[zaloguj się]
[pdf]

PROZNOWANIE (190) sb n

proznowanie (97), prożnowanie (84), próżnowanie a. prożnowanie (9); proznowanie BierEz (3), KromRozm II, GliczKsiąż (5), KrowObr (5), Leop (3), OrzRozm, OrzQuin, KuczbKat, CzechRozm (9), SkarJedn (2), KochOdpr, KochWr, ZawJeft, GostGosp, GrabowSet (3), OrzJan (6), LatHar, WujNT (2), CiekPotr (2), CzahTr, GosłCast (2); prożnowanie BielŻyw, MurzNT, BielKom, RejWiz, RejZwierz, Prot, SienLek (3), RejAp, GórnDworz, RejPos (3), RejZwierc (12), RejPosRozpr, StryjKron, GórnRozm, Phil (2), SkarKaz (2), SkarKazSej (2); proznowanie : prożnowanie FalZioł (1:1), BielKron (3:4), KwiatKsiąż (8:3), Mącz (4:23), BielSpr (2:5), ModrzBaz (18:2), SkarŻyw (10:4), KlonWor (1:7).

pró- (22), pro- (17); pró- KochWr, ZawJeft, OrzJan (6), GosłCast (2); pro- MurzNT, OrzQuin; pró-: pro- Mącz (12:15); drugie o oraz a jasne, końcowe e pochylone.

Fleksja
sg pl
N próznowanié próżnowaniå
G próznowaniå
D próznowaniu
A próznowanié prożnowaniå
I próznowanim, próznowani(e)m
L próznowaniu

sg N próznowanié (43); -é (3), -(e) (40). ◊ G próznowaniå (72); -å (66), -a (1), -(a) (5); -å : -a KrowObr (2:1). ◊ D próznowaniu (6). ◊ A próznowanié (24); -é (2), -(e) (22). ◊ I próznowanim (7) SeklKat, OrzQuin, KuczbKat, CzechRozm, KochOdpr, Calep, SkarKazSej, próznowani(e)m (4) GliczKsiąż, Mącz, RejAp, ModrzBaz. ◊ L próznowaniu (31). ◊ pl N próżnowaniå (1). ◊ A prożnowaniå (2); -å (1) ModrzBaz, -a (1) MurzNT.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w. s.v. próżnować.

Niepracowanie, bezczynność, nieróbstwo, lenistwo, lub rzadziej: odpoczynek po pracy; otium Vulg, Mącz, Modrz, Calep, Cn; cessatio Mącz, Calep, Cn; vacatio Mącz, Calep; desidia Mącz, Cn; vacatio a labore Modrz, Calep; negotii inopia, quies, remissio Modrz; feriae, immunitas Calep; otiositas, otium operis, vacuna Cn (190): Dobrzy ludzie co prácuią/ Rzadko nędze ná ſie cżuią/ Proznowánieć mnogim ſzkodzi/ W ćięſzki ie vpad przywodzi. BierEz K, N3v; BielŻyw 120; KromRozm II e3; Są tedy [mnisi] w klątwie Bożey wſzyſcy weſpołek zonymi Sodomtzyki y Gomortzyki/ ktorzy ſie dla proznowánia do piekła zápádli KrowObr 140, 36v, 135, 242v; RejZwierz 47v; ma drugi kilká ſynow/ łotruią domá/ tną kozerę/ zábijáią/ krádną/ co wſzytko z proznowánia przychodźi OrzRozm V3; BielKron 270v, 272v, 342; ktorzi tym obycżaiem zwykli byli cżas dnia y nocy dzielić/ yżebyſmy od cżterzech y dwudzieſtu godzin trzećią cżęść/ to ieſt/ ośm godzin ſpaniu pozwolili. Drugą iżeby ná pośileniach y na próżnowaniu albo wtrzimawaniu od nauk ſtrawili. KwiatKsiąż Q, B2, D [2 r.], L2v, P2v; Convertere se ad ocium, Vdáć ſie ná próżnowánie. Mącz 487b, 7b, 247c, 258d [2 r.], 360d, 472c, 507a; nie térayże ich [zdobytych nauk] proznowánim w Zurowicách/ áni ich gnuſnośćią zákopyway v śiebie Domá: ále ich owoc ná świát wydaway OrzQuin E2; Prot D3; SienLek 10, 11; á thy w onym ſproſnym prożnowaniu ledwie ſobie vmieſz nos vtrzeć. RejZwierc 160, 15, 20v; BielSpr c, 49 marg; CzechRozm 72, 100v [2 r.]; Niechayże tedy tego pilnie pátrzą áby chłopiętá y dźiewecżki/ pirwſzych młodych lat ſwych niewiodły w proznowániu [ne pueri puellaeque ociosi primos transigant annos]: niechay śię ſtáráią/ áby záwżdy co robiły ModrzBaz 10v; ſkoro Pan wnidźie ná pokoy/ ábo śię ſpráwámi iákiemi ſwemi zábáwi/ oni [jego słudzy] wſzytcy proznuią: ktore proznowánie dawa im przycżynę ábo drogę do ſproſnych gier ModrzBaz 37v, 10v, 13, 37v [2 r.], [38]v, 51v, 83; SkarJedn 389, 390; wnáukach świeckich bárzo wyćwicżony był: y miedzy nimi lekárſkich ſię náucżył/ niezpotrzeby/ áni dla zyſku iákiego (bo był cżłek bogaty) ále żeby ſię prożnowánia wiárował/ á vbogim dla Páná Bogá tym rzemiesłem służyć mogł. SkarŻyw 592, 241, 260, 411, 413 [2 r.], 490, 507, 592 marg; StryjKron A3v; GórnRozm A4v; KochWr 30; Calep [722]b, 1098b; GrabowSet G, Ov; OrzJan 48; WujNT Bbbbbb2v; GosłCast 31; [próżnujący] Leży trzy dni/ trzy nocy: iákoby w połogu. Więc w onym prożnowániu záchce ſię roſkoſzy: Wſtawſzy idźie do Kárcżmy KlonWor 34, 32, 45.

próżnowanie czyje [w tym: pron poss (5), G sb i pron (3)] (8): GliczKsiąż O5v; KrowObr 140; Leop Ez 16/49; RejPos 194, 260v; wżdybyś dármo nie licżył zegáru/ y zdałćiby ſie y dłuſzſzy dzień/ y dłuſzſzy żywot/ niżli w onym obrzydłym prożnowaniu twoim. RejZwierc 160v; ModrzBaz 20v; OrzJan 17.

W połączeniach szeregowych (25): CIiała [!] krwie niecżyſtey/ wilkoſci złych á zbytnich pełne/ wprożnowaniu/ w obżarſtwie/ w ſmilſtwie vſtawicżnem przebywaiącze/ ſą na ſkłonnieyſze ku zarażeniu powietrza FalZioł V 61; SeklKat G3, K4v, T; MurzNT 108v; Prácuy ná końſkich nogach chroń ſie prożnowánia/ Zbytnim koſztem vbyorow twarzy málowánia. BielKom C6v; Kłádą też zás inſſe przycżyny ſwey właſney głowy ná ty ktorzy w ſzkołach álbo w kolegiach myęſzkáyą/ żeby ſie nicżego dobrego nye vcżyli/ yedno proznowánya/ zuchwálſtwá/ lotroſtwá/ friyerſtwá/ á roſpuſty GliczKsiąż G6v; Leop Ez 16/49; Hyems genialis, Zymá która ku prożnowániu/ vżywániu y bieſiadowániu doſić czáſu ma. Mącz 144b, 45c, 115c, 472b, 49 lc; Słuchayże ty on nędzarzu co ten dzień ſwięthy obchodziſz obżárſtwem/ opilſthwem/ piſkániem/ bębnániem/ á márnym prożnowaniem. RejAp 11; RejPos 194; ModrzBaz 20v, 106v, 118; fráſunkom/ leniſtwu/ y proznowániu/ był [św. Bernardyn] nieprzyiaćielem SkarŻyw 460, 241; WujNT 719; SkarKaz 80a; CiekPotr 49; Tá byłá złość Sodomſka: hárdość/ náſycenie chlebá/ y doſtátek/ y prożnowánie: á iż ręki do nędznego y vbogiego nie śćiągnęli. SkarKazSej 705a, 705a.

W przeciwstawieniach: »proznowanie ... praca (11), robota (3), nauki, trudy« (16): też ty rzecży iáko polowanie/ ptakow/ y ryb łowienie w uſtawach Licurguſowych/ nie zá proznowanie ále za nauki młodziencżykow były pocżytane. KwiatKsiąż P2; Odum labore variare, Prożnowánie pracą przemieniać/ to yeſt/ część robić/ część prożnowáć. Mącz 475c; SienLek 10; RejZwierc B3, 157v, 221; Bo y tá cżłonkow cżłowiecżych rozmáitość/ nie ná proznowanie daná ieſt: ále iáko ptakom ſkrzydłá do latánia/ ták cżłowiekowi dáne ſą cżłonki do roboty ModrzBaz 37, 37 [2 r.], 106v, 118; gdy z pracey ſzkolney wyprzągł [św. Wojciech]/ á prożnowánia ſobie dopuśćił/ zá świátem ſię/ y iego prożnośćiámi vdał SkarŻyw 352; Phil S2; GrabowSet B4v; WujNT Bbbbbb2v; KlonWor 40.

Przysłowia: Mącz 331b [2 r.]; Strzeżże ſię prożnowania poduſzki ſzátáńſkiey KlonWor 45.

Proznowánie w rychłą nędzę przywodzi. BierEz K.

Zwroty: »w proznowaniu lenieć, gnić, gnuśnieć; od proznowania gnić, lenieć; zlenieć z prożnowania; proznowanim gnuśnieć« = otio languere Mącz, Modrz; languere a. languescere in odo Mącz [szyk zmienny] (2:1:1;1:1;1;1): [cesarz tatarski] ná krzeſt nie przyzwolił mowiąc: Iż nie walecżna wiárá Krześćiáńſka iedno roſkoſzna/ á thák by mi w niey ludzie zlenieli z próżnowánia wielkiego. BielKron 361v; KwiatKsiąż B, Gv; Otio languere, Od proznowánia gnić Mącz 183d, 153d, 259a; Przyſtoi też Mężowi/ áby śie iáką rzecżą álbo pracą vcżciwą záwżdy báwił/ [...] cżęścią też dla tego/ áby proznowánim niegnuśniał KuczbKat 260; á [każdy] niechay ſię tego niedopuſzcża/ áby gdy dom bliźnego iákoby gorzeć pocżyna/ on w proznowániu leniał ModrzBaz 67.

»proznowania naśladować, naśladujący« = próżnować; otium imitans a. sectari Vulg [szyk zmienny] (1:1): Ktory ſpráwuię [!] źiemię ſwoię/ ná gie ſie chlebá/ ale ktory náſláduie proznowánia/ będzie pełen niedoſtátku. Leop Prov 28/19, Ez 21/23.

Wyrażenia: »darme prożnowanie« (1): Bo bez praczey á w dármem prożnowániu thrudno ſie y dobra kreẃ vmnożyć ma RejZwierc 157v.

»gnuśne, leniwe proznowanie« = pingue otium Mącz (2:1): KwiatKsiąż Gv; Mącz 300b; Baw ſię pracą/ gnuśnego ſtrzeż ſię prożnowánia KlonWor 40.

»marne prożnowanie« (7): RejWiz 60v; RejAp 11; RejPos 194, 260v; to nieſzcżęſny cżłowiek/ czo iáko bydlę w márnym prożnowániu cżáſy ſwe ſproſnie tráći RejZwierc 160v, B2v, 160v.

»sobotn(i)e, sobot, szabatu proznowanie; szabat proznowania« = sabbatorum otium Vulg [szyk 6:2] (5:1:1;1): Leop Ez 21/23; RejPos 260v; [św. Paweł] odwodzi tylko ludzi od proznowánia onego ćieleſnego Sobotniego/ á przywodzi do odpocżywánia prawdziwego duchownego [...] ktore w świętobliwośći y ſpráwiedliwośći należy. CzechRozm 71, 72v, 99, 101, 101v [2 r.].

Szeregi: »gnuśność i prożnowanie« (2): Rozumiał bowiem to ten mądry mąż iákową ieſt zárázą káżdey Rzecżypoſpolithey gnuſność y prożnowánie/ á záſię że prace y thrudy cżynią ciáłá y zdrowſze y trwálſze Phil S2, S2. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»lenistwo (a. leniwość), (i) prożnowanie« = desidia et otium, desidiosissimum otium, languor desidiaque Mącz [szyk 4:1] (5): Marcescere desidia et ocio, Od leniſtwá y Prożnowánia lecieć o ziemię. Mącz 209c, 258d, 379c; Calep 184b; OrzJan 48. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»niedbałość a proznowanie« (1): kthorzy będąc kápłanmi/ kápłáńſtwá ſwego nye przyſtrzegáyą/ zá nyedbáłoſcyą á proznowányem ſwoim vtrácą práwá á dobrá kápłáńſtwá ſwego. GliczKsiąż O5v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»obżarstwo a prożnowanie« (1): s tegoż obżárſtwá á s prożnowánia nielza iedno ſie rozlicżne wrzody zámnożyć w nim muſzą RejZwierc 113v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»prożnowanie a (i) opilstwo (a. pijaństwo)« [szyk 1:1] (2): BielSpr 49; Zyẃ potem cżołá twego/ prawicą ſwą wierną. Wiáruy ſię prożnowánia/ y piiańſtwá przytym KlonWor 44. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»prożnowanie a ospalstwo« (1): Nie mnimay też ábyć y owo leniſthwo do tego ſie nie przygodziło/ gdy chłop chodzi z nádętemi ocżymá/ z opuchłemi goleniámi od wielkiego prożnowánia á oſpálſtwá RejZwierc 157v.

»proznowanie i pieszczota« (1): Bo/ ktorym ſię więcey podoba proznowánie y pieſzcżotá niewieśćia [odum et mollicies]/ ktorzi ſię báwią rzecżámi cnoćie nieprzyſtoynemi/ [...] niech wiedzą/ że ſię od śláchetnośći przodkow ſwych wyrodźili ModrzBaz 42.

»prożnowanie i (a) pokoj« [szyk 2:2] (4): FalZioł V 49v; tym kthorzy ſą w ſzcżęſciu/ naiwięcey tych cnot potrzebá/ bo pokoy á prożnowánie/ wieldzy to ſą ſkaźcze cżłowecży. GórnDworz Hh3; RejPosRozpr c4; OrzJan 59.

»proznowanie, (i, a, ani) rozkosz (a. rozkoszne życie)« [szyk 4:3] (7): SeklKat Tv; wodzono ye [dzieci] ná rolą/ áby pirwſſych lat nye trawili w proznowányu a w yákyey roſkoſſy GliczKsiąż E5; [cesarz Arnolf wrogów] z Gálliey wypędził/ y podbił pod ſwą moc. S tego ſżcżęſcia vdał ſie potym ná roſkoſzne żyde y ná prożnowanie BielKron 172v, 258; BielSpr b4v; SkarŻyw 558; SkarKaz )(2v; KlonWor 33. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»prożnowanie a rozpusta« (1): Nulla adeo ex re istuc fit nisi ex nimio ocio, To niskąd ynąd nie przichodźi yedno z próżnowánia á roſpuſty. Mącz 128a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»swawola a proznowanie« (1): Páná/ y Kmiotká/ y káżdego pod niebem cżłowieká/ ſwawola á proznowánie do vboſtwá przywiedźie GostGosp 42.

»proznowanie a zbytek« (1): pátrz iákie orſzaki Dármoiádow zá nimi/ ktorzy vſtáwicżnym Proznowánim/ á zbytkiem/ iáko wieprze tyią. KochOdpr C3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »z proznowanim« = bezczynnie (1): Zproznowanim. Calep 722a.
W przen (4): SkarŻyw 411; Bo ſámá oná dźienna ſpráwá w myśli twoiey vłożona/ będźie ćię do śiebie mile wabiłá/ y drogęć do proznowánia/ ktore według náuki piſmá Bożego/ wſzelkiey nieprawośći náucżyło/ pięknie zágrodźi. LatHar 3; proznowánie mię vśidliło, Venus Związáłá CiekPotr 52; Látá/ zdrowié/ vrodę/ niewiém nacz chowamy/ Obrok ten próznowániu záwſze oddawamy. GosłCast 37.
a. Brak zatrudnienia, uchylanie się od pracy (o tzw. ludziach luźnych); w przen (1):
Wyrażenie: »luźne prożnowanie« (1): Bowiem gnuśne leniſtwo luźne próżnowanie/ Bez prace/ bez fráſunku chce mieć wychowánie. Nie ma ſię do nicżego/ śmierdźi mu robotá KlonWor 33.
Szereg: »lenistwo, prożnowanie« (1): KlonWor 33 cf Wyrażenie.
b. O wojsku: (chwilowo) niewalczący (9): BielKron 258; BielSpr 43v; ModrzBaz 117v; Ten wieczną ſławę ſzáblą kupuie/ Bo próżnowánié mu nie ſmákuie. ZawJeft 37; nápiſałem dwie kſiążecżce nie Poetickim/ ále proſtym Zołnierſkim wierſzem mym/ Rycerſkim ludźiom cżáſu proznowánia dla zábáwy na przykład CzahTr A3v.

W przeciwstawieniu: »praca ... prożnowanie« (1): Káżde Woyſko s Sprace rośćie/ s prożnowánia mdleie y sſtárzeie ſie. BielSpr 36.

Szeregi: »proznowanie i lenistwo« (1): bym wiedźiał/ żeby ſie to práwo [o płaceniu żołdu pospolitemu ruszeniu po przekroczeniu granicy] ták rozumiáło/ áby gdy żołdu nie ſtánie/ cnotá wáſzá miáłá ſie tym krégiem hámowáć/ á was od ſławy woiennéy ná próznowánié y ná leniſtwo odwodźić/ ſambym powodem do tego był/ ábyśćie práwo tákié ſzkodliwé conaprędzéy znieśli OrzJan 59.

»prożnowanie i (a) pokoj« [szyk 1:1] (2): Mącz 192d; [Katon bronił Kartaginy przed spaleniem, mówiąc] zoſtawmy Cárthago w cáłośći/ ktora ieſt iáko ieden bodziec pobudzáiąc męże Rzymſkie walką ſwoią/ ku ćwicżeniu vſtháwicżnemu młodźi/ y ku wſzem Spráwam Rycyrſkim ſprawce Zwierzchne/ gdzie ieſli ią zágubimy ogniem/ vpádną Rzymiánie przes pokoy á prożnowánie BielSpr 39.

c. Uchylanie się od pełnienia urzędów (3): Boć iednák wiele ich ieſt godnych/ co o nich niewiedzą/ ktorzi vdali ſię ná proznowánie mieſzkáiąc w kąćie [qui toti se contulerunt ad ocium et solitudinem]: [...] wiele ich ieſt/ ktorzi ácżkolwiek ſą dobrzi/ cnotą y náuką ozdobieni/ wſzákże iż ſię w ſpráwy niewdawáią/ bywa to/ iż muſzą znośić pánowánie niegodnieyſzych niż ſą ſámi ModrzBaz 43v; OrzJan 53.

prożnowanie od czego (1): Vacatio omnium munerum, Próżnowánie od wſzech vrzędów. Mącz 472b.

d. Praca umysłowa (uważana przez starożytnych pierwotnie za bezczynność) (4): gdy ſię [Achilles] zbitew nawracał yż wtey rzeczy [muzyce] odpocżywał/ nie yżeby gámraczkich pieśni vżywać [...]/ ale chwały zacnych á możnych mężow ſpiewanim na pamięć ſobie przywodził. Atak tedy wprożnowaniu możemy albo ſámi cżynić/ albo cżyniącym dopuſzcżać KwiatKsiąż P3, L4; Latine schola significat vacationem seu locum vacationis, Pokóy/ prożnowánie. Quia caeteris rebus omissis vacare liberalibus studiis pueri debent, Scholam explicare. Mącz 371d; ModrzBaz 128v marg.

Synonimy: gnuśność, lenistwo, leniwość, nierobotność, prożność.

Cf PROŻNOWAĆ

ZCh