrzey Hrábiá z Gorki/ Stároſtá Gnieźnieńſki. (–) PArysći ná poſtáwie/ lecż vrodá iego/ Podobna do Hektorá RejZwierz 69.~ W przeciwstawieniu:

»na postawie ... na umyśle (a. na myśli)« (2): RejWiz 77; Bo wierz mi iż thám naydzieſz cżłowieká z rozmáitemi przypadki/ czoć ſie vkaże iáko Anyoł ſwiátłośći ná poſtháwie/ ále ná vmyſle radby cie y s ſkory wyłupił. RejZwierc 20. ~

»w [jakiej] postawie« = jakoś, wyglądając jakoś (13): RejKup Ii2, v5v; Bo idzyeſz s płochą twarzą/ á w ſmutney poſtáwie/ A táka záwżdy bywa po niewdzięcżney ſpráwie. RejWiz 185, 173; STáńcżykći był lecż mogli/ Stániſłáwem go práwie/ Przezwáć/ [...] Bo ſie prawdy námowił/ w ſzaloney poſtáwie RejZwierz A6v, A6; iż ſie ten Krol nie miał okázáć/ áni w ladrzech/ áni w pozłociſtey zbroi/ iedno ná oſlęciu/ á bárzo w pokorney poſtáwie RejPos 2; WitosłLut A4; SkarKaz 1a, 160b.

~ w postawie czyjej [w tym: pron poss (1), G pron (1)] (2): á on [Jezus] ſtoi w dziwney poſtáwie ſwoiey miedzy ſiedmią ſwiecżniki złotemi/ á w ręku ſwoich dzierży ſiedḿ iáſnych gwiazd. RejAp BB; RejPos 1.

Szereg: »w postawie i w sprawie« (1): doſyć nam tu Ian ſwięty powiáda/ w iákiey poſtháwie y w iákiey ſpráwie widzyał tego Páná náſzego. RejAp 12v. ~

»w postawie [kogo]« = jako kto (1): Nic inego nie náyduię lepſzego/ iedno áby cżłowiek był weſoł w ſwoich vcżynkach [...] Wykłádáią ty ſłowá vcżeni ludzye mowić Sálomoná w poſtáwie bezrozumnego/ gdy od zakoná Bożego odſtąpił. BielKron 80.

W przen (2):
Wyrażenia: »jedwabna postawa« (1): bo y owá iedwabna poſtáwá/ ſłowá pieſzcżone/ zemdlona mowá/ [...] niewiem komu by ſie ná ſwyecye podobáć mogłá GórnDworz E.

»w postawę odziany» (1): Gęſty [tj. liczni są]/ w przyięmną poſtáwę/ odźiány/ Trudno o ſzcżyrość przybráną w proſtotę. GrabowSet Y.

Przen (2):
Zwrot: »postawę mieć [jaką]« (1): Chmurliwa Zimo tobie ták miłe dni płyną [...]. A ty przedſie poſtáwę maſz ſmutną ná ſobie/ Snadź nigdy tákie cżáſy nie przyſtały tobie. WitosłLut A5v.
Wyrażenie przyimkowe: »w [jakiej] postawie« (1): oto w moy krok práwie Stąpa Zimá/ ácż w rozney troſzecżkę poſtáwie. RybGęśli B4.
α. Wzrost (5):

postawa czyja [w tym: G pron (1), ai poss (1)] (2): OpecŻyw ktv; ábowiem poſtáwá iego [statura corporis eius] ná wyſokoſć byłá trzy łokcie/ przeto dufał Porus w wyſokoſći ciáłá ſwego/ ktora ſie widziáłá być ná pięć łokiet. HistAl H8.

W połączeniu szeregowym (1): Był ten mędrzec [Ipokras] małey poſtáwy, oblicża pięknego, ſrzedniey głowy, kroku znienaglego, wielo myſlenia á rzadko mowienia BielŻyw 67.

Wyrażenie: »postawa ciała« (1): [Jezus Chrystus] w poſtawie ciala wyſoki/ a proſty/ ręce ij ramiona maiątz ku widzeniu roſkoſſné [...]/ a miedzy ſyny ludſkiémi nákráſnieyſſy. OpecŻyw Cv.
Wyrażenie przyimkowe: »na postawie« (1):

~ W przeciwstawieniu: »na postawie ... serce« (1): EDgárdus ná poſtáwie chociaż ták był máły/ Ale ſerce miał wielkie y był bárzo ſmiáły. PaprPan Bb4. ~

β. Wygląd postać przybrana przez kogoś, w którą się ktoś wcielił [w tym: czyja, czego = jak kto, co (30): ai poss (19), G sb i pron (9), pron poss (1)] (36):
Przysłowie: Tobye mowyę wilku w owczey poſtáwye/ ty w błazeńſkim odźyenyu/ ktoryś ſye po błazeńſku ogolił. KromRozm I A3; RejZwierz 53v; Wiáruyćie ſye fáłſzywych proroków/ ktorzy do was idą w poſtáwie owcżéy/ á we wnątrz ſą wilcy drapieżni. SienLek Ttt4v.
Zwroty: »mieć postawę« (1): á nie dáymy ſie nigdy vwodzić tym fáłeſznym Prorokom iego/ ktorzy ták do nas przychodzą iáko wilcy drapieżni/ máiąc z wirzchu owcże poſtáwy RejPos 189.

»w postawę się przemienić (a. odmienić)« [szyk zmienny] (4): iż thy ſluby [Heroda] y przyſięgi/ nic inſzego nie ſą/ iedno śidłá Dijabelſkie/ kthory ſie w Angielſką poſtáwę przemieniwſzy ludzi zwodzi. KrowObr 143v, 94, 120v, 150v.

»ukaz(ow)ać (a. okazać) się w postawie« [szyk zmienny] (10): OpecŻyw 172; A iż Bog zákazał od vmárłych prawdy ſzukáć/ ábowiem Dyabli áby ludzi zwodzili vkázuią ſie wpoſtáwách duſz vmárłych KrowObr 75v; RejWiz 131v; RejAp BB8, 12; RejPos 149; Vkazał mu [Markowi Ewangeliście] ſię P. Iezus/ w tey poſtáwie iáko zmiłymi vcżniámi tu ná ziemi żył SkarŻyw 363, 557; MWilkHist K3v; Acz Pan Chriſtus ma ieden kſztałt/ ćieleſney oſobie iego przyrodzony: wſzákże [...] może przyiąć kſztałt iáki raczy: y vkázáć ſię w poſtáwie ktoregokolwiek ſtworzenia/ gdy mu ſię podoba. WujNT 186.

»wziąć (na się), przyjąć postawę« (2:1): KrowObr C3; Czy człowieká zrzućiwſzy/ y myśli dźiewiczé/ Wźięłáś na ſye [Orszulo] poſtáwę/ y piórka ſłowiczé KochTr 10; Dla tego duch ś. przyiął poſtáwę gołębice/ iż oná nád inſze rzecży żywiące miłośći przyſtrzega. CzechEp 38.

»postawę zmyślić« (1): Tej [starej prządki] sobie piękna Wenus postawę zmyśliwszy: „Podź – prawi [do Heleny] – twoj cie woła Paris nażyczliwszy [...]” KochMon 32.

Wyrażenia przyimkowe: »pod postawą« (2): O ktorych ſpráwach Dániel Prorok w piſmie s. piſze przez obiáwienie Boſkie dwoiákim obycżáiem. Napirwey pod poſtáwą wielkiego mężá álbo ſłupá [...]. Drugim obycżáiem [...] pod poſtáwą źwirzęcą/ Lwice/ Párdá/ y Niedźwiedzyá. BielKron 9v.

»w postawie« (23): OpecŻyw 36v; Ieſli Kryſtus ptakom kázáć roſkazał/ iáko ſwięty Fránćiſzek kazał? muſielić to być konietznie/ nie ptacy/ ále w ich poſtáwie Dyabli/ ktorzy ſie z iego kazánia rádowáli KrowObr 145, 6v, 94v; przeto gotuy ſie iáko krolowa/ vyrzyſz we ſnie z bogiem weſele w poſtáwie Smokowey. BielKron 122v; A thák y w inych rozmáitych poſtáwach/ á nie w iedney/ Pan okázował Boſtwo ſwoie. RejPos 149, 150v; MWilkHist I3; [SkarŻyw 1585 910].

~ Wyrażenie: »w postawie wymyślonej« (1): obiecuiąc być poſluſzen/ nie piſmá Prorockiego álbo Apoſtolſkiego/ nie Ewánieliey S. ále niewiem iákiey Reguły nowey/ od Duſznego nieprzyiaćiela Dijabłá/ w poſtáwie Angielſkiey wymyſloney. KrowObr 138.
Cf Przysłowia, »ukazować się w postawie«. ~

W przen (1):
Zwrot: »w postawę się ubrać« (1): O nieſtetys mnie/ rzetze Duch Swięty/ Aleć wżdy poydę I w inſzą ſię poſtáwę vbierzę/ ptakiem álbo gołębiem ſię vtzynię KrowObr 146v.
αα. O Chrystusie w Eucharystii (2):
Zwrot: »postawę brać« (1): Ia ſię też tą oſobą chlebá/ ták podłym odźienim twoim y poſtáwą niſką twoią/ ktorą dla mnie bierzeſz nie gorſzę/ ále bárzo zá nię dźiękuię. SkarKaz 160b.
Wyrażenie: »zwierzchnia postawa« (1): Nie gorſzyć ſię podłą zwierzchnią poſtáwą. SkarKaz 160b marg.
γ. Robienie czegoś na pokaz, dla zwrócenia na siebie uwagi, nienaturalne zachowanie, pretensjonalność, udawanie; affectatio Mącz (71): PRzypuſć miły pánie kſobie ſprawiedliwą prozbę moię [...]/ ábowiemći ſpráwego ſercá oprocz wſſelyákiey poſtáwy pochodzi. RejPs 22; RejJóz D3 marg; Bo czi drobni ten kſtalt maią Poſtawą ſie nadſtawiaią/ Ano kazdego po ſkorze Znacz chocz ſie wſpina ku gorze RejRozm 392, 392; CZech ten chodzi iáko Paw/ tám więcey poſtáwy RejZwierc 241; CzechEp 38.

postawa czego (11): Przetoż náyduie ſię w zwodźiećielách wſzeláká poſtáwá ſpráwiedliwośći: lecż ſámá wdźięcżność prawdźiwey miłośći/ náleść ſię nie może CzechEp 38, 38, 164. Cf Zwroty, »pod postawą«.

postawa czyja [w tym: G sb i pron (8), pron poss (3)] (11): Acż to iego [pana Prywata] poſtáwá iż rzkomo o wſzytki Stára ſie/ ále więcey o ſwoie pożytki. RejWiz 74v; RejPos 30, 322v; A pátrz iedno ná iego poſtáwy (marg) Pyſznego poſtáwy. (–)/ [...] á on idzye náwieſzawſzy dziwnych pſtrych chobotow około ſiebie/ ná ludzi nie pátrzy tylko ſam ná ſię pogląda RejZwierc 53, 89v marg, Bbbv [2 r.]; KlonWor 54. Cf Wyrażenia przyimkowe.

postawa czyja [= jak kto] (2): Znáki fáłſzywych prorokow te ſą. [...] Piąty; ieſli przychodzą w ſzátách owczych/ to ieſt pod imieniem Páná Chriſtuſowym/ ſtroiąc poſtáwę prawdziwych prorokow/ y máiąc záwżdy w gębie ſłowo Boże. WujNT 31, 27.

I sg w funkcji okolicznika sposobu: »postawą« = pozornie (1): To ſie rozumie/ iż dzyewki płácżą idąc zá mąż poſtáwą/ ále ſie ſerce śmieie. BielKron 21v.

W połączeniach szeregowych (2): Mącz 114d; Przypáthrz ſie onym rozumom/ onym ludzkoſciam/ onym poſtáwam/ bieſiádam/ ochotam/ ochędoſtwam/ policiam rozlicżnym/ thák iżby káżdego mogł przezwáć Anyołem ſwiátłośći. RejZwierc [193].

W przeciwstawieniu »postawa ... rzecz« (1): Więc o Pana Myszkowskiego ote wſi ktoremu [kanclerzowi] oderwał od Chęcin, nie vczyniłmu dosyc widząc zego postawą zbywał nie rzeczą. ActReg 104.

[Przysłowie: Poſtawyć tylko Diabeł ma dośić; ále mocy niewiele HerbLek K (Linde).]
Zwroty: »mieć postawę [czego]« (3): ktorzy [ludzie] ácz będą myeć poſtáwę bogoboynoſći/ ále ſkutku yey ſye odrzeką. KromRozm I B3v; RejPos 200v; WujNT 31; [OrzPolic 83].

»sądzić według postawy« (1): Nie ſądzćieſz według poſtáwy [Ne iudicate secundum speciem]/ ále ſądzćie ſądem ſpráwiedliwym. BibRadz Ioann 7/24.

»(u)czynić postawę« [w tym: (i)że, iż (4), jakoby (3)] (8): Nie cżyń poſtáwy twarzą więcey niż rozumem/ By ſie twe wſzytki ſpráwy nie wywiały ſzumem BielKom C5v; GórnDworz Bbv; Pocżął rzkomo s pirwotku cżynić tę poſtáwę/ yákoby nic dbać nie miał o tákowe rzecży HistLan C3v, D3; RejZwierc 84, 167v; Pokryłeś [opacie] dudki w gębę/ czyniąc tę poſtáwę Ześ przegrał KochFr 99; CiekPotr 15; [náoſtátek iáko kurwy zwykły/ vmiezgałeś ſie/ y cżyniłeś ſobie poſtáwę? LucSamosKur C2v].

»ukazać postawę« [w tym: czego (1), że (1)] (2): Poruſz ſie á vkáż iem [prześladowcom] tę poſtáwę żeś był nieobaczył ſpraw ich RejPs 52; RejPos 166v.

»postawę (sobie) (u)stroić, (u)prząść, zmyślić; postawa uprzędziona, zmyślona« = gestus compositus Modrz [szyk zmienny] (7:5:1;2:2): RejJóz E8; BielKom G3; Versipellis, [...] Skórę ſwą álbo twarz obrácáyąci/ to yeſt/ Vmieyąci poſtáwę ſtroyić/ chytry/ lis/ ſtroyipoſtáwá. Mącz 486d; doſthánieli mu [zakochanemu mężczyźnie] ſie mowić/ vmie vprząść ták ſmętną poſtáwę/ vmie ták wzdycháć/ vmie ták płákáć GórnDworz Bb3v; RejPos 189v; Ktorzy y poſtáwą vprzędzioną/ y Sofiſtiką od wártogłowow wymyśloną/ wielką ſzkodę [...] pocżynili BudNT przedm a3v; Niech nie będzye zmyſlona thu wáſzá poſtáwá/ Nie przyſtáwiaycie cwyklow do Bożego práwá. PaprPan Cc3v; ModrzBaz 60; GórnTroas 21; ktorzy ſtroią poſtawę poſzczących/ choć nie poſczą WujNT 27, 31; Zátrzymam płácż ſwoy á zmyślę poſtáwę Chwaląc twą ſpráwę. KlonFlis D4v; MERCVRI wſzytkich hándlow y przemyſłow Boże: [...] Ty rządźiſz krzywomyślny dowćip/ y ty zbroiſz Ięzyk w dźiwne chytrośći: ty poſtáwę ſtroiſz. KlonWor 1, 2, 26, 46, 53.

Wyrażenia: »pokryta postawa« = udawanie (1): Simulamen – Pokrita poſtawa. Calep 982a.

»zmyślona postawa« (1): Simulatio – Zmiſliona poſtawa. Calep 982a.

»zwierzchnia postawa« (1): Fáryzeuſzowie byli ludźie chytrzy/ obłudni/ [...] zwierzchnią poſtáwą zmyślonego nabożeńſtwá ludźi zwodzący CzechEp 164.

»postawą zwodzący« (1): CzechEp 164 cf »zwierzchnia postawa«.

Szeregi: »postawa i kstałt« (1): Bo Grekowie gdy iuż Throiey dobyć nie mogli/ vcżynili poſtáwę y ten kſtáłt okazáli [...]/ iż iuż precż od onego miáſtá odciągnęli. RejZwierc 167v.

»mowa i postawa« (1): A ieſczéż ſie rozmyśláć ná té rzeczy będźieſz/ A mowę/ y poſtáwę/ żáłoſną vprzędźieſz! GórnTroas 21.

»pochlebstwo i postawa« (1): Będzyeć doſyć pochlebſtwá doſyć y poſtáwy/ Lecż byś weźrzał pod ięzyk nálaſłbyś iad práwy. RejWiz 59.

»postawa a sprawka« (1): A tu záſię każdy ſtan mężcżyńſki może ſobie przykład bráć s tego nędznego á omylnego krolá/ iż ſie może przeſtrzegáć poſtaw á obleśnych ſprawek chytrych á omylnych białych głow RejPos 322v.

»postawa a wymysł« (1): A ieſzcże ktemu niektorzy/ iáko wilcy drapieżni/ odwodzą od właſnego páſtwiſká ſwiętey woley iego [Pana] wierne owiecżki iego/ poſtáwámi á wymyſły ſwoiemi. RejPos 30.

Wyrażenia przyimkowe: »pod postawą« (4):

~ pod postawą czego (4): záczął [czart] rozmáite á przećiwne błędy myędzy krzeſćiyány śiać przez kácerze/ pod poſtáwą ſlowá Bożego. KromRozm I M4; Aby żadny Biſkup/ y żadny kapłan pod poſtáwą nabożeńſtwá/ żony ſwoiey właſney nieporzucał KrowObr 229v, 230; BielKron 442v.

Wyrażenie: »pod chytrą postawą« (1): A gdy mu [Tyberiuszowi] po śmierci Auguſtuſowey Ceſárſtwo przynieſiono/ pod chytrą poſtáwą niechciał go przyiąć/ áby ſie wywiedzyał iáką mu kto życżliwość vkaże BielKron 140. ~

»z postawą« (10): RejWiz 183v, 188v; RejFig Cc; KRoṕże miły Prełacie/ tym Przmielowym kiyem [...]. Bo chociay s tą poſtáwą/ s tym kropidłem krocżyſz/ Wiem iż mi nie pomożeſz/ iedno iż mię zmocżyſz. RejZwierz 106v; BielSat D2; wſzyſczy o tobie ſzepcą/ [...] á ty niedbas kiloby kilkowęſátich chłopow z liśimi kolnierzmi przed tobą ſtało/ á iżćiby cżterzey ręcżnik dzierżeli/ á thy ábyś iedno chrapał/ ſpluwał/ ná ſtronę poglądał/ s poſtáwą mowił RejZwierc 69v; Tylko ſáme wſzetecżne w tym ſie záwięzuią: Ktore z poſtáwą chodzą/ miłośćiwáć każą/ Godnych ludzi ſtátecżnych nizacż ſobie wáżą. BielRozm 27.

~ z postawą czyją (1): y zaſz nie widzi [Pan] iż pyſzny tylko chodzi do cżáſu iáko kur vpſtrzony s poſtáwámi ſwemi/ álić pochwili ábo go iáſtrząb do láſá wlecże/ ábo gi ſzpetnie w kotle ſkubą. RejZwierc 53v.

W połączeniu szeregowym (1): A ieſli też iuż gdzie ná mieyſcu miedzy dobremi towárzyſzmi vſiędzie [człowiek pyszny] tedy ieſli co mowi/ to iuż z oną przewłoką/ z oną poſtáwą/ z onym przekęſowániem ſłowek/ z onym rzkomo záiąkowániem/ áby thák rozumiano iż z rozmyſłem mowi. RejZwierc 53.

Szereg: »z postawą a z powagą« (1): PRzyſzedł kſiądz z długą brodą/ miedzy towárzyſze/ S poſtáwą á s powagą/ idąc ſie kołyſze. RejFig Dd2. ~

»w postawie [czyjej]« = udając kogoś (1): Przeto Alexánder chcąc widzyeć iey [królowej Kandaks] oſobę/ vcżynił ſie ſam poſłem/ iechał do niey od Alexándrá w poſtáwie Antygoná. BielKron 126.

δ. Pycha (12):

postawa czyja [w tym: G sb (1), pron poss (1)] (2): RejPos 224 cf »pyszna postawa«. Cf Zwrot.

Zwrot: »nadymać postawę« (1): Niechay ſie rozmyſli [władca] długieli tu ieſt mieſzkánie iego/ y długoli tu będzie mu wolno ták nádymáć tę poſtáwę ſwoię. RejZwierc 48.
Wyrażenia: »prożna postawa« (1): ktorzy [królowie egipscy] z wielkiego pokoiá niemáiąc kędy pieniędzy podziewáć ná to nákłádáli/ ná próżną poſtáwę/ áby ſkárbow ſwoim nieprzyiaćielom nie zoſtawili po ſobie. BielKron 270v.

»pyszna postawa« (1): iż Pan náſz będąc w domu v iednego zacnego kſiążęciá zákonnego/ widząc ony pyſzne poſtáwy onych/ co dufáli w ſobie y w godnoſciach ſwoich [...]/ nie mogł tego záćirpieć/ [...] y racżył przeſtrzeżenie vcżynić ná potym wiernym ſwoim RejPos 224.

Personifikacja: osoba dialogu (9): Oſoby rozmawáiące w tey Komediey. [...] Poſtáwá/ Pokorá/ humilitas. BielKom nlb 8; Poſtáwá ku ludziem ſtoiącim BielKom F4v, D4v, F4, F5v, F6 [2 r.], F6v [2 r.].

ε. Animusz, fantazja, pewność siebie (1): [Ten [Krystynus, wojewoda płocki] poſtáwił z dáleká Xiążętá Leſzká y Konradá/ dla przygody iákiey. Roman ácż zámieſzkał/ ále mu przedśię ná poſtáwie nie zeſzło; potkali ſie z obu ſtron dobrze nad Wiſłą BielKron 1597 142 (Linde).]
Zwrot:»odjąć postawę« (1): Poydę k niemu [swemu panu] acż my ſtrach odeymie poſtáwę A powim mu prawdżywie tę nieſczeſną ſprawę RejJóz G2v.
b. Faza księżyca (2): Kxiężycz też ma ſiedḿ wieku ſwego y poſtawy odmiennoſći/ Bowiem naprzod ſie vkazuie sklęcżony iako obłąk/ potym poł iaſny/ zatym przez połowiczę oſwieczony/ we ſrzodku prawie zupełnie ſwiatły/ zathym ku pirwſzym trzem przerzecżonym poſthawam wſpak ſie wracza. KłosAlg A3.
2. Postać, zjawa [czyja] (1): A nie tilko ſie to [mylenie snu z jawą] dzieciom przydawa ale też ludziem boiaznym, chorim, zwłaſzcża, w gorącce [!] ktorim ſie widzi iakoby zumarłymi mowili, duſze widali cżaſem też y ſwiętich poſtawy GlabGad L5v.
3. Wyobrażenie, wizerunek (2): Econ, vel Icon, εικω̃ν, Latine, Imago, Poſtáć/ Poſtáwá/ Obras Podobieńſtwo. Mącz 99b.

postawa czego (1): OrzQuin Nv cf Szereg.

Szereg: »figura i też postawa« (1): Ten Ołtarz/ był iáwną Figurą Krzyżá S. itéż poſtáwą iego OrzQuin Nv.
4. Położenie, układ (1): Positura, Situs sive positio – Poſtawa ſtanowienię. Calep 821a.
5. Ustosunkowanie do kogoś lub czegoś [zawsze: jaka] (5): Nie zá ſtárániém/ áni prze mą ſpráwę/ Miła/ po tobie znam taką poſtáwę KochPieś 16.

postawa czyja (1): Azaſz ſie nie lepiey [...] s pánem Woytem ráno wſtawſzy nadobnie námowić/ [...] cżeladkę nadobnie roſpráwić/ káżdemu cżego ma być pilen s powinnośći ſwey porucżyć [...]/ tedy káżdy z oney łáſkáwey poſtáwy Páńſkiey/ y z oney niepogromney náuki iego z więtſzą ochotą y z więtſzą pilnoſćią będzie ſie ſtárał/ áby ſie onemu pánu náwſzem przyſłużył RejZwierc 106v.

I sg w funkcji okolicznika sposobu: »[jaką] postawą« = jak (1): Komu to wdźięczno/ przyymi weſele á ochotną poſtáwą. SienLek 44.

Zwrot: »ukazać [jaką] postawę« (1): przypłynęło k nam do okrętow oſob kilká dzieſiąt/ [...] vkázuiąc nam przyiaćielſką poſtáwę BielKron 447.
Wyrażenie przyimkowe: »z postawą [jaką]« (1): ILe kroć ſię zá trudną vymieſz ſpráwę iáką/ Y pocżni ią y konay z poſtáwą iednáką. RybGęśli C.
6. Natura, źródło, istota (1): CZemu mleko ieſt białe gdyż tą wilgoſć przyrodzona z kthorey mleko pochodzi, bywa krwawey poſtáwy. (–) Bowiem krew nie dobrze doſtała á nie dobrze ſtrawiona ciepłem, lathwie ſie w białoſć przemienia GlabGad H4v.
7. Prawdopodobnie: Zatrzymywanie się, postój (1): SArgus rybá ieſt w morzu/ co Kozę rad widzi/ Chłop gdy ią chce vłápić/ [...] Włoży ná głowę ſkorę Kozią y z rogámi/ Idzye ná brzeg/ áż Sárgus/ płynie s poſtáwámi. A ten ia wnet połápi RejZwierz 116v.
8. Wyrażenie: »w swojej postawie« = osobiście (2): A ia/ móy pánie/ w téy niewinnośći Vyźrzę twarz (da Bóg) twéy wſzechmocnóśći: Będę ſyt/ kiedy ná iáwi práwie Stáwiſz ſye w świętéy ſwoiéy poſtáwie. KochPs 22; ktory [Władysław Łokietek] przes wſzyſtek czas on [...] z wielką pilnością woyſko przećiw Krzyżakom zbierał z ſwoimi ludźmi/ [...] y z woyſkiem Litewſkim y Zmodźkim/ nád ktorym był w oſobie ſwoiey Gedymin Xiążę (personaliter mowi w ſwoiey á nie Hetmánowey poſtáwie) przełożony. StryjKron 380.
** Bez wystarczającego kontekstu (1):
Wyrażenie przyimkowe: »w postawie« (1): in specie, w postavye BartBydg 147b.
** Dubium (2):
Zwrot: »złożyć swoję postawę« (2): Niemaſz zacż kupić konia/ złe bywáią tárgi/ Złożył ſwoię poſtáwę/ pániey zbládły wárgi. BielSat D4 [idem] BielRozm 31.
II. m (1):
1. Ten, kto udaje, nienaturalnie się zachowuje (1): Affectator, Pyſzny/ Wyſoko á wyſtáwnie ſie nioſący/ Sádźićiel/ Poſtáwá. Mącz 114d.
2. [Imię diabła (w nawiązaniu do znacz. ‘pycha’): GDy tedy ſzedł Poſtáwá do Ráiu/ ná okłámánie Adámá: Potka ſię z wężem PostępekPrCzart 5, 3v.]

Synonimy: 1.a. figura, kstałt, postać, postata, sposob, własność; α. wzrost; γ. pycha; 2. osoba, postać; 3. postać, wizerunek, wyobrażenie; 4. położenie; 6. istota, istność, natura, przyrodzenie.

ALKa