[zaloguj się]
[pdf]

PROŻNOŚĆ (152) sb f

prożność (116), prozność (33), prożność a. prozność (3); prożność LubPs (18), RejWiz (2), RejZwierz, BibRadz (18), Mącz (6), RejPos (2), RejZwierc (3), BudNT, SkarJedn, CzechEp (2), WisznTr (2), ArtKanc (3), KołakSzczęśl, SkarKaz (3), SkarKazSej (5), KlonWor, SzarzRyt (2); prozność OpecŻyw, RejPs (6), GliczKsiąż (2), KuczbKat, CzechRozm (3), WujNT (2); prożność : prozność WrobŻołt (8:4), Leop (1:3), HistRzym (5:5), BudBib (20:1), ModrzBaz (3:1), SkarKaz (8:4).

-o- (4), -ó- (3); -o- OpecŻyw; -o- : -ó- Mącz (3:3); drugie a jasne.

Fleksja
sg pl
N prożność prożnośći
G próżności prożności
D prożności prożnościåm
A prożność prożności
I prożnością prożnościami
L próżności prożnościach
inne sg a. pl G - prożności

sg N prożność (33). ◊ G próżności (19). ◊ D prożności (7). ◊ A prożność (20). ◊ I prożnością (7). ◊ L próżności (20). ◊ pl N prożnośći (8). ◊ G prożności (5). ◊ D prożnościåm (1). ◊ A prożności (17). ◊ I prożnościami (11). ◊ L prożnościach (3); -ach (2), -(a)ch (1). ◊ sg a. pl G prożności (1).

Sł stp: prózność, Cn: prózność, Linde także XVII w: próżność.

1. Pustka, w której nie ma widzialnej materii; vanitas PolAnt; vacuitas Mącz; cassum, inane, inanimentum, inanitas, incassum Cn (21): Vacuitas, Próżność Mącz 472c.
a. O powietrzu, wietrze, tchnieniu (9): [W wagách [Ps 61/10].] To ieſt/ z Zydowſkiégo. Tak iż gdyby ie poſpołu wſzytkié ná wagę włożono/ tedy będą lżeyſzymi niż ſama proznóść [!]. WujBib 595a.]

W porównaniu; bibl. [Ps 143/4 i nawiązania do tego wersetu] (4): LubPs ee5v; Człowiek ieſt podobnym prożnoſći/ á dni iego iáko ćień przechodzą. BibRadz Ps 143/4; CzechRozm 218; Człowiek/ mowi Pſalm/ podobny do prożnośći/ dni iego iáko ćień mijáią. SkarKaz 422b.

Wyrażenie: »wietrzna prożność« (2): [śmierć] Wſzytko co ſie rodźi/ Bądź po źiemi chodźi/ Lub w morſkiey wnętrznośći/ Y wietrzney prożnośći/ Iáko koſarz źiele Oſtrą koſą ściele SzarzRyt A, A3.
Przen: Coś ulotnego, nietrwałego, co przemija bez śladu; nicość (3):

prożność czyja (1): Prożność człowieká [Cf Człowiek ieſt podobien prożnośći/ á dni iego iáko ćien przechodzą Ps 143/4] BibRadz Ps 143 arg.

Zwrot: »na prożność się wydać; poddany prożności« (1;1): WróbŻołt 61/10; że człowiek poddany ieſt prożnośći/ ktorego dni iáko ćień przemijáią CzechEp 162.
b. [Wydrążenie: Concavitas, hole/ krmme. P. prożność/ krzywość. Volck 96.]
c. Coś, co nie istnieje (o bogach pogańskich) (11): LubPs H2; BibRadz Ion 2/9; slużćie Iehowie/ wſzem ſercem wáſzym. A nie z ſtępuyćie zá nikcżemnośćią (marg) Wł/ bo [lege: abo] zá proznośćią to ieſt nie vdawayćie ſię zá bałwanami [non declinetis quia post vana (marg) non ... idola declinabitis]. (–)/ ktore niepomogą/ áni wyzwolą/ bo nikcżemne ſą. BudBib 1.Reg 12/21; SkarŻyw 47; y zowie fałſzywe bogi ony Báále y Aſtároty/ [...] prożnośćiámi/ iáko ćień y dym SkarKazSej 683a, 683.

prożność czyja (1): Naśmiewa ſię z bałwanow y z bałwochwálcow/ á okázuie im ich prożność. BibRadz Ps 134 arg.

Wyrażenie: »niczemna prożność« (1): Nicżemną prożnoſcią bárzochmy ſie zwiedli/ Bochmy roſkazánia twego iuż nie ſtrzegli LubPs hh3.
Szeregt »kłamstwo i prożność« (1): Záprawdę oycowie náſzy dźiedzicżyli w kłamſtwie y w prożnoſći [mendacium possederunt patres nostri, vanitatem]/ w ktorych żadnego pozytku nie było. Izali cżłowiek może ſobie vcżynić bogi/ ktorzy nie ſą bogowie? BibRadz Ier 16/19.

»wiatr, (i) prożność« (2): wiátr y prożność [ventus et inane] báłwány ich. Leop Is 41/29; BudBib 1s 57/13.

2. To, że czegoś nie ma, brak [czego] (1): yſz gdzye grzech yeſt tam laſka boza nye yeſt, przeto by w pannye byl ktory grzech tam by byla proznoſcz laſky a tako by nye rzeczona laſky pełna PatKaz III 141v.
3. [To, że coś jest puste, niewypełnione [czego]: nie pátrz ná prożność tego mieſzká [czarodziejskiego] zewnątrz go mácáiąc: ále śięgni weń/ á zá káżdą razą wyymieſz z niego dźieśięć złotych we złoćie HistFort Pv.]
4. To, co złe, grzech, fałsz, zdrada; vanitas, vanum Vulg, PolAnt; inane Vulg; inania, inanitas Mącz; frustra (av), iniquitas, mendacium PolAnt (44): Auerte oculos meos ne videant vanitatem [...]. Racż odwrocić ocżi moię miły panie/ aby nie widziały prożnoſci [...]. (koment) Prożnoſci [Ps 118/37], tho ieſt rzecży ktore na niecżyſthoſc przywodzą. WróbŻołt oo, 40/7; ſtáráłem ſie oto záwżdy áby około mnie niepánowáłá żádna niepotrzebna proznoſć á powieſć mylna iedno tylko według náuki twoiey RejPs 187v, 178; Iedno ten co [...] cżyſtym ſercem ſtrzeże duſſe od prożnośći/ [...] Tenći błogoſłáwyeńſtwo od Páná będzye brał LubPs F3v, B2, B4v, B6v, L, aa6v, ee5v; Leop Ps 2/1; Mącz 167b; RejZwierc 47v; NIe obruſzay ſię dla złośćiwych/ nie záwiduy dla cżyniących prożność. BudBib Ps 36/1, Ps 5/5[6], Prov 13/11, Ez 21/28[25]; BudNT Act 14/15[14]; CzechEp 274; WisznTr 32; SkarKazSej 704b; KlonWor 82.

prożność czyja [w tym: G sb (1), pron poss (1)] (3): Ktorzy [złośnicy] záwżdy ták żywot ſwoy wiodą w ſwowolnośći Niedbáyąc iż cye gniewáyą záwżdy w ſwey prożnośći LubPs F4v; SkarŻyw 231.

G sg w funkcji przydawki przymiotnej: »[kto, co] prożności« = zły, złe (2): Izali śćeſzki (onego) wieku ſtrzec będzieſz/ ktorą ſzli mężowie prożnośći [viri iniquitatis]? BudBib Iob 22/15; (marg) Ziemiá zmázána grzechámi gubi obywátele ſwoie. (–) y dla tego przeklęctwo poźrze źiemię/ y [...] zgruchoce ſię miáſto prożnośći SkarKazSej 702b.

W połączeniach szeregowych (2): pod ięzykyem yego [złośnika] zdrádá fáłſz prożnośći. LubPs C2v; RejPos 78v.

Wyrażenia: »prozność słow« = fałszywa nauka (1): áby [uszy] proznośći ſłow nie potrżebnych y gorſzących nie ſłucháiąc ſwobodnymi ná ſłowá Bożego przyięćie zoſtawáli SkarŻyw 3.

»prożności świata tego« (1): ktorzy rozmáitemi wymyſły ſwiátá tego/ á ſproſnemi żywoty ſwemi [...] wiele inych w poſłuſzeńſtwo iemu przywodzą: przywodząc ie w dziwne ſwowolnośći á prożnośći ſwiátá tego/ w opilſtwá/ w koſterſtwá/ w łotroſthwá/ w cudzołoſtwá RejPos 78v.

Szeregi: »prożność i błąd« (1): Inanitas et error, Prożność y Błąd. Mącz 167b.

»fałsz a prożności« (1): Których vſtá nye mogą nie wyęcey powyedzyeć/ Iedno fáłſz á prożnośći LubPs ee6. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»prożność, (a, i) kłamstwo« = vanitas et mendacium Vulg; vanum et mendacium PolAnt (4): WróbŻołt 4/3, B6; Oto iuż ſynowie ludzcy s ſercá vpomego/ Ták ſie ięli wſzech prożnośći y kłamſtwá zdrádnego LubPs B3v; BudBib Ez 21/34.

»prożność a rozpusta« (1): [zbyt pobłażliwi rodzice] áni rozumyeyą coby było pożythecżno ſynom ſwym/ wolą podobno ony w proznośći á w roſpuſcye myeć/ á niż cżego inſſego dobrego vcżyć. GliczKsiąż I7v.

»prożność a (i) zdrada« = vanitas et dolus Vulg; mendacium et dolus PolAnt (4): WróbŻołt 37/13; Leop Ps 37/13; BudBib Iob 31/5; Sławiło ſię tedy imię páńá [!] náſzego Iezuſa Chryſtuſa/ w oświeceniu ludzy onych. ktorzy prożność y zdrádę fałſzywych cżártow bacżąc: zá práwdę y świátłość Chryſtuſowę/ mocnie ſię chwytáli. SkarŻyw 231. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W objaśnieniu alegorii (3): Zátym wtory Anioł wylał bańkę ſwoię na morze/ [...] y káżde źwierzę ktore było żywe w morzu zdechło, (marg) Wſzyſcy obłudnicy y ktorzy ſię w prożnoſći kocháią/ co ſię przez Morze rozumie. (–) BibRadz Apoc 16/3; Stáry goſpodarz ieſtći ten świát/ ktory ma młodą żonę/ to ieſt prożność/ z ktorey pochodźi vſtáwicżnie nowa prożność. HistRzym 60v.

5. Pycha, wygórowane pojęcie o sobie; chełpienie się; vanitas Vulg, Modrz (12): by niemiłośierdzie [lege: by nie miłosierdzie] Boże/ ſama by nas złá żądza y prożność potępić mogłá. SkarŻyw 293, 293 marg.

prożność w czym (1): Iáko wielka [jest ludzka] prożność w okázowániu złotá ná ſzyi wiſzącego? ModrzBaz 142.

prożność czyja [w tym: G sb (1), pron poss (1)] (2): byſćie chćieli kłáſć nádzieię ſwoię wiákich mocarzoch ziemſkich [...] á ſnadz byſćie mocy ich á proznoſć ná wagę położyli dáleko ſie ſnadz mocy ich ku gorze podnioſą. RejPs 90v; Leop Ps 51/9.

W połączeniach szeregowych (2): Bo káżdy bácżyć może co więc s tego roście/ [...] Buyna myſl á wzgárdzenie nádętość á prożność RejWiz 6; nie wiem iákim ſpoſobem obycżáie dworſkie bárzo ſię ku prożnośći/ márnośći/ á ku hárdośći náchyliły. ModrzBaz 12v.

Wyrażenia: »prozność świetska, tego świata« (1:1): ięla ie [Magdalena nogi Chrystusa] wloſy ociératz/ a to dlá tego/ ijż ie dlá proznoſci ſwietſkié przyprawiała/ a w nijch ſie wielmi kochała OpecŻyw 46; HistRzym 128.

»wysoka prozność« (1): ábyś wżiął [!] koronę zwyćięſtwá/ muśiſz wiele ćierpieć á być vniżon z wyſokiey proznośći tego świátá HistRzym 128.

Szeregt »prożność i hardość« (1): Mowić o táiemnicách Bozkich zákrytych ledwie ſię godźi. A coż z ſprożnośći y hárdośći rozumu co świegotáć/ iáko wielka śmiáłość y nievczćiwość rzeczom Bozkim z tego rośćie? SkarKaz 278b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pycha i prozność« (1): Cżárnokſiężnik ieſtći dyábeł kthory cżłowieká dzierży przez roſkoſzy ćieleſne w mocy ſwey/ ten przylepia obraz/ to ieſt duſzę przez pychę y przez prozność? HistRzym 56v.

Wyrażenie przyimkowe: »na prożność« (1): [Maryja] nygdy na proſznoſzcz ſyą nyeubyerala PatKaz III 109.
6. To, co jest bez znaczenia, bez wartości; rzecz błaha, nieważna, niepotrzebna; też głupstwo, brednie; vanitas Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz; inanitas Mącz; vanum PolAnt (71): RejPs 92; BibRadz II 118b marg; Vanitas, Próżność/ lekkość/ nieſtałość/ nieſtátek/ nierząd. Mącz 475b, 167b; Że w ſobie [ludzie] żadney godnośći/ dobroći y ſpráwiedliwosći przyrodzoney nie máią: owſzem ſą iedną proznośćią CzechRozm 218; Iednák nie láda prożność ieſt/ ná pytániu ſię punktow cżáſow [...] báwić/ á rzecż ſamę opuśćić. SkarJedn 98.

prożność czyja, czego (3): Nálázłá tedy [św. Helena] drzewo y napis: pokłoniłá ſię krolowi/ nie drzewu: bo to ieſt błąd pogáńſki/ y prożność niezbożnych SkarŻyw 398. Cf »prożność umysłu«.

G sg w funkcji przydawki przymiotnej: »[co] prożność« = złudny (1): BudBib Zach 10/2 cf »mowić prożność«.

W połączeniach szeregowych (4): iż cżłouiek niema o ſobie wiele trzymać/ ani też ma chodzić w dwornoſciach w prożnoſciach/ y w głupoſciach tego ſwiata. WróbŻołt rrv; [św. Maryja z Egniej] świeckimi doſtatki/ vbiori/ roikoſzámi/ y latom młodym przyzwoitymi proznośćiámi gárdząc/ ludzie nabożne y zákonne ták ráda z młodu wydziáłá/ iſz [...] SkarŻyw 580; SkarKaz 80a; SkarKazSej 666b.

Zwroty: »mowić prożność« (1): Bo Teráfowie mowili prożność [locuti sunt vanitates] (marg) Teráſim były v pogan obrazki z ktorych przyſzle rzecży vgádywáli/ iáko dziś Aſtrolábia. rć. (-)/ á wieſzcżkowie widzieli łeż/ y ſny prożnośći [somnia vana]/ mowili cżcże (rzecży) poćieſzáiąc BudBib Zach 10/2.

»na prozność pość (a. [zaść])« = zmarnować się [szyk zmienny] (1): WróbŻołt Bv; [dziękuję Pánu Bogu/ że moię wychowánie/ ktoregom iuż był oſtradał w poimániu iego/ nie záſzło na prozność/ gdyż mi go záś Pan Bog przywrócić racżył HistOtton 109v].

Wyrażenia: »prożność mowy, słow« = gadulstwo, czcza paplanina (1:1): O prożnośći ſłow [De verborum vanitate]/ w názywániu/ w pochlebowániu/ y w piſaniu liſtów. ModrzBaz 59v; SkarŻyw 581.

»prożność nikczemna« [szyk 1:1] (2): Nie wytrwa [myśl wolna] by miáłá być nikcżemną prożnoſcią Zábáwiona RejWiz 1v; CzechRozm 218v.

»w prożności umysłu« = głupio; in vanitate mentis suae PolAnt; in vanitate sensus sui Vulg (2): ábyſćie więcey nie poſtępowáli/ iáko ini pogáni poſtępuią w prożnośći vmyſłu ſwego. BibRadz Eph 4/17; WujNT Eph 4/17.

Szeregi:»błąd (a. błędność) i (a) prożność« [szyk 2:1] (3): HistRzym 96v; Nieſtawayćie śie dźiećmi ná rozumie. Acżkolwiek my ieſzcże w więtſzey proznoſci y więtſzym śie błędźie obieramy niż oná młodość dźiecinna/ ktorey tylko mądrośći ludzkiey niedoſtawa KuczbKat 395; SkarŻyw 398.

»nie tylko prozność, ale też i głupstwo« (1): y wizytko to co Chriſtus ſpráwiedliwy vćierpiał/ nie tylkoby było proznośćią nikcżemną: ále też y głupſtwem iednym ſzálonym. Co wſzyſtko [jest] [...] przećiw rozumowi y rozſądkowi náſzemu: żeby to BOG cżynić niepotrzebnie/ głupie y nieopátrznie miał CzechRozm 218v.

»marność i prożność« (1): ſą ktorzi tákie ſzaleńſtwo zdobią przezwiſkiem męſtwá: zowąc ony mężnemi [...]/ ktorzi ſię ſwey ábo przyiaćioł ſwoich krzywdy nátychmiaſt mſzcżą. co iż ieſt rzecż pełna márnośći y prożnośći [vanitatis plenum]/ okazałem to w pirwſzych kśięgách. ModrzBaz 80v.

Wyrażenia przyimkowe w funkcji przysłówka o znaczeniu: bez potrzeby, z błahego powodu, nadaremnie [wszystkie użycia w odniesieniu do drugiego przykazania Dekalogu]:»na prożność« = in vanum PolAnt (5): BudBib Ex 20/7; Nie weźmieſz Páná BOgá twego/ ná prożność Imienia iego/ bo nie puśći nieſkaránego/ Pan, ná prożność ſię mieniącego. ArtKanc M6, M4; Nie bierz ná prożność imienia moiego. KołakSzczęśl Bv.

»po prożności« (1): Poproſnoſci nieſtatku twego/ Niewſpominay ymienia Bożego. SeklKat B3; [Wokabul 1539 Y8v].

a. Coś marnego, znikomego (o życiu i sprawach doczesnych) (42): WróbŻołt 61/10; RejPs 90v; Iż też vfał ná káżdy cżás w ſwych bogactw wielkośći/ A rozmagał ſie tu dziwnye w ich krotkyey prożnośći LubPs N5; że ieſt prożność we wſzytkich rzeczách/ przetho że ſą nietrwáłe á przemiiáiące. BibRadz I 346a marg, I 346 [2 r.], Eccle 7/7, Rom 8/20; przydz teraz á ſkoſztuie ćię w weſelu/ ábyś obacżył dobro/ á oto y to prożność. BudBib Eccle 2/1, 8/10; Widzę ſzcżyrą być prożność po wſzytkim tym świećie/ I co w myśli ſwey cżłowiek záwżdy ćicho plećie. Wſzytko śię záwżdy mieni/ y zá cżáſem idzie WisznTr 9; WujNT Rom 8/20.

W przeciwstawieniu: »prozność... zupełność« (1): Bo zdrowye ná tym ſwyecye według Sálomoná proznosć yeſt/ á nye może być ſku⟨tec⟩żne/ żywot wyecżny záſię ma wſobie ⟨zup⟩ełnosć. GliczKsiąż D.

Frazy: bibl. »prożność nad prożnościami« = vanitas vanitatum PolAnt (4): Prożność nád prożnośćámi/ powiedźiał Káznodźieiá/ prożność nád prożnoſćiámi/ á wſzytko prożność. BibRadz Eccle 1/2; BudBib Eccle 1/2 [2 r.].

»wszytko prożność(-ci)« = omnia vanitas PolAnt [szyk 6:1] (7): LubPs K4v [2 r.]; BibRadz Eccle 1/2; RejZwierc 161, 236; Widziałem wſzytkie ſpráwy/ ktore ſię działy pod słońcem/ á oto wſzytko prożność [universa sunt vanitas] y vfraſowánie duchá. BudBib Eccle 1/14, Eccle 1/2; [co widzićie ná tym świećie wſzytko nic nie ieſt: ále iako Salomon on Prorok powiedział: wſzytko prożność. SkarŻyw 854 (Linde)].

Wyrażenia: »marna prożność« (1): też dni ich zginęły w ták márney prożnośći LubPs R6v.

»prożność (tego) świata, na świede, świecka« [szyk 13:2] (10:3:2): WróbŻołt T4, oo5v, rrv; LubPs K4v [2 r.]; Ale [rycerz z drogi zbawienia] ſie wżdy cżęſtho wráca/ á ieźdźi ná łow/ to ieſt ná prożnośći tego świátá. HistRzym 40v; Potym zeymie odźienie ſwe/ to ieſt cnoty ktore przyiął ná krzćie á ták nági á nędzny leży w prożnośćiách ſwieckich. HistRzym 47, 47, 117, 135; SkarŻyw A2, 4, 352.

Szeregi: »marność a prożność« (1): Zywoty ony były [...] pośiłkiem do dobrego/ y do wzgárdy márnośći á prożnośći świátá tego wielką podniátą. SkarŻyw A2.

»prożność a nikczemność« (1): w kthorym [świecie doczesnym] nie máſz nic pewnego/ nic doſkonáłego/ iedno iáko Prorok powieda/ wſzytko w prożnośći á w nikcżemnośći ieſt położono. RejPos 112.

Przen (2):
a) Życie (1):
Wyrażenie: »we dni prożności mojej« = za mego życia (1): Wſzytkiemu przypátrzyłem ſię we dni prożnośći moiey [in diebus vanitatis meae]. BudBib Eccle 7/15.
b) Człowiek (1): námożnieyſſy człowiek może być przed tobą [Bogiem] práwą proznoſćią miánowan. RejPs 59v.
7. Próżnowanie, bezczynność (3):

W połączeniu szeregowym (1): Vacuna, Dea ociosorum olim credita, Bogini świebodnośći/ prożność y pokoyu. Mącz 472c.

W przeciwstawieniu: »praca ... prożność« (1): Acż ieſt miła ſwobodá/ lecż w pracy pocżćiwey/ Rychley ſławy doſtánie/ niż w prożnosći łżywey. RejZwierz 71v.

Zwrot: »na prożności trawić« (1): Naydzieſz y w tych żywociech máło nie wſzytkie przednieyſze hiſtorie y żywoty z Biblijey z ktorych też wielką ochłodę y poćiechę odnieść możeſz. Maſz piękną zábáwę wdomu cżáſow tych ktoreby ná prożnośći trawić miał SkarŻyw A4v.

Synonimy: 1. pustka, pustość; 4. fałsz, grzech, pustota; 5. buta, chłuba, chełpa, hardość, nadętość, pycha; 6. brednia, głupstwo; a. marność, nikczemność; 7. lenistwo, leniwość, nierobotność, proznowanie.

Cf PROZNOĆ

ZCh