« Poprzednie hasło: [NADĘTONOGI] | Następne hasło: NADĘTY » |
NADĘTOŚĆ (74) sb f
a oraz o jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).
sg | pl | |
---|---|---|
N | nadętość | |
G | nadętości | |
D | nadętości | |
A | nadętość | nadętości |
I | nadętością | |
L | nadętości |
sg N nadętość (21). ◊ G nadętości (17). ◊ D nadętości (5). ◊ A nadętość (22). ◊ I nadętością (3). ◊ L nadętości (4). ◊ pl A nadętości (2).
Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.
- 1. Napełnienie, nadmuchanie (1)
- 2. Obrzęk, puchlina (1)
- 3. Pycha, duma, wyniosłość
(72)
- Przen (1)
nadętość czyja (12): Nie leń ſie thedy dręcżyć ich iż niekiedy gniew náſzego skazánia oglądaſz ná twoię nádętoſć przychodzący. HistAl E6v; LubPs eev; RejPos 82v; ModrzBaz 43v; on vcżynił moc w rámieniu Twym, mocą ſwą, to iest bostwem ſyná ſwego słábe rámię ćiáłá ludzkiego vmocniwſzy zá cżym roſproſzył pyſznych ná vmyśle ſercá ſwego, to iest Dyabłow w nádętośći ſwey zákámiáłych CzechEp 203; NiemObr 41; LatHar 485; SkarKaz 580b. Cf »nadętość ludzka«, »nadętość świata tego«.
W połączeniach szeregowych (25): RejKup bb5v; Pychę nádętoſć y prożną chwałę bogowie záwżdy w nienawiſći mieli HistAl E6v; Buyna myſl á wzgárdzenie nádętość á prożność/ A to wſzytko z rozumem wierz mi wielka rozność. RejWiz 6; Mącz 408c, 457d; wiele zelżywośći/ y ſzkody z nieſpráwiedliwośći/ z łákomſthwá/ z nikcżemnośći/ z nádętośći/ y z inych ſzkárádych przywar przychodzi. GórnDworz Ee3; RejPos 56v, 173v, 185v, 192, 227 (9); RejZwierc 139, 190v; ModrzBaz 10v, 12, 15, 19, 19v, [38]; Iáko wielka nádętość/ iáko wielkie zápámięthánie pokory y vkłádnośći/ y iáko wielką butliwość krąbrnośći/ żeby kto ták ſobie tuſzył/ iż to vcżynić może/ cżego y Apoſtołom Pan cżynić nie dopuſzcżał CzechEp 42; Calep 48a.
W przeciwstawieniach: »nadętość ... cichość, pokora, upadła myśl« (2): wſſytko com zrozumiał w pokorze w ćichośći/ A nye wznyoſłem duſſe moyey k żadney nádętośći LubPs dd2; wſzytkim dobrze ſzáfowáć vmiał bo w ſzcżęſciu nádęthośći/ á w nieſzczęſciu vpádłey myſli znáć nie było. GórnDworz B7.
W charakterystycznych połączniach: nadętość marna, papieska, wielka (jest) (3); końca nadętośći nie mieć; strzec nadętości, uczyć się; folgować, zastawić się nadętości; odjąć [komu] nadętość, pohańbi(a)ć, wziąć, zjąć [z czego]; upaść w nadętość; w nadętości zakamiały.
»okazować nadętość« (1): ten Krol niewſtydliwy [...] wſzytkie ſobie podbił/ y pohołdował/ okázuiąc táką pychę y nádętość/ iáką áby ktory Monárchá pogáńſki kiedy okázowáć miał/ nie cżytámy NiemObr 64.
»podnosić się, wynieść się w nádętośći (a. w nádętość); nadętośęią uniesiony« (1:1;1): RejKup bb5v; Wſſyſcy ktorzy przećiw tobye mowyą dziwne złośći/ Y prożno ſie tu podnoſſą w ſwoyey nádętośći LubPs eev; Pychą y nádętośćią wielką będąc vnieſiéni/ ſwą chwałę nád Boſką zacniey przekłádáli. BibRadz I 6c marg.
»przyść w nadętość« (1): ábyś takież przez to wezwánie ſwoie/ [...]s tego pirworodzieńſtwá ſwego/ nie przyſzedł w pychę/ w nádętość/ á w iákie wzgárdzenie tego dobrodzieyſtwá Páńſkiego RejPos 56v.
»składać nadętość« = przestać być nadętym (1): A ták vſtáwicżnie trzebá ſię o to ſtáráć/ [...] ábyſmy ſkłádáli nádętość [ut deponamus fastum]/ á nic pyſzno niecżynili/ nic hárdźie/ nic okrutnie. ModrzBaz 68v.
»do nádętośći skłaniać się« (1): gdyby każdy viął nieco ſwych nakłádow/ á zwłaſzcżá tych/ ktore śię do zbytku/ do pychy y nádętośći ſkłániáią [ad luxum, superbiam, ambitionem faciant] ModrzBaz [38].
»nadętości używać« (1): tey zwirzchnośći/ á tey nádętośći/ á tey dáremney ſzárey pychy tylko pogáni á ludzie niewierni chociay y Krześćiáńſcy vżywáią á náſláduią. RejZwierc 139.
»nadętość ludzka (a. ludzi)« (2): RejPos 4; Tá náuká Piotrá ś. wyświádcża go od wſzelkiey pychy/ y nádętośći ludzkiey/ ábowiem nie przekłáda ſię nád inſze NiemObr 43.
»prożna nadętość« (1): twoiá pokora Pánu Bogu miła/ niech nam ziedna odpuſzcżenie náſzey prozney nádętośći LatHar 485.
»nadętość (marna) świata tego« (2): Nie wznośże ná pychę á ná nádętość márną ſwiátá tego tey nędzney páſzcżeki twoiey RejPos 184v, 14v.
»duma i nadętość« (1): CzechEp 35 cf »nadętość harda«.
»hardość i (a) nadętość« (2): RejPos 4; Nie pokázowáłá ſię w Piotrze Papieſká hárdość/ y nádętość NiemObr 41.[Ponadto w polączeniu szeregowym 1 r.].
»prozna myśl i nadętość« (1): Zgromiony y vkrocony Anátholiuſz / przeſtał oney prozney myśli y nádętośći SkarŻyw 319.
»pycha, a (i) nadętość« [szyk 8:2] (10): BibRadz 6c marg; Confidentiam sumere, Nádętość á pychę wziąć. Mącz 432b; Też cie wiedzie onże cżárt/ ábyś niepobożnie/ łákomie/ folguiąc pyſze á nádętośći ſwoiey/ nábywał tego nędznego bogáctwá ſwiáthá tego RejPos 82v, 14v, 184v; NiemObr 43, 64; Calep 409b, 544a; A ty białegłowy Polſkie końcá ſwoiey pychy y nádętośći nie máią. SkarKaz 580b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 20 r.].
»nadętość a swowoleństwo« (1): Támże z oney pychy á z oney wielkiey powagi/ ktorą miał z oney dobrotłiwośći Páná ſwoiego/ [anioł nawybrańszy] vpadł w onę nádętość á w ono ſwowoleńſtwo RejPos 101.
»szaleństwo, abo nadętość« (1): á cożby zá ſzaleńſtwo/ ábo co zá nádętość/ miáłá mnie nędzniká/ [...] ku temu przywieść/ żebym [...] miał vſtá ſwe y pioro wſzetecżnie roſpuſzcżáć? CzechEp 74.
»śmiałość i nadętość« (1): Co dźień władzey krolewſkiey vbywa/ á ludzkiey śmiáłośći y nádętośći przybywa. SkarKazSej 659b.
»nadętość a upor« (1): Mizerna á vtrapioná była ná ten cżás rzecż poſpolita w Niemcech/ przez nádętość á vpor kſiążąthek Niemieckich BielKron 236v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].
»nadętość, (i) wysoka myśl« (2): z iąwſzy z bogáctw ludźi bogátych gorne mnimánie/ z narodu ślácheckiego nádętość [insolentia] y wyſoką myśł [!]/ z moznieyſzych pychę/ porownáią śię zwierzchni y zacni z niżſzemi ModrzBaz 19; Calag 143a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].
»zbytek i nadętość« (1): Przydaymy też y drugie cnoty/ [...] cżłowiekowi [,..] potrzebne/ ták do hámowánia niepowśćiągliwych chęći/ iáko do powśćiągánia gniewu/ do pomiárkowánia zbytku y nádętośći [luxui ac insolentiae comprimendae] ModrzBaz 39v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].
»prze(z) nadętość« (1): przenadętosc wrosterki przyslizmy [!] ActReg 29.
»z nadętośći« (2): ludźie tákową wádą záráżeni/ popiſuią śię iáwnie z tą przemierzłą/ nádętą/ [...] nierownośćią/ [...] á z teyże nádętośći doſtoieńſtw żądáią/ vrzędow śię domagáią ModrzBaz 19.
»rozpuścić wodze nadętości« (1): on podſzcżuwácż [...] vłowiwſzy cżłowieká temi śidły/ wiedźie go do tego/ áby roſpuśćił wodze wielkiey chłubie/ pyſze/ y nádętośći [frenos laxare arrogantiae, superbiae, insolentiae extremae]. ModrzBaz 50v.
»nadętość serca« (3): RejPos 261; Pychá ieſt przewrotna przewyżſzánia w ktoreykolwiek rzecży chęć/ z nádętośćią ſercá [tumor animi]/ á vmysłem wzgárdzenia drugich złącżoná. ModrzBaz 58v [2r.].
»nadętość umysłu« (1): myśl ſpokoyna [...] zſtawa ſię bácżna. Záś one cżterzy y dwádźieśćiá godźin/ zápálcżywość do chęći pomſty wzruſzáią/ á nádętość vmysłu [tumor mentis] doſyć wyniosłą [elatus] przez ſię prędkośćią rozmnażáią. ModrzBaz 80v.
»nadętość wyniosła« (1): ModrzBaz 80v cf »nadętość umysłu«.
Synonimy: 1. natchnienie; 2. napuchnienie, opuchlina, opuchłość, opuchnienie, spuchlina; 3. bujność, buta, butliwość, chełpa, chełpienie, chełpliwość, chlubienie, chłuba, dufanie, duma, gorność, hardość, podniesienie, prożność, pycha, wyniosłość, wzgardzenie, zuchwalstwo.
Cf 1. NADĘCIE
KCh