[zaloguj się]
[pdf]

ISTOTA (51) sb f

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl
N istota
G istoty istot
A istotę istoty
I istotą istotami
L istocie

sg N istota (12). ◊ G istoty (14). ◊ A istotę (13). ◊ I istotą (7). ◊ L istocie (1). ◊ pl G istot (1). ◊ A istoty (2). ◊ I istotami (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. istność, Linde XVI – XVIII w.

1. Zabezpieczenie, gwarancja, zapewnienie, zaręczenie, wiarogodność, ochrona (15): prze lyepſcha yſthothe rozkazaliſzmy vielmoznemv Staniſlavowy schodcza, [...] Secreth yego kthey cedulye przidawiczy MetrKor 26/62v; RejPos 222v, [292].

istota czego (6): ComCrac 22; zſtrzymánie bowiém wiáry nie ſłowy/ ále iſtotą praw y przymiérza ſzácowáć mamy. OrzJan 113, 114; Wieczerza/ y w niey iſtotá Mſzey náſzey/ y prawdziwe ćiáło Páńſkie. LatHar 691 marg. Cf Wyrażenie.

W charakterystycznych połączeniach: mocna, pewna istota.

Wyrażenie: »istota rzeczy« (2): WIárá lepak/ ieſtći iſtotá rzecży [substantia rerum] o ktorych ieſt nádzieiá/ dowod rzecży niewidomych. Leop Hebr 11/1; OrzJan 115.
Szeregi: »cyrograf i istota« (1): A dáliſcie ná ſię Cyrography y mocne iſtoty przez Moiżeſzá Pánu Bogu ſwemu/ iż tháki miał być záwżdy wiecżnie przeklęty/ ktoby temu wſzytkiemu [wypełnieniu zakonu] doſyć nie vcżynił. RejPos 230v.

»istota i obrona« (1): ktorych zapiſow iſtotą y obroną [Inscriptionum tuitionem ac defensionem Jan Stat 440] będzie ſie godzilo kazdemv vczynicz pod ſkodami ziemſkiemi abo pod zakladęm ComCrac 22.

»istota a pewność« (1): Nechaybi yey m. yescze sama ssyebie panow vegierſkich pitala ktora yſtota a czo zapewnoscz yey m. w tich nowich Contractach obieczvyą LibLeg 11/41v.

»przywilej a istota« (1): ſłuchay pilno/ iákiemi cie thu Pan zá żywotá twego przywileymi á iſtotámi obdárzyć racżił RejPos 262.

a. Dokument zawierający zobowiązanie lub przywilej (3): Diar 57; Ktoby imienie dzyerzał máiąc ſobie ie zá właſną oyczyznę/ táki ná thákie imienie nie winien nikomu zgołá práwá okázowáć/ wyiąwſzy iżby kto inſzy ná to imienie iáką pewną iſtotę vkazał UstPraw H2v.
Zestawienie: »list istoty« (1): [włodarz] ſpytał: A ty czoś winien? Ktory mu powiedzyał/ Iż ſto korcy pſzenice. Powyedzyał mu: Weźmi thákież liſt iſtoty twoiey [accipe litteras tuas Luc 16/7; Weźmiſz zapis ſwoy WujNT]/ á nápiſz ośmdźyeſiąth RejPos 191.
b. [praw. Rodzaj rękojmi, poręczenia:
Szereg: »gwar albo istota«: Drugie rękoiemſtwo ktore od Sądu pochodźi/ ieſt kiedy kto ręcży o doſtánie práwá. To w práwie iſtotą álbo gwarem zową. SzczerbSpecSax 355, 25, 164. (Linde)].
2. Istnienie, byt, życie (1): zlicżne vcżynił dni (żywothá) mego: á iſtotá moiá iáko nić [lege: nic; substantia mea tamquam nihilum] przed tobą. Leop Ps 38/6.
3. Mienie, majątek; substantia Vulg [czego, czyja] (2): dla tego krádnie/ áby duſſę łáknącą náſyćił: á theż gdy by był záchwycony/ ſiedmioráko przywroći/ y wſſyſtkę iſtotę domu ſwego ná tho da Leop Prov 6/31, Eccli 21/5.
4. Natura, zasadnicza właściwość; essentia, natura, substantia, usia Cn (31): y kámień y drewno gdy ie pozłoćimy/ Poſpolicie ſláchetnym káżde názowiemy. Ale rozne przezwiſko á rozna iſtotá RejWiz 101; bo niepożytek iſtoty nie oddala od ónéy rzeczy/ kthóra niepożyteczna ieſt BiałKat 311; Oczko 23, [41].

istota czego (3): ſámá iéy [francy] Iſtotá/ témi [cieplicami] ſye wypędźić nieda. Oczko 39v; PaxLiz A2v, Cv.

Wyrażenie: »wojenna istota« (1): Ktorych [Cernych] zacney teraz [lege: zacne i teraz] świetnieią Kleynoty/ Wźięte w środ nieprzyiaćioł Woienney iſtoty. Dla ſwey miłey Oycżyżny zdrowia nielituiąc/ Gdyś ſtámtąd ſzedł odćiętą nogę pokázuiąc. PaxLiz ktv.
a. teol. Dotyczy terminologii związanej z katolicką nauką o Trójcy Świętej, Sakramencie Ołtarza i obecności Chrystusa w Kościele (23): ieden Máieſtat/ Oycá y Syná nierozdźielny/ iáko y boſtwo ich ieſt nierozdzielné iſtothą/ perſonámi tylo rozdźieleni BiałKat 183v; á my iednéy iſtoty z nim/ to ieſt/ z Chryſtuſem páſtérzem náſzym ſtawamy ſye/ przez iedno ćiáło iego. BiałKat 281, 8, 328v.

istota kogo, czego, czyja (16): piérweieś dowodźił Páná Bogá w Iſtoćie ſwéy być duchem/ nie ćiáłem BiałKat 11, 3v, 11, 268v; Bo ácżći iſtotá ćiáłá Páná Chriſtuſowego po zmartwychwſtániu y vwielbieniu iego niezginęłá/ áni ſie przemieniłá w Boſtwo/ iednák właſnośći przyrodzonych ćiáłá proſtego iuż nie ma. WujJud 70v; chleb y wino po poświęceniu iuż więcey chlebem y winem nie zoſtáie/ ále iſtotę ſwą tráći WujJud 163v, 163v [2 r.], 164; WujJudConf 70, 162, 163, 174; WujNT 332. Cf »istota bostwa«.

Wyrażenia: »istota boska, bostwa« (1 : 1): [św. Paweł] iednégo Bogá być práwégo záwżdy vczył/ którégo tu wedle Iſtoty Boſkiéy Oycem y Synem być wyznawa BiałKat 6, 6.

»wieczna istota« (1): Otóż Syn Boży w Boſtwie práwym Bogiem będąc/ wieczną Iſtotą/ co ieſt: tedy to ieſt Oćiec: tóż y o Duchu S. wierzyć maſz BiałKat 8v.

Szeregi: »bytność i istota« (1): [Chrystus] w chlebie obyczáiem od náſzégo rozumu táiemnym/ właſną bytność/ y iſtotę właſną: ćiáłá ſwego/ [...] Apoſtołóm dawał. BiałKat 268v.

»istota albo (i) materyja« [szyk 1 : 1] (2): tá rzecż duchowna álbo máterya y iſtotá wſzytkich świątośći ieſt Kryſtus Ieſus zbáwićiel świátá. WujJudConf 162, 163.

»istota i natura« (1): Z Oycem iedno ieſtem: We mnie Oćiec/ á ia w nim: tu iáko Bóg mówi z ſtrony Boſkiéy nátury: który iednéy iſtoty y nátury z oycem będąc/ od niego nieroźdźielnym/ ále znim wiecznym á iedynym Bogiem ieſt. BiałKat 86.

»istota i prawda« (2): BiałKat 296; Oni ſámi [heretykowie] ludzie oſzukáli/ odiąwſzy im iſtotę y prawdę Ciáłá Páńſkiego z tego Sákrámentu WujNT 332.

5. W funkcji przysłówka: »istotą« = rzeczywiście (2): Gdy mówi Ian S. Báránek zábit ieſt od początku świátá/ nie rozumiéy tego/ áby ſye to iſtotą ſtáło. BiałKat 296.
Szereg: »skutkiem a istotą« (1): [Chrystus przez kapłanów] doſkónále wypełnia vrząd ónégo o ſobie prorokowánégo Kápłáńſtwá: áby to ſkutkiem á iſtotą czynili y pełnili/ á ná oſtatek y ofyárowáli BiałKat 126.

Synonimy: 1. ochrona, przywilej; a. cyrograf, dokument, zapis; b. gwar; 2. bytność; 3. majętność, mienie; 4. bytność, materyja, natura; a. essencyja, substancyja; 5. rzeczywiście.

Cf ISNOĆ, ISTNIENIE, ISTNOŚĆ, ISTOŚĆ, ISTOTNOŚĆ, JESTNOŚĆ

WG