[zaloguj się]
[pdf]

PYCHA (831) sb f

a jasne (w tym 5 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N pycha pychy
G pychy
D pysze pychåm
A pychę pychy
I pychą pychami
L pysze pychåch
V pycho

sg N pycha (211). ◊ G pychy (230). ◊ D pysze (34). ◊ A pychę (256). ◊ I pychą (58). ◊ L pysze (33). ◊ V pycho (2). ◊ pl N pychy (1). ◊ D pychåm (2). ◊ A pychy (2). ◊ I pychami (1). ◊ L pychåch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Duma, wyniosłość, zarozumiałość, wygórowane mniemanie o sobie; hardość; w teologii katolickiej jeden z siedmiu grzechów głównych; superbia Murm, Mymer1, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, JanStat, Cn; fastus, insolentia Mącz, Calep, Cn; altitudo Vulg, PolAnt; arrogantia, spiritus, sublatio a. tumor animi Mącz, Cn; ambitio, elatio, gloriatio Mącz; contumacia, iactantia, supercilium Cn [w tym: czyja, czego (214) – G sb i pron (102), ai (poss) (57), pron poss (55)] (791): BierEz S3v; PatKaz II 23v [2 r.], 25; Murm [207]; Mymer1 35v; Iezu ktorys zdradę licemiernikow/ y w zakonie navcżonych/ y pychę gich złaiał. ſmi⟨łuj⟩ ſie nad nami. TarDuch B5v; nie przebyway w mieſcie ani w krainie gdzie pycha panuie, á gdzież młodzienci ze łżą ſie obieraią. BielŻyw 83, 85, 94; Przetoż ci [panowie] sie wszytkich stydzą, Bacząc, iz ich nienawidzą, A wżdy wolą w swej pysze trwać Niżli sie inym porownać. BierRozm 12; Racży też zrzucić miły panie wyſtęp ięzika ich racży zeſromocić mowę vſt ich/ á niechay będą przewyciężeni w pyſze ſwoiey. WróbŻołt 58/13, Xv, 73/3, 23, kk7, 139/10; á dziewki ich ná więczſſą pychę ſą vſtroione práwie ná kſtált chędogoſći koſćielnych. RejPs 213, 55, 222, Ff7; RejRozpr C3v, H4; LudWieś A4; RejRozm 394; RejKup g7, r7, aa4; Iako Alexander zgotowawſzy zaſthępy iechał ku Włoſkiey ziemi/ chcąc vſmierzyć pychę Rzymianow a iako mu ſye poddali. HistAl B5v, D5v, E, H8v, K4; MurzNT 43v; KromRozm III O4; Gdzye pychá tám ſzaleńſtwo/ bliźniego wzgárdzenie/ Ale v wiernych ludzi/ dobre wyćwicżenie. BielKom B7v; przeſtań ſwoiey pychy/ Pan Bog cie nie opuśći ieſli będzyeſz ćichy. BielKom F5v, D2 [2 r.], D3v; GliczKsiąż F5; Dayże Pánye y mnye żyć záwżdy bez wſſey pychy LubPs I4v, C2v, H2v, H3, hh3v; A przeſto pychę ſwoię dármo maćie Piotrem ſwiętym záſlániáć: Boć Piotr Swięty/ niebył nigdy pyſzny/ ani ſie też nigdy nie podnoſił nád inſze Apoſtoły. KrowObr 25, C, 7v, 8v, 13v [2 r.], 14 (36); nie mnimay moy bráćiſzku miły/ Aby ſie ludzye ſwięći tą pychą chłubili. RejWiz 179, 14v, 69, 101v, 156v, 160v (15); Leop Deut 1/43, 4.Esdr 11/43, Tob 4/4, Ps 74 arg, Eccli 21/5 (10); (nagł) Służowſki Woie⟨woda⟩ Włocłáwſki. (–) Bo mię pychá nie rządzi/ chociam Woiewodą/ Ocż mię iedno pokuśiſz/ poydzyem s ſobą zgodą. RejZwierz 52v, bb2v, 8v marg, 35 marg, 37, 119, 134v, 141 [2 r.]; Początek pychy ieſt odſtánie człowieká od Pana/ á odwrocenie ſercá od ſtworzyćielá ſwego. BibRadz Eccli 10/12[14], I 2c marg, 3c marg, 16a marg, 4.Reg 18 arg, Am 6/8 (14); BielKron 65, 94v, 124 [2 r.], 135v, 183, 196, 265v; Mącz 224b, 399a [2 r.], 433d; Prot D2v; RejAp 34v marg, 150v, Ff4; GórnDworz Ll4; HistRzym 3v, 56v, 76, 100v, 135; RejPos 24, 50v, 100v marg, 127v, 138v (12); GrzegŚm 59; Bowiem Kápłan pewnymi ſłowy trzy kroć tego pyta ktory krzcżon być ma: Wyrzekaſz śie Szátaná/ y wſzyſtkich vcżynkow iego/ y wſzyſtkiey pychy iego? KuczbKat 145; RejZwierc A6 [2 r.], A6v [2 r.], 20v, 47v, 48v (20); WujJud 36, 126, 181v [2 r.]; WujJudConf 181v; BudBib Is 23/9, Am 6/8, Zach 10/11, Tob 4/13, Iudith 9/9, Eccli 10/7, 15/8, Esth 14/15; BiałKaz I4; To vyrzyſz v Podolan [...] Nie poznaſz gdzye pan ſiedzi ábo ſługá iego. Nie máſz tám y zá ſzeląg pychy v żadnego PaprPan B3v, T3, Eev; KarnNap B4v; Bo pychá/ á co ieſt inſzego/ iedno [...] właſney ále płochey zacnośći miłość? ModrzBaz 56, 51v, 55v [4 r.], 56, 56v, 58v [4 r.], 59v, 67; SkarJedn 182, 184, 243, 246, 374; Calag 283a; [zły człowiek] Pychy pełen nietylko ludźmi brákuie/ Ale y Bogá ſobie lekce ſzácuie KochPs 15; wierné pan miłuie/ A z hárdemi wedla ich pychy poſtępuie. KochPs 43; Wieczny boże/ nie naydźieſz pychy w ſercu moim KochPs 194, 27, 107; SkarŻyw 52, 153, 261, 278, 332, 473; StryjKron 667; CzechEp 385; Nie od Chriſtuſá tedy/ áni od Piotrá/ tá niezbożna ſtolicá/ ále od onego kłámce y morderzá ſzátáná/ ktoremu ſię w pyſze rownáią ći wſzyſcy/ ktorzy ſię ták nád wſzytkimi wynoſzą/ y tytuły ſobie pyſzne y nadęte przywłaſzcżáią. NiemObr 64, 45, 61, 62, 66, 154 [2 r.], 155, 167; ReszPrz 97 [2 r.]; BielSjem 20; ArtKanc P7; GórnRozm K3v; KmitaPsal A2v; Ieśli żal zá ſzaleńſtwem náſzym poſtępuie/ Ieśli nam krnąbrna pychá ſrogą kaźń gotuie: Day Boże/ áby ſye to krwią moią omyło. ZawJeft 47; Calep 1030b; Znam to/ że y mnie przed tym dumá vnośiłá/ Wzgóręm pátrzył/ á pychá byłá mi téż miłá GórnTroas 23, 23; GrabowSet D3v, I3; LatHar 129, 130, 606, 617; WujNT 1.Tim 6 arg, Bbbbbb3 [2 r.]; WysKaz 10, 36; [Boże] day ſerce pokorné z tákim vniżéniém/ przed świętym Máyeſtatem twoim/ żeby ſie we mnie nieználazł ten ſproſny grzéch/ Pychá/ którą ſie ty brzydźiſz SiebRozmyśl E4, F4v, G3v, Mv; SkarKaz 42b [2 r.], 352a, 421a, 580b; SkarKazSej 675a [2 r.]; KlonFlis C4v; KlonWor 56; [BudBib Prov 11/2 (Linde)].

pycha z czego (1): Znáki fałſzywych prorokow te ſą. [...] Miłość ſámych ſiebie: Pychá y chlubá z náuki y vmieiętnośći náde wſzytkie Oyce y Doktory święte. WujNT 31.

W połączeniach szeregowych z nazwami innych grzechów lub przywar (117): BierRaj 18v, 23; BielŻywGlab nlb 10; Ocży cżyrwone y też we łzach pływaiącze znamionuie [!] ſwą wolą, pychę, okrucienſtwo, wzgardzenie drugich, niewſthyd, niewiarę, kłamſtwo, wſzakoż dobra bacznoſć y dowcipnoſć tam bywa. GlabGad N7; SeklKat K4v; RejKup d8v, bb5v; Pychę nádętoſć y prożną chwałę bogowie záwżdy w nienawiſći mieli HistAl E6v; Aza nye pełno w was pychy/ łákomſtwá/ obżárſtwá/ piyańſtwá/ obłudnoſći/ zazdroſći/ nyenawiſći/ nyemiłoſyerdźya/ á ſnadź y nyedowyárſtwá/ y wſſelákyey złoſći á łotroſtwá? KromRozm I C3, B4, [L3]v; LubPs X2v; KrowObr B3v, 1v, 21v, 32, 33 [2 r.]; RejWiz 50v, 94, 137v, 156v, 169, 193v; Leop Ez 16/49; OrzList h3v; RejZwierz 142v; Alexánder [...] wzyął obycżáie Perſkie/ iął ſie roſkoſzy/ pychy/ godowánia/ okrucieńſtwá/ á nád to kazał ſie chwalić zá Bogá BielKron 125v, 196, 200v, 374v; Mącz 104d, 124d, 146d, 221a, 399a, 408c, 457d; [kacerze] pychą/ zazdrośćią/ łákomſtwem/ zápaleni/ [...] zákłádáią fundámentá kácérſtwóm ſwym OrzQuin I3v; RejAp 76v, 79v; A tá zła wola niekiedy roſcie/ [...] prze iákie nieznośne od páná krzywdy/ ábo zelżenie/ prze łákomſtwo/ łupieſtwo/ pychę/ okrucieńſtwo/ y roſpuſtne życie iego GórnDworz Hh8; HistRzym 20v, 108v, 111v; [kto by bliźniemu swemu tak] wſzytkiego życżył iáko ſam ſobie: iużby vſtháć muſiáłá pychá/ łákomſtwo/ nienawiść/ nieſpráwiedliwość/ wzgárdzenie/ y wſzytki ine złe á márne ſpráwy cżłowiecżeńſtwá náſzego RejPos 229, 3v, 56v [2 r.], 173v, 185v, 192 (15); BielSat L3; Bo cie tho [pożądliwości cielesne] záwżdy będzie wiodło ná pychę/ ná gniew/ ná pomſtę/ ná łákomſtwo/ ná opilſthwo/ ná obżárſtwo/ y ná inſze przypadki [...] kthore ſą ohydne y ſzkodliwe poczćiwemu ſtanowi twoiemu. RejZwierc 36, A3, 24, 48, 63, 67 (18); MycPrz II A3; CzechRozm 187v; Krol o to śię ma pilnie ſtáráć [...] żeby tym wſzytkim ſtanom chłubę niepotrzebną/ nadętość/ pychę/ y inſze zarázy towárzyſtwo ludzkie przerywáiące/ ábo pſuiące odiął. ModrzBaz 19, 15, 19, 19v, [38], 50v, 58v, 59v; SkarJedn 158; SkarŻyw 164; CzechEp 400; Bo kiedy kto niecnotliwy/ Iuż téż záraz nieſzczęśliwy. Złość/ ſwawola/ vpór/ chytrość/ Kłamſtwo/ zazdrość/ pychá/ byſtrość/ Opiłſtwo/ wſzeteczność/ zwády/ Y inſzé żłośći [!] przyſady. KochMRot B3; ReszList 153; BielSen 12; ArtKanc K4; BielRozm 4; GórnRozm F4; Calep 48b, 544a; Xenophon [...] dziwuie ſie/ że żadne [państwa] cáłe y ná długie cżáſy beſpiecżne nie zoſtáły/ á przycżynę tego vkázuie być tę/ ktorzy R.P. przełożonymi ſą/ zá ktorych pychą/ chćiwoſcią/ złoſcią/ niepobożnoſcią/ y nieſpráwiedliwoſcią/ páńſtwá ſwą odmiánę y nákoniec zginienie biorą. Phil P, P2; OrzJan 22; Siedem grzechow głownych. Pychá/ łákomſtwo/ niecżyſtość/ zázdrość/ obżárſtwo/ gniew/ leniſtwo ku ſłużbie Bożey. LatHar +++2, 129; Bo z wnętrznośći ſercá człowieczego wychodzą myśli złe; cudzołoſtwá/ porubſtwá/ morderſtwá/ złodźieyſtwá/ łákomſtwá/ złośći/ zdrádá/ niewſtydy/ oko złe (marg) to ieſt, zazdrość ábo zła pożądliwość. (–) bluźnierſtwo/ pychá/ ſzaleńſtwo. WujNT Mar 7/22, s. 288; Zadna mi rzecz ták przykra do nich [do heretyków]/ ták ſproſna y gruba/ ták pychy oney y głupiego o ſobie rozumienia y ślepoty pełna nie zda ſię/ iáko gdy świętemi oycy pomiátáią/ ſam rozum ſwoy nád ich przekłádáiąc. SkarKaz 42b, 246a, 421a, 518b; GosłCast 11; SkarKazSej 675a, 697b; KlonWor 57. Cf »z pychą«.

W przeciwstawieniach: »pycha ... pokora (24), posromocenie (2), skromność (2), nabożeństwo, poniżenie, układność, wstyd« (31): BierRaj 23; OpecŻyw 14; RejKup g7, q6v; A cżegom ná on cżás przez záſlepienie pychi nie widział/ teraz przez niskoſć pokory widzę y znam. HistAl Gv, Gv; KrowObr 14v, 26v [2 r.], Ss; BibRadz Matth 18 arg; Ktorą [wieżę] gdy pocżęli ſtáwić/ wnet Pan Bog ich pychę w poſromocenie obroćił/ iż ći miſtrzowie/ [...] pobłądzili około roboty/ nie rozumieiąc ieden drugiego mowie BielKron 7v; Mącz 227b; RejPos 3v, 26; Tám [u fortuny] záſię rządźi gniew/ á tu [u cnoty] pokorá: thám pychá/ á tu nadobná á poććiwa vkłádność: thám opilſtwo obżárſtwo/ á tu we wſzem pomiárá RejZwierc 122, 49; SkarJedn 185; SkarŻyw 483; ReszPrz 65; KochPieś 15; ArtKanc B3v; WujNT 85; Co nabożeńſtwo zebráło: to pychá roſproſzy SkarKaz 352a, 246a. Cf »dla pychy«, »z pychy«.

W porównaniu (1): Bo gdy iáko ſáletrą pychą to przeſádziſz/ Ieſzcże więcey y inym y ſobie záwádziſz. RejWiz 188.

I sg w funkcji okolicznika sposobu: pysznie (3): A iż duchowye z przodku wyelką zacnoſćyą y doſkonáłoſćyą przyrodzenya/ y łáſką bożą obdárzeni nye z krewkoſći álbo omylnoſći yákyey/ ále vprzeymą złoſćyą á pychą Bogu ſye ſprzećiwili/ ná wyeczne potęmpyenye y záginyenye ſą ſkazáni. KromRozm III A8; KrowObr 34v; BibRadz II 85d marg.

Fraza: »pycha się mnoży (a. rozmnożyła, a. zamnożyła); mnożyć się w pysze« (4;1): Thaci ſą ktorzy bluznią y boga y cżłonki iego, [...] oni [...] ſie zawżdy mnożą w pyſze ſwoiey. WróbŻołt Z6v; RejKup v4v; RejPos 314; Iáko ſie pycha z wzgardą v nas zámnożyła MycPrz I Bv, II A2v.
Zwroty: »pychą się jeżyć« (1): Kwiatek błyſzcżący ſnádnie w gnoiu leży/ Tákże chłop hárdy co ſie pychą ieży. RejZwierc 218v.

»pychą, w pysze nadymać się (a. dąć się); pycha [kogo] nadyma« = superbire Cn [szyk zmienny] (2:1;1): Kto ſie pychą dmie zápomniał iż cżłowiek [tj. iż jest człowiekiem]/ Ktorego s ſłońcem rowno záchodzi wiek. Cżymże ſie pyſzniſz miły wiecżny gnoiu/ W kárwatce z deſki/ przedſięć być w tym ſtroiu. RejZwierc 218v, 98; SkarJedn 185; GrabowSet N2v.

»w pychę, ku pysze, na pychę, przez pychę, za pychą, w pysze podnieść się (a. wynosić się itp.); w pychę unosząc [= unoszący] się; w pychę, na pychę podnieść (a. podnosić) [kogo]; w pychę, na pychę, przez pychę podniesiony (a. podnoszony); podniesienie w pychę; pychą się unieść (a. unosić się itp.), uniesiony; pycha [kogo] uniosła (a. unosi itp.), podniosła się (a. wynosi się); podniesienie pychy; podnieść pychę« = elevari in superbia(m), exaltari HistAl, Vulg; in superbiam efferri JanStat; superbe agere PolAnt; extolli HistAl; elatus (a. elevatus) in superbia(m) HistAl; superbia ascendit Vulg [szyk zmienny] (60:1:1:1:1:1;1;2:1;6:1:2;1;5:2;6:2;1;1): BierEz R4v; A dlá tego anij ſie podnos w pychę przeciw bogu cżaſu ſſcżęſnégo/ anij vſtáwáy od dobrych vcżynkow cżaſu przeciwnégo/ botz to bywa wſſytko z dopuſſcżenia boga milégo OpecŻyw [27]v, 23, 134v; lucyfer [...] uznal yz byl nauyſſzy nad anyoly, podnyoſl ſyą wpychą, chczącz bycz rowny temu ktory gy ſtworzyl PatKaz II 23, 25, 32v; MiechGlab 67; WróbŻołt cc6v, rrv [2 r.], 139/9; RejKup bb5v; będąc kto ná nawyſzſzym mieſtcu kołá fortuny/ nie ma ták bárzo dufáć w ſwoy ſtan wyſoki/ iż przez pychę podnieſiony/ y prozną chwałą powodzony/ barzo niskich ſpráwy wzgardza HistAl C5v; Niechay ſie nie podnoſi twe ſerce w pychę dla zwycięſtw ktores cżynił. HistAl E6, Bv, B4, C3v, D, E6v (10); HistAlHUng A3; LubPs ddv; GroicPorz c2; I wiem otym/ iż wſzelkie podnieſienie w pychę/ tym ſie rychlej roſpuknie/ im ſie nawięcey nádmie. KrowObr 6v, 5v, 7 [2 r.], 17v, 21v, 24 (14); RejWiz 28; Leop Deut 17/20, Ps 73/23; Iż go Pan Bog ná wſzytkim/ opátrzył pocżćiwie/ Bo iáko práwy ſláchćić/ ták w ſwym ſtanie żywie. Nie vnioſłá go pychá RejZwierz 54; BibRadz I 6c marg, Deut 18/20, Hab 1/11, II 12a marg; BielKron 44v, 245v, 315, 338v, 374v, 395v; Acżći nam to wſzytko Pan dał ku pocżćiwemu vżywániu náſzemu/ ále ták ábychmy ſie tym nie wynośili ná pychę RejAp 152v, 76v; GórnDworz Aa, Ee5; Ceſarz then może być rzecżon káżdy cżłowiek [...] kthory dla bogactw y dla ćći/ podnoſi ſie w pychę w ſercu ſwym HistRzym 47, 41, 45v [2 r.], 46v, 112; Gdyż też to wieſz/ że [Bóg] áni Anyołom/ áni żadnemu moczarzowi nigdy tego przepuśćić nie racżył/ kthory ſie chciał w pyſze ſwoiey podnośić nád wolą iego. RejPos 184v; Ale tu pilnie ſłuchay co tá pánná [Maryja] vcżyniłá/ á w iáką ſie pychę s tego podnioſłá: nic inſzego nie powiáda/ iedno iż weźrzał Pan moy ná pokorę dzyewecżki ſwey RejPos 306v, 26, 53, 127, 163, 264v, 306v; KuczbKat 425; RejZwierc 44, 53v [2 r.], 147; MycPrz I B2; SkarŻyw 258, 291, 483; CzechEp 412; ArtKanc O14v; Phil I2; Pychá z twoią hárdośćią/ ácżby ſię podnioſłá/ Y nogi nád obłoki/ głowę wyżſzey wznioſłá/ Iednák śmiećiámi będźie/ [...] rzecżoná GrabowSet D4v; LatHar 259, 269; WujNT 836, 860; niektórzy z nich [kmieci] w pychę podnoſzą ſie w drogich ſzátách chodząc/ y wydatki wielkié czyniąc/ co ich ſtanu nie przynależy SarnStat 293 [idem (2)] 665, 920; SkarKaz 352a; SkarKazSej 692a; KlonFlis C4v; KlonWor 11; [Ięzyk pochlebny/ ten ták oſſali człowieká/ iż ſie zá pochlebſtwem podnieſie w pychę: Ták że będźie mnimał/ że Bogu rowien ErazmJęzyk P (Linde)].

»pychą się podwysszać« (1): bo kto ſie pychą podwyſſza będzie vniżon y skrzywion WróbŻołt M8v.

»pychę, przez pychę (p)okazować; okazuje (a. okazała) się [w kim] pycha« [szyk zmienny] (5:1;2): LubPs X2v; KrowObr 24, 40v; A ták kiedy ná ſwiecie złośćiwi pánuią/ Tedy ſrogość á pychę márną okázuią. RejWiz 140; Pyſſnego/ chełpliwego zowią nieuczonym/ ktory w rozgniewániu okázuie á płodzi pychę [operatur superbiam]. Leop Prov 21/24; IEſliżeby ſie też w pánu álbo w kſiążęciu iákim pychá álbo wzgárdzenie iákie okázáło/ ma go przeſthrzegáć pan ábo Rádá iego z dáleká RejZwierc 47v; CzechEp 353; NiemObr 64.

»powstać na pychę« (1): Albo niech ſobye wſpomni onego Nábuchodonozorá czo thákże też był powſtał ná pychę że ſie kazał zá bogá chwalić RejZwierc 48.

»przyść w pychę« (2): Perſyſkie Pany/ ktorzy wielką cżęſcią ſwiatha przez długi cżas władali/ że z wielkiego bogactwa przyſzli byli w nieznoſną pichę a roſpuſthnoſć/ przez Alexandra wielkiego racżył pan Bog na głowę porazić HistAlHUng A3v; RejPos 56v.

»pychę, pychy (G) skrocić (a. krocić, a. ukrocić)« [szyk zmienny] (3:1): Vcżyńże [Panie] ſłuſſną zapłátę pyſſnym/ ſkroć ich pychy LubPs V3; Papież piſał Kſiążęciu przyiácielſkim obycżáiem/ dziękuiąc mu że niechce tego błędu dopomágáć Luterowi [...] ktorego ia vpor/ pychę/ y ſzaleńſtwo w rychle vkrocę iż ſie muśi vznáć BielKron 196, 107v; SkarJedn 190.

»pychę (s)tłumić« [szyk zmienny] (3): Oto vcży prorok iż pychy nikt nie ſtłumi iedno zakon boży pełniącz. WróbŻołt oo2v; LubPs H3 marg; RejPos 4.

»pychę (u)skromić; pycha uskromić się musi« = superbiam refrenare HistAl [szyk zmienny] (7;1): [Aleksander] wożąc ſie po morzu/ wſzedł do Włoch áby tám vskromił pychę Rzymiánow. HistAl B5v; RejWiz 156v, 193v; Bo iuż vpor/ nádętość/ pychá/ złe ſerce vſkromić ſie w káżdym muśi RejPos 265; RejZwierc A6v, 54, 68v; KochJez A3v.

»wpaść (a. upaść, a. upadać) w pychę« [szyk zmienny] (18): PatKaz III 98; [cesarz Domicyjanus] Wpadł był w táką pychę/ iż ſie kazał zá Bogá chwalić. BielKron 148, 7, 78v, 87v, 88, 116 (11); RejAp 106; RejPos 57; RejZwierc 204v; SkarŻyw 298; Bo pánowie nie záwżdy dobrzy/ y prędko ſię pſuią/ y w pychę/ roſkoſzy/ y nieſpráwiedliwość vpadáią. SkarKazSej 697b, 692a.

»(z)grzeszyć pychą« [szyk zmienny] (3): BierRaj 18v; PatKaz II 33; ten okrutnośćią y pychą grzeſzy [crudelitate et superbia peccat]/ ktory zbytniego á bezmiernego pánowánia nád ludźmi ſwemi vżywa ModrzBaz 47v.

»pychę (z serca), z pychy [kogo] złożyć; złożenie pychy« = comprimere animos, sedare arrogantiam Cn [szyk zmienny] (6:1;1): Práwie to nánie [gra na grających] bicz Boży Nie iednego ſpychy ſloży RejRozpr H; Y wyćiągnie ręce ſwoie w pośrod iego/ iáko ten kthory ie pływáiąc wyćiąga/ á złoży pychę iego [humiliabit altitudinem eius] mocą rąk ſwoich. BibRadz Is 25/11; RejPos 314v; KuczbKat 35; SkarJedn 186; SkarŻyw 92; StryjKron 747; Acz gdybychmy pychę z ſercá złożyć/ á ſobie dobrze vczynić chćieli: bárzieybym życzył oyczyznie ſwey wiecznego ſprzymierzenia z Wielkim Kniáziem Moſkiewſkim VotSzl B2v.

Wyrażenia: »pycha czartowska, diabelska, antychrystowska, lucyperowa, piekielna, szatańska« [szyk 9:9] (7:7:1:1:1:1): A od kogoſz ty Korony [papież] wziął? [...] Ieſli od Konſtántyná Ceſárzá iáko powiedaſz? tedy nic inſzego nieieſt/ iedno pycha Dijabelſka. KrowObr 27v, 1, 118v; HistRzym [39]v, 47, 120; A więc to nie piekielna á nieznośná hárdość y pychá: Doktory święte ktore Kośćioł záwſze nietylko prziymował/ ále y cżćił/ y ważył/ y święćił/ potępiáć [...]? WujJud 34v, 37v; RejPosRozpr b4; NiemObr 61, 154 [2 r.], 156; coż to ieſt inſzego iedno Lucyperowá pychá/ y hárdość/ ſobie rozum/ ſobie bacżenie/ ſobie rozumienie Piſmá ś. przywłaſzcżáć ReszPrz 97, 65; ArtKanc P5. Cf »z pychy czartowskiej«.

»grzech pychy« (2): oto yuſch grzech pychy uczynyl luczyfer w nyebye o natychmyaſt ſthrączon z onego myeſzcza nayſzlachethnyeyſego PatKaz II 23, 25.

»pycha harda« [szyk 1:1] (2): A tymi porażkámi ſrogimi/ y ſpuſtoſzenim zieḿ ſwoich/ Wasił Kniáź Moſkiewſki pychę hárdą złożył StryjKron 747; ZawJeft 5.

»marna, nędzna pycha« [szyk 6:2] (7:1): Brzydzę ſie prożną chwałą márną pychą v ſiebie LubPs hh5v, Rv; RejWiz 106v, 140; iednegoś złupił/ cżyniąc doſyć oney nędzney pyſze ſwey/ á drugi drży cżekáiącz ábyś mu dał odrobin s ſtołu ſwego RejPos 82v, 162v, 314v, 317.

»pycha nadęta; pychą, w pysze nadęty« [szyk 6:5] (9;1:1): A owſſem miły pánie [...] ſtrąć zoney nádętey pychy ony mocarze/ ktorzy opuſćiwſſy możnoſć twą dufáią ſobie RejPs 212v; ábowiem z wielkich ſzcżęſliwoſći ktore macie wielką pychą ieſteſcie nádęći [multa superbia turgidati estis]. HistAl K4v; O nędzna mizeryo/ o pycho nádęta/ O bezecna ſwawola/ á zła myſl przeklęta. A ktożby to mogł zlicżyć/ co nas pogromiłá/ A z roſkoſzy ná ſrogość wiecżną wypędziłá. RejWiz 169, 56v, 76v, 173v, 187v; RejZwierc 69, 71; ZawJeft 16; Tákći Pan náſz nie gárdźi vbogiémi ſwémi/ Páſtérzyki/ ſzle do nich z poſelſtwy tákiémi. Co minęło Herodá w pyſze nádętégo SiebRozmyśl F4v.

»prożna pycha« (2): ſktoreyby [miłości bożej] więtſzy pożytek miał Biſkup Cárogrocki/ gdyby ſię ráczey pokory trzymał/ á prożną ſię pychą nie nádymał. SkarJedn 185, 186.

»szara pycha« [szyk 12:1] (13): RejRozpr C2v, F2v; Tákże też ten náſz brát iuż iedno myſli chodząc/ cżymby oney ſzárey pychy ſwoiey fas vel nefas/ z drugimi ſie rownáiąc/ nádſtáwić á podeprzeć mogł nic naprzod nie dáiąc możnieyſzemu. RejZwierc 190v, A6, 53, 54, 58v, 69v (11).

»pycha świata (tego), świecka« (16:1): KrowObr 40v; HIrá poſeł od Serbow do Krolá Rzymſkiego Był/ ten ſie chciał okazáć w piſze ſwiátá tego. Wnet náſpráwiał triumphow/ trębácżow/ á tańcow RejZwierz 8v; RejAp 76v, 106; Trzecie mamy obacżáć/ nádętość á pychę ſwiátá tego/ ſłyſząc iáko ſie ten doſtoyny ſwięty vniżał RejPos 14v, 3v, 184v, 227, 265, 311, 315v marg; RejZwierc 67, 69v; LatHar 580; Nie wprowádźiłá Páná náſzego [tj. Jezusa] do támtego kroleſtwá pychá świecka/ áni łákomſtwo/ áni roſkoſzy/ áni dobre mienie: ále pokorá/ vboſtwo/ poſłuſzeńſtwo/ y vmartwienie ćiáłá SkarKaz 246a, 416b. Cf »przez pychę tego świata«.

»wysoka pycha« = altitudo Vulg (2): y czemu wy fałszywi wykładacze piſma ſwiętego mouicie ku mnie abych ſie od dobrey wiary przenioſł, na wyſoką pychę waſzę WróbŻołt D5v, 55/4.

»pycha żywota« (6): KromRozm I I2v; HistRzym 56v, 122; RejPosWstaw [212]; ábowiem wſzytko co ieſt ná świećie/ ieſt pożądliwość ćiáłá/ y pożądliwość oczu/ y pychá żywotá [superbia vitae] ktora nie ieſt z Oycá/ ále ieſt z świátá. WujNT 1.Ioann 2/16, Cccccc [zawsze przekład i aluzje do tego samego tekstu].

Szeregi: »pycha a (i) chłuba« (3): Kryſtus záleca pokorę gániąc pychę y chłubę. BibRadz Matth 18 arg; RejPos 113; WujNT 31. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»pycha, (i) prożna chwała« = superbia et vana gloria HistAl [szyk 4:1] (5): Abowiem by był pan bog ſpráwił wſzytki ſzcżęſliwoſći nád ludzmi nie odmiennie obfituiące/ tákowa by byłá pychá y prożna chwałá ludzka/ iżby też nie bogom ále mocy ſwey wſzythko przywłaſzcżáli HistAl G, C5v, G8; LubPs hh5v; KrowObr 7v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pycha, (a, abo, i) hardość (a. harda myśl); pycha z hardością« [szyk 10:3] (12;1): Niechcieyże ſie też ty ná to przeſadzáć/ ábyś thu w tym nędznym żywocie ſwoim miał vżywáć iákiey pychy ábo iákiey hárdey myſli nád bliźnim ſwoim RejPos 314, 164, 264v; Ktoremu [Kościołowi rzymskiemu] niechćieć dáć naprzod/ álbo naywyżſza záprawdę niezbożność ieſt/ álbo hániebna pychá y hardość. WujJud 116v, 34v; RejPosWstaw [212]; A przetoſz hárdość twa przyſzłá áſz do Nawysſzego/ á pychá [contumelia ... et superbia] twa do Namocnieyſzego. BudBib 4.Esdr 11/44; ReszPrz 65, 97, 109; GrabowSet D4v; SkarKaz 515b. Cf »z pychy i hardości«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»pycha, (i, a, albo, ani) łakomstwo« [szyk 6:2] (8): BierRozm 16; SeklWyzn 3; ktore [dawnych ludzi] náturá záraz s ſpráwyedliwoſcyą á z dobrocyą/ nye z żadną pychą á łákomſtwem ná ſwyát wydawáłá GliczKsiąż E8v; BibRadz Dan 11 arg; RejZwierc A6v, 147, 267v; GrabowSet N2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 34 r.]

»moc (a. możności) i (a) pycha« (2): Tu prorok nárzeka ná ludzi ktorzy nic niedbáią o bogá tylko wmożnoſćiach á wpyſſe ſwey położyli nádzieię ſwoię RejPs 106; KrowObr 35.

»pycha, (i, a) nadętość (a. nadęte serce)« [szyk 10:2] (12): Pychą y nádętośćią wielką będąc vnieſieni [budujący wieżę Babel]/ ſwą chwałę nád Boſką zacniey przekłádáli. BibRadz I 6c marg; Mącz 432b; RejPos 14v, 82v, 184v; Oni też śmieſznie ſą nikcżemni/ ktorzi pochlebuiąc dźiatkam wielkich Pánow/ [...] pirwey w ich ſercá cedzą pychę y nádętość [fastum et superbiam]/ niżli iáką wiádomość dobroci y ſkromnośći. ModrzBaz 12; NiemObr 43, 64; Calep 409b; SkarKaz 580b. Cf »z pychy a z nadętości«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 24 r.]

»pycha i (a) nieposłuszeństwo« (4): gdyż ten Pan [tj. Bóg] pychy á niepoſłuſzeńſtwá żadnemu ſtworzeniu przepuſzcżáć nie racży RejZwierc 2; SkarKazSej 687a. Cf »dla pychy a dla nieposłuszeństwa«, »z pychy i nieposłuszeństwa«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»pycha i (a) niezgoda« (3): BibRadz II 62a marg; zá doſtátkiem pychá y niezgodá idzye BielKron 183. Cf »dla pychy a niezgody«.

»pycha a (i) powysszoność (a. powyszszenie myśli)« (3): Iáko przyrodzenie cżłowiecże záwżdi ſie ná pychę á ná powyzſzoność ſwiátá thego ciągnie/ y iáko w tym ma być ſkromiono RejPos 315v marg, 13v, 301. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»pycha i czci prożnej pragnienie« (1): Vpominam ćię Bráćie w Bogu/ ábyś tę prożną pyche [!]/ y cżći prożney prágnienie złożył/ á w miłośći ſię Bożęy [!] zápalił SkarJedn 186.

»pycha i rozumienie o sobie« (1): Ná ty teſz ktorzy ine w poſtępku duchownym wybiegali/ dobre oko mieli/ áby w pychę y rozumienie o ſobie nie vpádli. SkarŻyw 298. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»pycha a swawola (a. swawoleństwo)« (2): GórnDworz Aa; Pan Bog ſprawiedliwy ac nierichlo ale yednak opiche á oſwawola gniewa ſie barzo PaprUp G4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»pycha i (a) śmiałość« (3): BielKron 239v; Audatiam alicuius confutare, Zelżyć kogo z yego pychy y ſmiáłośći. Mącz 63b. Cf »dla pychy i śmiałości«. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pycha i wyniosłość« (4): CzechEp 353; Ludouicus Bauarus zacny Ceſarz/ ktorego mierźiáłá Papieſka pychá y wynioſłość/ ſtarał ſię o to iákoby ich był/ vſkromić mogł. NiemObr 64, 64; WujNT 85.

»pycha, (i, a) wysoka (a. gorna, a. nadęta) myśl (a. wysokość)« = superbia et magnitudo cordis Vulg [szyk 7:1] (8): otoż około tego wſſytkyego rodzicy niechayby pilni byli/ zá młodu dzyeci ſwych dobrego náucżáli/ á prziſmákow tákich aby im nie ſtroili/ s ktorychby ſmák bráły ná wyſokosć á pychę. GliczKsiąż F5v; Tumor animi, Pychá/ wyſoká myśl. Mącz 468b, 119c, 357d, 433d; KuczbKat 35; Nie ták ćię łatwie vnieśie pychá y gorna myśl/ kiedyć ſię ná pámięć przywiedźie Bog wielce poniżony. LatHar 259. Cf »w pysze i w wysokiej myśli«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»pycha a (i, albo) wzgardzenie (a. wzgarda); pycha z wzgardą« [szyk 11:2] (12;1): Okázuie przyczynę zgorſzenia/ to ieſt pychę y wzgardę dla kthorey ſobie nic nie ważymy málucżkich. BibRadz II 12b marg; RejZwierc A6v, 47v, 69, 72 [2 r.]; bo to widamy/ gdy z vbogiego kto bywá Pánem/ iáko wielkiey pychy y wzgárdy ku innym vżywa MycPrz II A2v, I Bv, II C4; SkarKaz 43b. Cf »dla pychy a dla wzgardzenia«, »prze pychę a prze wzgardzenie«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 12 r.]

»pycha a zwirzchność« (1): Ewányelia ná dzyeń Iákubá ſwiętego Apoſtołá Páńſkiego/ ktorą nápiſał Mátteuſz s. w xx. káp. Przećiwko pyſze á zwirzchnośći ſwiátá tego. RejPos 331.

Wyrażenia przyimkowe: »dla pychy« = in superbia, propter superbiam PolAnt; ob superbiam HistAl (33): OpecŻyw 43; RejKup r8; RejKupSekl a8; A thák tho bog chciał mieć [...] iż gdy kto w ſzcżęſliwoſći będąc/ dla pychy ſwey nie znałby ſthworzycielá ſwego. Z wyſokoſći pychy ná niskoſć pokory vpada HistAl Gv; LubPs O4v; A kthorzy ſie podnoſzą/ y dla pychy nowe ſobie Tytuły álbo przezwiſká zmyſláią/ ſą wilcy y nieprzyiaćiele iego [Krystusa] KrowObr 6, 13, 18, 25, 35v, 107; RejWiz 169; RejZwierz 72; BibRadz 4.Esdr 15/18, Eccli 26/30; Amázyaſz po tym vpadku ſwoim był wzgárdzon od poddánych ſwoich/ iż dla ſwey pychy vtráćił wiele ludu ſwoiego y ſkárbow. BielKron 87v, 1v; RejPos 144, 149v, 200 marg; Duſzá Bogá naywyżſzego płákáłá dla pychy ludzkiey. GrzegŚm 24; KuczbKat 20; RejZwierc 47v; BudBib Prov 13/10; BielRozm 25.

~ W przeciwstawieniach: »dla pychy ... dla pokory, dla wstydu« (2): Powiedz mi? Dla ktorey przytzyny [papież] ſobie/ to przezwiſko nowe/ PAPA/ wymyſlił? ieſli dla pychy/ tzyli dla pokory? KrowObr 7v; Bo iedni to [miłosierdzie] ſtroią dla pychy/ drudzy dla wſtydu/ drudzy teſz áby ſie im tho zaſię od onych mnieyſzych/ [...] ábo ſłużbámi/ ábo wyſławiániem/ ábo cżym inſzym/ oddawáło. RejPos 170v.

Szeregi: »dla pychy a dla nieposłuszeństwa« (1): DIabeł potym on Anyoł ſproſny/ kthory dla pychy á dla niepoſłuſzeńſtwá był ſtrączon z niebá/ [...] wiedzącz onego cżłowieká w oney łáſcze Páńſkiéy/ [...] ſtárał ſie pilnie o to/ áby był onego nędzniká mogł iáko zwieść z onego poſłuſzeńſtwá iego [Pana] RejZwierc 2.

»dla pychy a niezgody« (1): y w niwecz ſie potym páńſtwo iego [Nabuchodonozora] tákże dla pychy á niezgody prętko obroćiło. RejZwierc 53v.

»dla pychy i śmiałości« (1): To [zarażenie trądem] nań było przyſzło dla iego pychy y niepobożney śmiáłoſci/ kiedy ſię był targnął ná vrząd Kápłáńſki. BibRadz I 211b marg.

»dla uporu i pychy« (1): (nagł) Zygmunt Márgrábiá ſyn Ceſárzá Kárłá y krolá Czeſkiego. (–) TEn náznáczony zá Páná przyięty, Lecz dla vporu y pychy przeklętey. Złożon z ſtolice KlonKr E3.

»dla pychy a dla wzgardzenia« (1): ábyć ſie tákież nie sſtáło/ iáko ſie dzyało tym pirworodnym ſynom/ ktorzy dla pychy á dla wzgárdzenia ſwego/ tráćili práwo pirworodzyeńſtwá ſwego RejPos 56v. ~

»z pychy« = superbia (Abl) Modrz (24): [Herod] naſmiéwaiątz ſie s niego kázál go oblétz w biálé odzienié pawlocżyſté/ a to vcżynil z wielkié pychy/ ijż niechciál Iezus przed nijm cżynitz dziwow OpecŻyw 122; RejKup g7v, t2v, aa8v; KrowObr 12 [2 r.], 13v; á áby kto niemnimiał áby to krol Polſki z iákiey chćiwośći álbo pychy cżynił Pruſką źiemię ſobie przywłaſzcżáć BielKron 231; czo s pychy á bez wiáry ieſt/ nic ſie Pánu Bogu podobáć nie może RejPos 144v, 170v; CzechEp 338.

~ W połączeniu szeregowym (1): dla cżegoż tedy/ ludzkośći y wſzelákiey łáſki nád zwyćiężonemi vżywáć niema? to ieſt/ nád bráty ſwoimi/ ktorzi ábo z omyłki/ ábo z nierozmyślnośći/ ábo z pychy/ ábo z ktorey inſzey wády/ przećiwko niemu wyſtąpili? ModrzBaz 127.

W przeciwstawieniu: »z pychy ... z pokory« (4): wiem o tym/ iż ſię Pápież Opoką piſze. Powiedz mi y to/ proſzę ćię/ ieſli ten Tytuł álbo przezwiſko/ z pokory/ tzyli s pychy ſobie przywłaſztza? KrowObr 13v, 12, 29, 32.

Wyrażenie: »z pychy czartowskiej« (2): Niechay káżdy wierny ogląda/ [...] y niechay roſsądzi. Ieſli ia co mowię/ álbo piſzę/ zwaſni/ álbo iáko ty powiádaſz s pychy tzártowſkiey. KrowObr 98, 1.
Szeregi: »z pychy a wysokiej dumy« (1): Ceſárzowye y biſkupi okoliczni częſcyą z zazroſci/ częſcyą z pychy á wyſokyey dumy o ſobye/ częſcyą też áby wſſyſtko po ſwey woli myeli/ tego im [przypisywania zwierzchności patriarchom konstantynopolskim] pomagáli. KromRozm III Pv.

»z pychy i hardości« (1): Bluzniercy oni/ cżynili ſię ták dobrymi iáko y Aaron y z pychy y hárdośći/ ſekty y rozdziały w wodząc/ lud do ſwey niezbożney kupj zbierali. SkarŻyw 483.

»(nie) z pychy a (nie) z nadętości (a. z nadętego serca)« [szyk 1:1] (2): Wieſz znaſz iżeć nie s pychy á nie z nádętośći/ Nie chcę chwalić Amoná w tey iego hárdośći. LubPs hh4v; RejPos 227v.

»z pychy i nieposłuszeństwa« (1): Ale gdy tego [porozumiewania się z Rzymem biskupi] z pychy y niepoſłuſzeńſtwá czynić przeſtáli: ſzkodliwe bárzo rozerwánie w kośćiele Bożym vczynili. SkarKaz 40a.

»z pychy a z powagi« (1): Támże z oney pychy á z oney wielkiey powagi/ ktorą miał [Lucyfer] z oney dobrotliwośći Páná ſwoiego/ vpadł w onę nadętość á w ono ſwowoleńſtwo RejPos 100v. ~

»prze(z) pychę« (13): A marnie to kazdi placzi Kto prze pichę wolnoſcz traczi RejRozm 396; RejKup dd5v, dd8v; RejZwierz 103v; PRze pychę ſtrąćił Bog z niebá Anyołá RejZwierc 218v; LatHar 607; WujNT 860; SapEpit B3.

~ Wyrażenie: »przez pychę tego świata« (1): A ták wiele tego w piſmie znaydzieſz/ iż przez pychę á przez złość ludzką á tego ſwiátá/ wiele pan Bog łamał dekretow ſwych RejPos 56v.
Szeregi: »przez pychę i przez prozność« (1): [diabeł] cżłowieká dzierży przez roſkoſzy ćieleſne w mocy ſwey/ ten przylepia obraz/ to ieſt duſzę przez pychę y przez prozność? HistRzym 56v.

»prze pychę a (i) prze wzgardzenie« [szyk 1:1] (2): mamy pomnieć/ iż iáko prze pychę á prze wzgárdzenie tráćili pirworodzieńſtwo rozlicżni ſtanowie ſthárego zakonu/ ábychmy ná to vſtáwicżnie pomnieli/ á záchowáli ſie w ſkromnośći RejPos 58, 57.

»prze(z) pychę a prze(z) złość (a. złe sprawy)« [szyk 1:1] (2): A odmienił [Bóg] ono pirworodzieńſtwo Anyołá pirwſzego/ prze złe ſpráwy iego á prze pychę iego. RejPos 56v, 56v. ~

»z pychą« = cum superbia HistAl (5): HistAl G7v; A tych wſſytkich co powſtáyą s pychą przećiw tobye/ Iſcyem ya záwżdy lekce ich ſpráwy ważył ſobye LubPs eev.

~ W połączeniach szeregowych z nazwami innych grzechów lub przywar (2): Ieſliże go [dobra swego] vżywaſz s pychą/ z łákomſtwem/ á z wzgárdzeniem bliźniego ſwego/ iuż ie maſz iáko ten bogacż/ ktory/ [...] ma być wiecżnie w piekle pogrzebion RejPos 165, 171v.

Szereg: »z powagą a z pychą« (1): á pátrzże z iáką powagą á z iáką pychą ten Pan [tj. Bóg] vżywáć racży tego ſtanu ſwego/ nie máſz ták nędznego żebracżká ktoregoby on do miłoſierdzia ſwego przypuśćić nie racżył/ á wyſłucháć go nie miał. RejZwierc 69. ~

»w pysze« = in superbia Vulg, PolAnt (7): Racży mie ſtrzedz miły panie od ręki grzeſznych ludzi/ [...] Ktorzi [...] w pyſze ſwey zataili na mię ſidło. WróbŻołt 139/6; RejKup g7; RejPos 306, 314v.

~ Wyrażenie: »w pysze się wznosząc [= wznoszący się]« (1): TO káżdy przed ſię wźiąwſzy iż ſie Bog ſprzećiwi W pyſze ſie ſzcześćim wznoſząc on tákich nie żywi MycPrz I A2.
Szeregi: »w pysze i w wielkości serca« (1): Y będą wiedzieć wſzytcy ludzie Efraimowi/ y obywátel Sżomrońſki w pyſze y w wielkośći ſercá [in superbia et in magnitudine cordis]/ rzekąc. BudBib Is 9/9.

»w pysze i w wysokiej myśli« (1): Słowo poſlał Pan do Iakobá/ y ſpádło ná Iſráelá. Y dowie ſie wſzyſtek lud Effráim/ y ći co mieſſkáią w Sámáryey/ w pyſze y w wyſokiey myſli [in superbia et magnitudine cordis]/ mowiąc Leop Is 9/9. ~

Personifikacja (11): Bowiem iedno trzy dzyewki tám przy nim [przy panu Swawoli] mieſzkáią/ [...] Pychá á Niecżyſtotá/ trzecia ſproſna Głupość RejWiz 23, 31v.

~ W połączeniu szeregowym (1): Iż głos wołáiący s Sodomy wſtąpił do mnie/ [...] A coż to zá głos był? Oto wołáłá pychá/ oto wołáło łákomſtwo/ opilſtwo/ cudzołoſtwo (cżego dziś ách nie ſtotyſz v nas pełno) y káżda ſwawola miáſtá onego. RejAp 93.

Wyrażenia: »pan pycha« (1): Bo iuż pan Pychá pewnie v thákiego cżłowieká [który chce nabywać bogactw] pirwſze mieyſce mieć muśi. RejZwierc 122.

»pani (szara) pycha« (4): A thák tá páni ſzára pychá niſkądći inąd ſnádniey przypáść nie może/ iáko s wſzetecznego łákomſtwá/ s ktorego bogáctwo roſcie. A páni pychá ieſt iáko właſna dziewká iego. RejZwierc 68v, 68v, 157v.

W opisie obrazu (3): (nagł) Pycha. (–) NA złotym woźie iedźie pychá vrodźiwa/ Pzed [!] nią córká iéy śiedźi zazdrość nieżyczliwa: Wzgárdá konie pogania KochMRot Cv, Cv. ~

W przen (25): KrowObr 166, 168v, 242v, Cc5v, Cc6v; A gdy ſie było podnioſlo ſerce iego [Nabuchodonozora]/ y duch iego vdał ſie był vpornie ná pychę: ſlożon ieſt z ſtolcá kroleſthwá ſwego Leop Dan 5/20, Prov 14/3, Is 28/1, 3; á tenći [Abbadon] ieſt Szátan krol wſzech ſynow pychy BibRadz II 138b marg; Ale dyabeł przywodźi z ſobą trzy ſwiátki [lege: świadki]/ pychę/ żądość ćieleſną/ y żądość ocżu HistRzym 76; Trzećia rzecż ieſt/ nośić ogień krom obráżenia/ iáko ogień pychy/ łákomſtwá: ſmyſlſtwá: y inych grzechow/ ktore cżęſtokroć káżą duſzę y ćiáło. HistRzym 111v; WujJud 132v; W vśćiech ſproſnego (ieſt) kiy pychy/ lecż wárgi mądrych záchowuią ie. BudBib Prov 14/3, Iob 37/4; ModrzBaz 50v; Duch wilka onego piekielnego Antychryſtá/ roſtárgiwa/ y rozdziela/ y wſzelkiey nieſtwornośći przycżyną ieſt: iáko pierwſzy Apoſtátá y miſtrz wſzytkiey pychy y głowá hárdośći SkarJedn 19; Y vwierzyłá cżártu oná niewiáſtá [tj. Ewa]: zrániona pychą/ iádu dyabelſkiego: chćiáła wiele vmieć á Bogiem zoſtáć. SkarŻyw 261; WujNT 740; WysKaz 46; Herezyi mátká nie poſłuſzeńſtwo/ oćiec odſtępſtwo y pychá. SkarKazSej 687a marg; A day by pychy tobie brzydkiey śiłá Do ſercá mego nigdy niewchodźiłá SzarzRyt A4; [ale iż prze oyczow wyſthępek ſyn [Cham] niemogł mieć dobrego dáru od Bogá/ abowiem oſiádłá mu ſerce pychá y vpor BielKron 1551 3v].
Zwrot: »pychę na się oblec; oblec się w pychę; pychą bywać przywleczony« = stać się pysznym; pyszny (1;1;1): Ták iż [grzesznicy] zá żywotow ſwych z onych roſkoſſy iáko iną ſſátą zewſſąd pychą bywáią przywleczeni/ á ſnadz więcey niż potrzebuią wſſytko iem po myſli przypáda. RejPs 106v; KTo ſie dotknie ſmoły/ zmáże ſie od niey: á kto opcuie s pyſznym oblecże ſie w pychę [induet superbiam] Leop Eccli 13/1 [przekład tego samego tekstu] LatHar 204.
Przen: O nieujarzmionym morzu (1): Ty pychę morſką [dominaris potestati maris Vulg Ps 88/10] króćiſz: ty nieuieżdzoné [!] Wáły iego hámuieſz pod niebo wznieśioné. KochPs 132.
2. Okazałość, wspaniałość, zbytek; zewnętrzne oznaki pychy; superbia Vulg, PolAnt, Modrz; ostentatio Mącz, Cn (39): A iż ieſztze pychy niedoſtawáło ſpełna/ przetho náoſtathek wtory Páweł Papieſz/ ku ćći ſwoiey/ y ſámi Kárdynali/ y konie ich/ w Szárłat álbo w tzerwoną bárwę przybrał KrowObr 35v; Młodzieńcom niedopuśćił Likurgus więcey ſzat mieć tylko iednę do roku/ aby ſie ieden nad drugiego pychą nieprzekładał BielKron 272v; Strepitus Metaphorice significat, Pychá/ pyſzne chodzenie/ też poczet/ słudzy zá pánem ydąci. Mącz 420c, 445c [2 r.]; RejAp 146; A kiedy záſię vmrze bogacż iáki/ iuż tákiey pychy nie máſz ná ſwiecie/ iákiey wymyſláć nie będą około onego ciáłá nędznego iego. RejPos 243; Ná dzień národzenia ſwiętego Ianá hiſtoria/ ktorą nápiſał Lukaſz s. w j. kápi. Przećiwko pycham ná krzćinach y ná inych ſpráwach ſwiátá tego. RejPos 295, 243, 301 [2 r.]; BielSat Dv; Sewerus Ceſarz Rzymſki záwżdy w ſzárey ſukni chodził/ iednegoż kráwcá/ iednegoż kuchárzá/ iednegoż bárwierzá záwżdy chował (marg) Sewerus Ceſarz pychą ſie brzydził. (–) RejZwierc 53, Bbb2; PaprPan T3; BielRozm 24; SkarKaz 350b.
Zwrot: »stroić pychę« [szyk zmienny] (4): Niebędzie mieſſkał w domu moim kthory ſtroi pychę [qui facit superbiam]. Leop Ps 100/7; SkarŻyw 528; Lepiey nie pość niebożkuy/ nie nákładay z Mnichy/ Chceſzli być Bog odpuśćił/ nie ſtroy więcey pychy. BielSat D2 [idem] BielRozm 26.
Wyrażenie: »pycha świata tego« (1): iáko mamy vżywáć tych dárow Páńſkich/ [...] vłámuiąc komu możymy chlebá ſwego/ á nie roſpraſzáiąc tego ná zbytki á ná pychę ſwiátá tego RejPos 83.
Szeregi: »bogactwo i (a, abo) pycha« = opes ac superbia Modrz [szyk 2:2] (4): BierRozm 3; RejPos 85v; Potomkom też przyſtoi/ áby onych ktorzi z tego świátá ſchodzą/ prowádźili nie okazáłośćią bogactw ábo pychy/ ále vcżynkámi z miłośći pochodzącemi ModrzBaz [38]; [prorok Helizeusz] Náámáná Syryey hetmáná bogátego/ [...] z dworem y pompą iego przypuśćić do śiebie/ áni wynidź do niego niechćiał: [...] pokázuiąc iáko ſobie bogáctwo y pychę iego máło ważył. SkarKaz 416a.

»cześć i pycha« (1): Abowiem nie dlá ćći Bożey/ ále dla ćći y pychy/ Papieżá Rzymſkiego [kardynałowie] ſą nálezieni y zmyſleni. KrowObr 36.

»okazałość i pycha« (1): A gdy co dla dobrego poſpolitego vczynić: wnet ćięſzko y trudno/ y nie máſz. Lecz dla pompy y ſeymow/ y żołnierzow/ y háydukow/ y pomſty nieprzyiaćioł/ y dla okazáłośći y pychy: by y wioſkámi przypłáćić/ tedy być muśi. SkarKazSej 705a.

»pycha i (a) zbytek« [szyk 1:1] (2): Co by dziſia rzekł ten Ammianus/ kiedyby zmartwychwſtał/ y tákową pychę y zbytek/ Papieżá Rzymſkiego vyzrzał. KrowObr 28v; RejPos 83.

Wyrażenie przyimkowe: »z pychą« = zbytkowny (2): Zá pierwſzych lat nośiły náſze pánie duſzki/ Páćierze Burſztynowe/ nie złote łáncuſzki. [...] Muſiáły ná tym przeſtáć/ iáko zákryſlono/ Dźiś ſzáty y potráwy/ s pychą wymyſlono BielSat D2 [idem] BielRozm 26.
Przen [w tym: czego (7)] (8): Bo ſie rożnićiłá [!] iáko ogień bezbożność [...] y zápáli ſie w gęſtwie wleſie y ſtocży ſie w kupę pychá dymna [superbia fumi]. Leop Is 9/18; Pomyſlże w czo ſie obroći [człowiek]/ bo w robaki/ w zyemię/ á w ſmierdzący proch. Otoż maſz chwałę ſwoię/ otoż pychá ciáłá twego/ otoż maſz roſkochánie iego. RejPos 228v.
Wyrażenie: »pycha mocy, możności« = superbia fortitudinis PolAnt (5:1): Y przełomię ſam pychę mocy wáſzey/ á vczynię wam niebo iáko zelázne/ y źiemię wáſzę iáko miedźiáną. BibRadz Lev 26/19, Ez 30/6, 18; Y vcżynię ziemię ſpuſtoſzeniem y zburzeniem/ że zniſzcżona będzie pychá mocy iey/ ſpuſtoſzeią też gory Izráelſkie BudBib Ez 33/28, Ez 30/6, 18.
3. Przedmiot pychy (1): Záwyi iodło/ bo vpadł cedr co (było) pięknieyſzego zburzyło ſię [...] Głos wyćia páſterzow że zburzono ozdobę iych/ głos ryku lwięćiow/ bo zburzono pychę Iordanu [vastata est superbia Iarden]. BudBib Zach 11/3.

Synonimy: 1. bujność, buta, butliwość, chełpa, chełpienie, chłuba, dufanie, duma, gorność, hardość, nadętość, podniesienie, prożność, wyniosłość, zuchwalstwo; 2. cześć, okazałość, zbytek.

Cf PYCH, PYCHOTA

LW, MN