[zaloguj się]
[pdf]

1. POSTAĆ (127) sb f

o oraz a jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N postać
G postaci postaci
D postaci
A postać postaci
I postacią
L postaci

sg N postać (28). ◊ G postaci (9). ◊ D postaci (1). ◊ A postać (28). ◊ I postacią (3). ◊ L postaci (54). ◊ pl G postaci (1). ◊ A postaci (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVIII – XIX w.

1. Natura, istota, substancja; też: forma istnienia; forma Vulg (52):

W połączeniu szeregowym (1): Bo naprzod ſłowo Graeckie μορφή nigdzież w piſmie S. nie znáczy kſztałtu zwierzchniego/ formam exteriorem, [...] ále wſzędy formam ſubſtantialem, to ieſt/ poſtáć/ iſtność/ ábo náturę. WujNT 686.

Wyrażenie przyimkowe: »w postaci bożej« (1): Lecz tego nikt rzec nie może/ iżby Apoſtołowie byli w poſtáći Bożey/ gdy cudá czynili. WujNT 687.
a. O Bogu (50):

postać czyja (2): Iezu ien ieſtes Bogiem przed wieki/ ſpoſtaci oyczowſkiey vrodzony, ſmiłuy ſie nad nami. TarDuch A8; RejPos 294.

W połączeniu szeregowym (2): RejPos 294; A krotko mowiąc/ nie máſz nic w ſtárym Teſtámenćie/ ſpraw y mow/ ktorychby mu [Bogu ksiądz Powodowski] nie przycżytał. Nie máſz też tych poſtáći/ kſztałtow/ właſnośći/ y odmian w ktore by go nie obłocżył. CzechEp 261.

α. Boska lub ludzka natura Chrystusa [w tym czyja = boska lub ludzka (44): ai poss (35), G sb i pron (8), pron poss (1)] (47): bácżyć trzebá co to wżdy zá postáć: nie onáli máſzkárá Márcyonowá y Mánicheuſzowá? ktorzy [...] niechcieli mieć prawdziwym cżłowiekiem Christuſá CzechEp 142.
Wyrażenia: »postać boża (a. boska)« (19): Aby też dobrze oná poſtáć boża właſtnye ſye o boſtwye rozumyáłá [...]/ tedy by [...] KromRozm II r2v; Trzećie/ Páweł S. kłádzie tu poſtáć Bożą náprzećiw poſtáći ſługi. WujNT 687. Cf »w postaci bożej«.

»postać człowiecza, człowieka« (7:2): A thy panie ktorys rodzay ludzki na poſthać cżłowieka od Boga oycza wſzechmocnego w twoię ſtrożą wziął [...] racży. [...] łaſkę twoię nademną vkazać TarDuch D3; BiałKat 276; WujNT 687. Cf »w postaci człowieczej«.

peryfr. »postać sługi, służebnic(z)a, niewolnicza« = człowieczeństwo; forma servi Vulg [szyk 13:1] (6:6:2): Iezu ienżes z Dziewicze Mariey rodzącz ſie poſtaczy ſlugi prziiąć nie mierzyłes ſie. ſmiłuy ſie nad nami. TarDuch A8v; A przećiw tobye będźye ono/ iż ſye Pan Kryſtus zniſſczył poſtáć nyewolniczą przyyąwſſy. KromRozm II r3v, r2v; Ze Pan Chriſtus prawdźiwy on pośrzednik/ ſtądże poſtáć ſłużebnicą ná śię przijął/ sſtał ſie pośrzednikiem miedzy Bogiem y ludźmi. WujJud 236; Lecz poſtáć ſługi ieſt náturá człowiecza/ á nie moc ábo ſpráwá iáka. WujNT 687, Philipp 2/7, 687 [2 r.], 688 [2 r.]. Cf »w postaci służebniczej«.

Szereg: »postać to jest (i) natura« [szyk 3:1] (4): Pan Chriſtus ieſt práwym Bogiem/ ponieważ ma poſtáć/ to ieſt/ náturę Bożą WujNT 686; tedy prawdziwie przyiął Chriſtus poſtáć człowieczą/ to ieſt/ náturę y przyrodzenie człowiecze WujNT 687, 688 [2 r.].
Wyrażenie przyimkowe: »w postaci« (28): My ſie z káżdym zgodzimy z Plebany y z Mnichy/ Bo Pan w náſzey poſtáći był pokorny ćichy. BielRozm 8.

~ w postaci czyjej (2): KromRozm II x4; Ciáło Páná Kriſtuſowe [...] iáko tu ná ſwiecie w ſwey poſtáći było/ tákże y ieſt/ y wiecżnie będzie RejPos 78.

Wyrażenia: »w postaci bożej (a. boskiej)« = in forma Dei Vulg (17): KromRozm II q4v, r2 [2 r.]; Atzkolwiek ći on [Krystus] był prawdziwym Bogiem y tzłowiekiem/ á wſzá[k]oſz do nich [apostołów]/ nie mowił iáko w poſtáći boſkiey/ ále iáko w tzłowietzey. KrowObr C3; WujJud 236; Chriſtus w poſtáći Bożey ieſt rowien Oycu WujNT 723, Philipp 2/6, s. 686 [2 r.], 687 [5 r.], 688 [2 r.], 753.

»w postaci człowieczej, człowieka« (5:1): KrowObr C3; [Syn Boży] w poſtáći cżłowieká podłego/ racżył ſzátáná iáko rybę wędą oſzukáć y vłowić: gdźie Boſtwo iáko wędá w chrobacżku/ w cżłowiecżeńſtwie zátáione było. CzechEp 203, 142, 245; Y ktorzy dziś nie wierzą [...]/ żeby Chriſtus práwy Bog w poſtáći człowieczey był vkrzyżowány. WujNT 333, 687.

peryfr. »w postaci służebnic(z)ej« = w człowieczeństwie (3): Bog náſzych oycow vwielbyl Siná Iezuſá/ tho ieſt/ gdy był w poſtáći ſłużebnicżey záfię go wezwał in formam Dei SarnUzn F6; WujJud 236; WujNT 723.

Szereg: »w osobie albo postaci« (1): Ale yáko pan Kryſtus będąc bogyem nawyſſſſym/ dla nas w oſobye albo poſtáći ſwey ſye vniżył/ á ćyáło y nyedoſtátki náſſe ná ſyę przyyął/ ták y w náuce ku náſſym dowćipom y nyedoſtátkom ſye ſkłánya KromRozm II x4. ~
2. Osoba (6): Hypostasis [...], persona, postacz, rzecz nyemyenyona gymyenyem BartBydg 69b.
a. O Trójcy Św.: trzy współistotne osoby boskie (2):
Wyrażenie przyimkowe: »w postaci trojakiej« [szyk 1:1] (2): RejPos 151; Prośim, day nam Oycá prawdźiwie znáć/ y Syná namilſzego poznáć/ y ćiebie ćieſzyćielá Duchá/ w poſtáći troiákiey/ iednego wſzechmocnego Bogá. ArtKanc H7v.
b. Personifikacja (3): A potym [bogowie] fortunnemi podayćie wotámi/ Zeby ślicżna dźiedźicżká tá z przyiaćiołámi. Od nawyżſzego Bogá poćieſzoná byłá/ A ná Oycżyźnie wieki ſzcżeśliwie wyżyłá. Gdy vćichnie/ áſz obłok iáſny z pádnie z Niebá/ Y támże onę poſtáć okryie iák trzebá. KołakCath B3v.

postać czego [= personifikująca coś] (2): poſłuchay co chcę mowić z tobą. (nagł.) Poſtáć Kxięſtwá Słuckiego. (–) Y Tákżeś ſnem zábáwił myśl y pioro ſwoie/ [...] A teraz fię mnie lękaſz będąc w tey kráinie. KołakCath A3, B2.

3. Wygląd, powierzchowność, sylwetka, kształt; habitus HistAl, Mącz, Cn; species Vulg, Mącz, Cn; forma HistAl, Mącz; facies Mącz, Cn; vultus Mącz, Vulg; figura Vulg, Cn; status Mącz; aspectus, habitudo corporis, schema Cn (54):

postać czego (1): Ná to błazen káth bácznośći niemáiąc/ iáko w imionach roznośći niebaczył/ tákże też y w poſtáći żołądkow nierozbaczáiąc iż v człowieká głowá y nogi/ nietákie iáko v świnie SienLek 95v.

postać czego [= jak co] (1): Y Któraż niebieſka moc [...] ſkrzydłá do rámion mych z lekkich piór vſádźi/ Y poſtáć lotnych ptaków/ tu ná mię wprowádźi? GosłCast 52.

postać czego [= to, na co wskazuje przydawka] (3): boć przemija poſtáć tego ſwiátá [tj. świat]. Leop 1.Cor 7/31, Dan 10/6; Długom ſie z nim [frasunkiem] táiłá/ trapiąc ſwe wnętrznośći/ Aże iuż pocżął ſuſzyć/ me mizerne kośći. Vrody mi nátępił/ rozumu vdźiera/ Aż práwie wſzyſtká poſtáć mego ćiáłá [tj. ciało] zmiera. PaxLiz B2v; [bowiem gdy wilgotność iteż para ożywiáiąca będźie w naśienie iteż w poſtać zboża [tj. w zboże] ktorego z źiemie wyćiągniona tak iż iey tám nic nie zoſtánie/ tedy [...] Cresc 1571 667].

W porównaniu (1): Y podnioſlem ocży moie/ á vyźrzałem: A oto mąż ieden odziany lniánemi ſzátámi/ y biodrá iego przepáſáne złothem rydzym/ á ćiáło iego iákoby Chryſolith/ á oblicże iego iáko poſtáć błyſkáwice [tj. jak błyskawica]/ y ocży iego by kágániec goráiący: [...] głos mow iego iáko głos mnoſtwá. Leop Dan 10/6.

Zwrot: »z postaci poznać« (1): Iáko ieſzcze dobrégo koniá s poſtáći poznáć. SienLek 186.
a. Wygląd człowieka [w tym: jaka (14)] (22): Effingere a parentibus mores et formas, Od rodzicow wziąć obyczáye y wſzyſtkę poſtáć. Mącz 127d; On [Ostromądr] idąc k nam z ochotą/ wdźięcżną nieśie poſtáć. PaxLiz C3.

W połączeniach szeregowych (6): Habitus, Obyczay Xſtałt poſtáwá/ álbo poſtáć Mącz 151b; Hominis mores, naturasque ex corpore, oculis vultu, facile est pemoscere. Łatwie yeſt ludzkie obyczáye y przirodzenie z poſtać y/ oczu y twarzy wyrozumieć. Mącz 251b, 113b, 221d, 512a; Cieſzę ſię widząc przy niey iák Oycá miłego/ Opiekuná á Páná we krwi nabliżſzego. Ktory poſtáć y vrząd dźielnośći y ſpráwy/ Iáko potomek onych Chodkiewicżow práwy. [...] Nośi ná ſwey oſobie KołakCath B2.

W charakterystycznych połączeniach: postać panieńska (2), śliczna, wdowia, wdzięczna.

Zwroty: »postać [czyją = jaką] mieć« = wyglądać jak ktoś (2): w tym oſobá ſtáłá/ Poſtáć ſnaſzći pánieńſką/ álbo wdowią miáłá. KołakCath A3; KlonKr A3v.

»postać [czyją] okazować« = naśladować kogoś (1): Mimus. Effictor vel Imitator, Błazen który wſzech ludźi mowę/ słowá/ poſtáć/ y obyczáye vmie okázowáć Mącz 221d.

Wyrażenie: »człowiecza postać« (1): Y Któraż niebieſka moc z niedoſtępnéy góry/ Wyzuie mię z człowieczéy poſtáći y z ſkóry? GosłCast 52.
Wyrażenia przyimkowe: »w postaci [jakiej]« = wyglądając jak (3): ná człowieku/ czemuż niémaſz znáku: Ták zły iáko y dobry/ w iednym ſtoi ſzláku: Wſzyſcy w iednéy poſtáći. GosłCast 68.

~ w postaci czyjej (1): CHváłáć tobie Goſpodnie/ [...] Ześ dał Pánnę oglądáć/ w zdrowiu mnie mizerney. Ktemu iákoś vćieſzną/ w iey poſtáći ſłicżney PaxLiz C3.

Szereg: »w formie i postaci« (1): Ma wſpámyętáć iż cżłowyeká mu pan Bog dał/ podobnego w rozumye/ yáko pyerwſſego Adáma był ſtworzył tákyego w formye y poſtáći/ yákyey on był GliczKsiąż C7. ~

»w postaci [czyjej = jakiej]« = jako ktoś (2): Potim ſie lepak [Sekundus] po kilkunaſcie lath do rodziny wrocił, w poſtaci pielgrzimſkiey maiąc moſzny, koſcien á brodę długą BielŻyw 132; zdáło ſie mu [Aleksandrowi] áby go [Dariusa] ſam náwiedził w poſtáći poſelſkiey. BielKron 125.

Przen (1):
Wyrażenie przyimkowe: »w postaci [jakiej]« = wyglądając jak (1): A wnetki ná to wołánie [ciała] prziydzie duſzá ktora zrządziłá dom ſumnienia/ prziydzie ku tobie w poſtáći ſluſzney HistRzym 120v.
α. Zewnętrzny wyraz stanu psychicznego lub duchowego (5):

postać czego (2): MurzNT 183v; A gdy ſię [Jezus] modlił/ sſtáłá ſię inákſza poſtáć oblicza iego: y odźienie iego białe y bárzo świetne. WujNT Luc 9/29.

postać czyja (2): Spoſob onego dziecięciá [tj. Aleksandra]/ áni oyca áni mátki wyobráżenia miáło/ ále owſzeki iego poſtać moc y mądroſć ktore ná potym miał vkázowáłá HistAl A6v; Mącz 338b.

Wyrażenie przyimkowe: »w [jakiej] postaci« (1): [Łoktek] ſam ſie na cżele vkazał w śmiałey poſtháći/ z niemáłym ſtráchem Krzyżakom BielKron 372v.
b. Kształt, forma zewnętrzna, w jakiej istota pozaziemska (Bóg, bożek lub anioł, szatan) ukazuje się człowiekowi (15): Leop Ez 43/3 [2 r.]; Powieda tedy to o ſzátánie/ iż [...] oſzukał cżłowieká: Co y my/ iáko prawdę/ poty wyznawamy/ choćiaż tám nie gołey poſtáći/ ále wężá prawdźiwie/ przez ktorego to ſzátan cżynił być rozumiemy. CzechEp 203.

postać czyja [= jak kto] [w tym: ai poss (7), G sb (1)] (8): ktorzy [Marcyjon i Manicheusz] nie przyznawáli właſnego ćiáłá, ábo zgołá niechcieli mieć prawdziwym cżłowiekiem Christuſá, ále mu tylko postać cżłowiecżą przywłaſzcżáli CzechEp 142. Cf Wyrażenie przyimkowe.

Zwroty: »w rozmaitej postaci, w postaci rozne przemieniać się« [szyk zmienny] (1:1): Proteus [...], Który ſie w rozmáyitey poſtáći przemieniáć może. Mącz 327d; BiałKat 301.

»ukazać (a. pokazować) się, okazowanie się w postaci [jakiej]« [szyk zmienny] (6:1): Iezu ktorys ſie barzo chciwie thwoiey Marijey magdalenie w poſtaci ogrodnika vkazał. ſmi. ſie nad nami. TarDuch C7v; HistAl B6v; Duch S. też w poſtáći gołębyey ſye vkazał po krzćye páńſkim. KromRozm II r2v; acżkolwiek wſzytkim oſobam [boskim] należą apparitiones, to ieſt/ okazowánia ſię ludźiom/ w obcey poſtáći CzechEp 181, 263; LatHar 376; KlonWor 82.

Szereg: »postać, twarz« (1): Quantum e vultu eius intelligo, Sie z poſtáci/ twarzi yego wyrozumiewam. Mącz 338b.
Wyrażenia przyimkowe: [»pod postacią [czyją]«: Poidą drudzy [czarci] do Krześćian ná zachod słońcá/ zwłaſcżá do włoſkich kráin/ do Rzymá/ pod potſtácią Iánuſzá Sátumá/ wulkaná PostępekPrCzart 63.]

»w postaci [jakiej; w tym: czyjej = jak kto (6)]« (9): Prawdá że Syn Boży był widzian/ ále nie w Boſtwie/ iedno w poſtáći Anyelſ kiey [!]/ álbo ták iáko ſie mu kiedy podobáło. SarnUzn C8; Powieda tedy to o ſzátánie/ iż on nie w ſwey/ ále w poſtáći wężowey/ oſzukał cżłowieká CzechEp 203.

~ Szeregi: »w kształcie abo postaci« (1): ſtrofuie Auguſtynem dumę tych/ ktorzy twierdzą/ żeby ſię ſyn Boży pokázowáć miał w kſztáłćie/ ábo poſtáći cżłowiecżey. CzechEp 263.

»w postaci a w osobie« (1): Teyże nocy vkazał ſie Alexandrowi bog Serapis w poſtáći bárzo wyſokiey á w oſobie bárzo ſrogiey [in habitu excelso et forma horribili] HistAl B6v.

Cf »ukazać się w postaci [jakiej]«. ~

c. Przedstawienie, wyobrażenie, obraz czegoś; imago Mącz [w tym: kogo, czego (3)] (6): Praesentare item, Okázowáć/ nieyaką poſtáć dáwáć. Mącz 431a.
α. Plastyczne (3): Tego to Herbu Kſiążętá/ Dzierżą ſie Słuckie Paniętá Ktory Herb Pogonią zową [...]. A táć poſtáć Herbu thego/ Ieſt Bucephalá onego. Koniá Alexándrowego [...]. Mąż ná koniu zbroyny ſiedzi/ Máiąc tarczą mocno pędzi. GliczKsiąż Av; Mącz 99b; vczynilichmy z Impreſſorem pilność/ iákoby kożdemu źiołowi/ iego właſna poſtáć byłá okazána SienLek a4v.
β. Słowne (2): Poſtáć koniá dobrégo/ 1.186. [Cf Nápierwéy maſz tho wiedźieć známię dobrégo koniá: Ktory koń ma krotkié y koſmáté vſzy/ á ſuchą głowę [...] 186.] SienLek Aaaav; Melánkoliká poſtáć. L.34. w.21. [Cf Melánkolia czarny/ iákoby śiwy/ ſkryty/ ponury/ [...] kośćiſty/ oczu czarnych [...] 34] Oczko [42ſ].
d. Zjawa w widzeniu sennym lub czarodziejskim (2): Observatur species in somnis, Ták ſie zdá we ſnie/ álbo przichodźi ná oczy poſtáć nieyáka we snie. Mącz 488b.
Wyrażenie przyimkowe: »w [jakiej] postaci« (1): alyeyącz then tho woſk mowyela the ſlowa ſpyawſſi trzi paczierze [...]. Za thymy ſlowi vkazal ſzye yey ſluzebnyk theyze panyey kierſkiey, kthori pyenyadze namyenyone bill vkradl, yakobi paliecz wteyze poſtaczy yako prawye bill a przinym dwye gromadzie pyenyedzi, a on ponye ſzyągall LibMal 1544/84.
e. Symbol [czego, czyja] (3):
Wyrażenia przyimkowe: »przez postać« (2): Trzećia Monárchia byłá Grecka/ álbo Alexándrá onego zacnego Krolá/ ktorą rozumiał Prorok przez żywot człowieczy miedźiány/ y przez poſtáć źwierzęćiá Párdu LeovPrzep I3v, I4.

»w postaci« (1): ktorego [Aleksandra] Dániel Prorok przed tym náznácżył w ſwiętym piſmie w poſtáći Kozłowey/ á Dáriuſá Skopowey. BielKron 127.

4. Część jakiejś całości [w tym: czego (5)] (7): [[Jagoda winna] Ma w ſobie trzy rozne poſtáći/ źiarnká/ ſkorę/ y ſok albo wnętrzną wilgość. Cresc 1571 331 (Linde).]
a. Warstwa (7): Cżwarta poſtać ieſt ta: ktora ieſt na ſamym wierzchu vriny FalZioł V 7; Taki obłocżek znamionuie obciążenie płucz/ y cięſzkoſć dychawicżną pierſi cżyni, á nawięczey gdy then obłocżek na wierzchniey poſtaci vriny: pływa. FalZioł V 9, 7, 10v, 11.

W charakterystycznych połączeniach: postać czwarta, śrzednia, trzecia, wierzchnia (2).

Szereg: »część albo postać« (2): WIedz to naprzod iże vrina będącz w ſkleniczy lekarzkiey/ to ieſt w vrinale: dzieli ſie na cżterzy cżęſci albo o ſtaſci [!]. FalZioł V 7, 7.
5. Pozór, podobieństwo, udawanie; imago, similitudo Mącz; species Cn (7):

postać czego (3): Veri similitudo et similitudo veri, Poſtáć prawdy/ zdánie á okázáłość prawdy. Mącz 489b. Cf Wyrażenia przyimkowe.

W przeciwstawieniu: »prawda ... postać« (1): Veritas et imago contraria, Prawdá á poſtáć. Mącz 489c.

Zwrot: »postać [jaką] okazować« = dawać pretekst do czegoś (1): Praetendere aliquid, Nieyáką prziczinę dáwáć/ poſtáć yáką okázowáć. Mącz 445d.
Wyrażenie: »fałszywa postać« (1): Obtendere rationem turpitudini, Nieyáką fáłſziwą poſtáć zákłádáć ſwey niecnocie. Mącz 445c.
Wyrażenia przyimkowe: »pod postacią [czego]« (2): [Król] wymawiał ſie im [luteranom] iż ia nie ieſt żadny Tyran/ ále niechce cierpieć tych kthorzy ku ſkáźie kroleſtwá ludzi zwodzą/ pod poſtháćią nabożeńſtwá. BielKron 212v, 213.

»pod postacią [czego]« = podszywając się (1): sub eius obtentu cognominis, liberator ille populi Romani animus latens aperiretur tempore suo, Pod poſtácią przezwiská yego. Mącz 445c.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Status, Stan/ poſtáć/ ſposób/ obyczay/ xtałt/ wzroſt/ też vrząd Mącz 417c.

Synonimy: 1. byt, bytność, egzystencyja, essencyja, istota, jestestwo, natura, substancyja; 2. osoba, persona; 3. figura, forma, kształt, postata, postawa; 4. część; 5. pozor, pretekst.

Cf 1. PODSTAĆ, POSTATA

SBu