[zaloguj się]

NADĘTOŚĆ (74) sb f

a oraz o jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N nadętość
G nadętości
D nadętości
A nadętość nadętości
I nadętością
L nadętości

sg N nadętość (21).G nadętości (17).D nadętości (5).A nadętość (22).I nadętością (3).L nadętości (4).pl A nadętości (2).

stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

1. Napełnienie, nadmuchanie (1):
Zwrot: »trzaskać z nadętości« (1): Tonare murmure ac verberibus, Nádymać ſie/ dęſáć/ trzáskáć z nádętośći. Mącz 458b.
2. Obrzęk, puchlina; flemina, tama Cn (1): Panus, [.,.] Metaphorice, Spuchliná/ zołzy a wszeláka nadętość yákoby kuklá/ ták ná ſziey yáko y w kroku ná xtałt dymión. Mącz 276b.
3. Pycha, duma, wyniosłość; fastus, insolentia Modrz, Calep, Cn; confidentia, fiducia, spiritus, sublatio Mącz; alazonia, inflatus Calep; ambitio Calag; arrogantia, flatus, iactantia, superbia, spiritus a. sublatio a. tumor animi Cn (72): A przetoż Pan nádętość z zelżywośćią pohánbia/ á ná oſtátek takowe podwráca. BibRadz Eccli 10/14 [16]; Fiducia ac spiritus, Dufánie y nádętość Mącz 408c; Pátrzmy ná Lwá/ ná Koniá/ ná Orłá/ iáko w ocżu iednego znáć gniew: w drugiego ocżu byſtrość: w trzeciego nádętość iákąś. GórnDworz L15; w tákiey chęći ták wielka ieſt nádętość [insolentia]/ iż wiele ich dáią to po ſobie znáć/ iákoby to było wnich/ cżego álbo zgołá niemáſz/ álbo dáleko mniey ieſt niż oni chcą być widźiáni ModrzBaz 56v; Calep 534a.

nadętość czyja (12): Nie leń ſie thedy dręcżyć ich iż niekiedy gniew náſzego skazánia oglądaſz ná twoię nádętoſć przychodzący. HistAl E6v; LubPs eev; RejPos 82v; ModrzBaz 43v; on vcżynił moc w rámieniu Twym, mocą ſwą, to iest bostwem ſyná ſwego słábe rámię ćiáłá ludzkiego vmocniwſzy zá cżym roſproſzył pyſznych ná vmyśle ſercá ſwego, to iest Dyabłow w nádętośći ſwey zákámiáłych CzechEp 203; NiemObr 41; LatHar 485; SkarKaz 580b. Cf »nadętość ludzka«, »nadętość świata tego«.

W połączeniach szeregowych (25): RejKup bb5v; Pychę nádętoſć y prożną chwałę bogowie záwżdy w nienawiſći mieli HistAl E6v; Buyna myſl á wzgárdzenie nádętość á prożność/ A to wſzytko z rozumem wierz mi wielka rozność. RejWiz 6; Mącz 408c, 457d; wiele zelżywośći/ y ſzkody z nieſpráwiedliwośći/ z łákomſthwá/ z nikcżemnośći/ z nádętośći/ y z inych ſzkárádych przywar przychodzi. GórnDworz Ee3; RejPos 56v, 173v, 185v, 192, 227 (9); RejZwierc 139, 190v; ModrzBaz 10v, 12, 15, 19, 19v, [38]; Iáko wielka nádętość/ iáko wielkie zápámięthánie pokory y vkłádnośći/ y iáko wielką butliwość krąbrnośći/ żeby kto ták ſobie tuſzył/ iż to vcżynić może/ cżego y Apoſtołom Pan cżynić nie dopuſzcżał CzechEp 42; Calep 48a.

W przeciwstawieniach: »nadętość ... cichość, pokora, upadła myśl« (2): wſſytko com zrozumiał w pokorze w ćichośći/ A nye wznyoſłem duſſe moyey k żadney nádętośći LubPs dd2; wſzytkim dobrze ſzáfowáć vmiał bo w ſzcżęſciu nádęthośći/ á w nieſzczęſciu vpádłey myſli znáć nie było. GórnDworz B7.

W charakterystycznych połączniach: nadętość marna, papieska, wielka (jest) (3); końca nadętośći nie mieć; strzec nadętości, uczyć się; folgować, zastawić się nadętości; odjąć [komu] nadętość, pohańbi(a)ć, wziąć, zjąć [z czego]; upaść w nadętość; w nadętości zakamiały.

Zwroty: »nadętości naśladować« (1): RejZwierc 139 cf »nadętości używać«.

»okazować nadętość« (1): ten Krol niewſtydliwy [...] wſzytkie ſobie podbił/ y pohołdował/ okázuiąc táką pychę y nádętość/ iáką áby ktory Monárchá pogáńſki kiedy okázowáć miał/ nie cżytámy NiemObr 64.

»podnosić się, wynieść się w nádętośći (a. w nádętość); nadętośęią uniesiony« (1:1;1): RejKup bb5v; Wſſyſcy ktorzy przećiw tobye mowyą dziwne złośći/ Y prożno ſie tu podnoſſą w ſwoyey nádętośći LubPs eev; Pychą y nádętośćią wielką będąc vnieſiéni/ ſwą chwałę nád Boſką zacniey przekłádáli. BibRadz I 6c marg.

»przyść w nadętość« (1): ábyś takież przez to wezwánie ſwoie/ [...]s tego pirworodzieńſtwá ſwego/ nie przyſzedł w pychę/ w nádętość/ á w iákie wzgárdzenie tego dobrodzieyſtwá Páńſkiego RejPos 56v.

»składać nadętość« = przestać być nadętym (1): A ták vſtáwicżnie trzebá ſię o to ſtáráć/ [...] ábyſmy ſkłádáli nádętość [ut deponamus fastum]/ á nic pyſzno niecżynili/ nic hárdźie/ nic okrutnie. ModrzBaz 68v.

»do nádętośći skłaniać się« (1): gdyby każdy viął nieco ſwych nakłádow/ á zwłaſzcżá tych/ ktore śię do zbytku/ do pychy y nádętośći ſkłániáią [ad luxum, superbiam, ambitionem faciant] ModrzBaz [38].

»nadętości używać« (1): tey zwirzchnośći/ á tey nádętośći/ á tey dáremney ſzárey pychy tylko pogáni á ludzie niewierni chociay y Krześćiáńſcy vżywáią á náſláduią. RejZwierc 139.

Wyrażenia: »nadętość harda« (1): ktore też [dzieci szatana] to wſzytko cokolwiek ieſt przećiw nim powiedźiano w nowym przymierzu/ gwałtownie wykręcić chcą: áby tylko [...] dumę ſwą wynioſłą y nádętość hárdą ná wierzchu poſtáwili CzechEp 35.

»nadętość ludzka (a. ludzi)« (2): RejPos 4; Tá náuká Piotrá ś. wyświádcża go od wſzelkiey pychy/ y nádętośći ludzkiey/ ábowiem nie przekłáda ſię nád inſze NiemObr 43.

»prożna nadętość« (1): twoiá pokora Pánu Bogu miła/ niech nam ziedna odpuſzcżenie náſzey prozney nádętośći LatHar 485.

»nadętość (marna) świata tego« (2): Nie wznośże ná pychę á ná nádętość márną ſwiátá tego tey nędzney páſzcżeki twoiey RejPos 184v, 14v.

Szeregi: »bystrość i nadętość« (1): áby onym ſwoim vrzędem/ mocnie ſię byſtrośći y nádętośći [insolentiae] Metelluſowey záſtáwił. ModrzBaz 43v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1r.].

»duma i nadętość« (1): CzechEp 35 cf »nadętość harda«.

»hardość i (a) nadętość« (2): RejPos 4; Nie pokázowáłá ſię w Piotrze Papieſká hárdość/ y nádętość NiemObr 41.[Ponadto w polączeniu szeregowym 1 r.].

»prozna myśl i nadętość« (1): Zgromiony y vkrocony Anátholiuſz / przeſtał oney prozney myśli y nádętośći SkarŻyw 319.

»pycha, a (i) nadętość« [szyk 8:2] (10): BibRadz 6c marg; Confidentiam sumere, Nádętość á pychę wziąć. Mącz 432b; Też cie wiedzie onże cżárt/ ábyś niepobożnie/ łákomie/ folguiąc pyſze á nádętośći ſwoiey/ nábywał tego nędznego bogáctwá ſwiáthá tego RejPos 82v, 14v, 184v; NiemObr 43, 64; Calep 409b, 544a; A ty białegłowy Polſkie końcá ſwoiey pychy y nádętośći nie máią. SkarKaz 580b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 20 r.].

»nadętość a swowoleństwo« (1): Támże z oney pychy á z oney wielkiey powagi/ ktorą miał z oney dobrotłiwośći Páná ſwoiego/ [anioł nawybrańszy] vpadł w onę nádętość á w ono ſwowoleńſtwo RejPos 101.

»szaleństwo, abo nadętość« (1): á cożby zá ſzaleńſtwo/ ábo co zá nádętość/ miáłá mnie nędzniká/ [...] ku temu przywieść/ żebym [...] miał vſtá ſwe y pioro wſzetecżnie roſpuſzcżáć? CzechEp 74.

»śmiałość i nadętość« (1): Co dźień władzey krolewſkiey vbywa/ á ludzkiey śmiáłośći y nádętośći przybywa. SkarKazSej 659b.

»nadętość a upor« (1): Mizerna á vtrapioná była ná ten cżás rzecż poſpolita w Niemcech/ przez nádętość á vpor kſiążąthek Niemieckich BielKron 236v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»nadętość, (i) wysoka myśl« (2): z iąwſzy z bogáctw ludźi bogátych gorne mnimánie/ z narodu ślácheckiego nádętość [insolentia] y wyſoką myśł [!]/ z moznieyſzych pychę/ porownáią śię zwierzchni y zacni z niżſzemi ModrzBaz 19; Calag 143a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»zbytek i nadętość« (1): Przydaymy też y drugie cnoty/ [...] cżłowiekowi [,..] potrzebne/ ták do hámowánia niepowśćiągliwych chęći/ iáko do powśćiągánia gniewu/ do pomiárkowánia zbytku y nádętośći [luxui ac insolentiae comprimendae] ModrzBaz 39v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

Wyrażenia przyimkowe:»dla nadętości« (1): bogday taci pierwey zle ſami pogineli ániſzlibi kiedi co dla ich nadetoſci prziſc miało na R: P: PaprUp E2v.

»prze(z) nadętość« (1): przenadętosc wrosterki przyslizmy [!] ActReg 29.

»z nadętośći« (2): ludźie tákową wádą záráżeni/ popiſuią śię iáwnie z tą przemierzłą/ nádętą/ [...] nierownośćią/ [...] á z teyże nádętośći doſtoieńſtw żądáią/ vrzędow śię domagáią ModrzBaz 19.

~ Szereg: »nie z pychy a nie z nadętości« (1): Wieſz znaſz iżeć nie s pychy á nie z nádętośći/ Nie chcę chwalić Amoná w tey iego hárdoáći. LubPs hh4v. ~

W przen (8):
Zwroty: »w [czyje] serca cedzić nadętość« (1): Oni też śmieſznie ſą nikcżemni/ ktorzi pochlebuiąc dźiatkam wielkich Pánow/ [...] pirwey w ich ſercá cedzą pychę y nádętość [fastum et superbiam instillant]/ niżli iáką wiádomość dobroći y ſkromnoáći. ModrzBaz 12.

»rozpuścić wodze nadętości« (1): on podſzcżuwácż [...] vłowiwſzy cżłowieká temi śidły/ wiedźie go do tego/ áby roſpuśćił wodze wielkiey chłubie/ pyſze/ y nádętośći [frenos laxare arrogantiae, superbiae, insolentiae extremae]. ModrzBaz 50v.

Wyrażenia: »pełen nadętości« (1): ſą ludźie ták bárzo zuchwáli/ ktorzi ſię ſobie niemężnemi być zdádzą/ ieſliby ſię krzywd ſwoich vpornie niemśćili [...] Ale te rzecży pełne ſą płochośći/ chłuby y nádętośći [plena ... ambitionis]. ModrzBaz 62.

»nadętość serca« (3): RejPos 261; Pychá ieſt przewrotna przewyżſzánia w ktoreykolwiek rzecży chęć/ z nádętośćią ſercá [tumor animi]/ á vmysłem wzgárdzenia drugich złącżoná. ModrzBaz 58v [2r.].

»nadętość umysłu« (1): myśl ſpokoyna [...] zſtawa ſię bácżna. Záś one cżterzy y dwádźieśćiá godźin/ zápálcżywość do chęći pomſty wzruſzáią/ á nádętość vmysłu [tumor mentis] doſyć wyniosłą [elatus] przez ſię prędkośćią rozmnażáią. ModrzBaz 80v.

»nadętość wyniosła« (1): ModrzBaz 80v cf »nadętość umysłu«.

Szeregi: »pycha i nadętość« (1): ModrzBaz 12 cf »w serca cedzić nadętość« [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].
Wyrażenie przyimkowe: »z nadętością« (1): Serce ich w hárdey myſli z nádętoſcyą buyáło/ Obrácáyąc ſobie w ſmiech wſſytki ſwe ſproſne złośći LubPs Rv.
Przen (1):
Zwrot: »mowić nadętości« (1): Cić ſą ſzemrácze/ nárzekácze/ chodzący wedle pożądliwośći ſwych/ á vſtá ich mowią nádętośći [os eorum loquitur superba]/ dźiwuiący ſię oſobam dla pożytku. WujNT Iudae 16.

Synonimy: 1. natchnienie; 2. napuchnienie, opuchlina, opuchłość, opuchnienie, spuchlina; 3. bujność, buta, butliwość, chełpa, chełpienie, chełpliwość, chlubienie, chłuba, dufanie, duma, gorność, hardość, podniesienie, prożność, pycha, wyniosłość, wzgardzenie, zuchwalstwo.

Cf 1. NADĘCIE

KCh