[zaloguj się]
[pdf]

PRETEKST (12) sb m

pre- (7), prae- (3), prȩ (2); zawsze: -xt(-).

Pierwsze e prawdopodobnie jasne (tak w pre-); drugie e jasne.

Fleksja
sg
N pretekst
A pretekst
I pretekstem

sg N pretekst (3). ◊ A pretekst (2). ◊ I pretekstem (7); -em (2), -(e)m (5).

Sł stp, Cn brak, Linde XVII(XVIII) – XVIII w.

1. Powód, często fałszywy, zmyślony [praetextus – zmyślanie, zamówka, sposób a jakoby wieczko albo pokrywka Mącz 453d; praetextum – zmyślona przyczyna Calep] (9): y wołáią głoſem wielkim: Piſmo przez piſmo ma być wykłádano. Piękny pretext by to iedno prawdá byłá/ bo też to więc bywa/ że drugi piſmo przytocży/ że thák przylęże do drugiego piſmá/ iákoby ow kolący orzech do mármurowey thablice przyłożył. SarnUzn D5.

pretekst czego (4): [Niewidźiáłá ſye im [ludziom swowolnym] tráffnieyſſa drogá do tego [swowolnego życia]/ iedno pretext Ewányeliey S. pretext ſlowá Bożego/ [...] perſuáduiąc ludźiem/ iż nie to Ewányelia/ nie to prawdźiwie zbáwienna drogá/ ktorą koſcioł krzeſciáńſki [...] poſtánowił ZebrzydOdpow B]. Cf pretekst czego do czego; I sg w funkcji okolicznika; Wyrażenia przyimkowe.

pretekst czego do czego (1): Ma Krol IM pretext przeszłey zasługyPana Gniezninskiego doprzyięcia go właskę ActReg 118.

I sg w funkcji okolicznika: »pretekstem [czego]« (1): Zeby prȩtextem vchwały téy Conſtituciiéy przerzeczonéy Anni 1591. około ſądzenia żołniérzów przez Hetmáná/ z Rotmiſtrzámi y Porucznikámi okkázia nie vroſłá do enerwáciiéy kárnośći żołniérzkiéy SarnStat 436; [BusLic 41].

W przeciwstawieniu: »przyczyna ... pretekst« (1): Będźie Kátolik chćiał dawney religiey ſwey ochraniáć/ iáko Bog rozkazał/ nie chramiąc według piſmá/ ná drugą ſtronę: Zaydźie co roznego/ iż nie Kátoliká obráźi: á może y przycżyná nie bydź tylko pretext PowodPr 45.

Wyrażenie: »pretekst obłudny« (1): Gdzie więc káżdy widzieć może/ gdzie tákim gwałtem ciągną ty ſłowá/ że ſie káżde ſłowo puka y trzeſzcży. Y wnet to piſmem záſię chcze oblepić/ y ony roſpádliny zátkáć/ y zámázáć/ y wołáią głoſem wielkim: Piſmo przez piſmo ma być wykłádano. (marg) Pretexth obłudny (–) SarnUzn D5.
Szereg: »pretekst abo pokrywka« (1): Między inſzymi tedy/ zdáło mi ſię naprzod pokázáć praetext ábo pokrywkę/ ktorey Papieżowie ná złośći y inſze niezbożnośći ſwe vżywáią. CzechEp 386.
Wyrażenia przyimkowe: »pod (tym) pretekstem« (2): Naprzod ich [Zborowskich] hidzono tzim rozumiano/ á pod tim pretextem wygubic/ dopieroſz z onego tak zacnego Kroleſtwa/ abo Hierarchiei vtzinic chciano Moldawia ábo Tranſalpinia PaprUp G2.

~ pod pretekstem czego (1): IZ ſie wiele pomocników złych rzeczy y mężobóyſtw pod praetextem ewáziiéy przez przyśięgę vkrywa/ y z wyſtępków ſwych wychodźi: tedy temu zábiégáiąc/ vchwalamy [...] SarnStat 583. ~

»za pretekstem [czego]« (1): y owſzem gdźieby ią [krew] kto przeléwáć chćiał/ ex iſta cauſa záſtáwiáć ſie o to wſzyſcy będźiem powinni/ choćby téż zá prȩtextem Dekretu/ álbo zá poſtępkiem iákim ſądowym kto to czynić chćiał. SarnStat 115.

2. Pozór [praetextu – pod zmyślaniem albo kstałtem; sub praetextu – pod tą zamówką, pod tym wieczkiem albo pokrywką Mącz 453d; pokrywka, pod pokrywką przyjaźni, płaszczyk – praetextus, praetextum Cn] [czego] (3): [A oſobność [tj. odosobnienie] choćby miáłá prȩtext cnoty y świątobliwośći/ przemierzła ieſt/ y ſtrzedz ſię iey trzebá. DesidWilkow 33.]

I sg w funkcji okolicznika: »pretekstem« (2): bo poſpolićie ſie dźiwuią [= przyglądają się]/ á nie gáſzą [pożaru]: cżáſem y ieden drugiego krádnie pretextem wynośić pomagánia. GostGosp 142; KlonWor ded **2.

Wyrażenie przyimkowe: »pod pretekstem« (1): á beſpiecżna [ojczyzna] być nie może/ gdzie przedſięwzięcia/ zdania y ſpráwy Ciuium rozne od ſiebie będą/ gdzie ieden tho/ drugi owo pod praetextem dobrego prowádzi Phil B3.

Synonimy: 1. fortel, pozor; 2. pokrywka, pozor, wieczko, zamowka.

JDok