[zaloguj się]
[pdf]

PROŻNOWAĆ (144) vb impf

prożnować (72), proznować (62), prożnować a. proznować (9); prożnować BielŻyw, MiechGlab, LubPs (2), RejWiz (7), RejZwierz (3), BibRadz, KwiatKsiąż, Mącz (17), RejAp (3), RejPos (2), HistLan, RejZwierc (5), BielSpr (3), PaprPan (7), Oczko, KochPs, CzechEp, ReszPrz, WisznTr, SkarKaz (2), KlonWor (2); proznować BierEz (4), RejRozpr, RejKup, KromRozm I, BielKom, GliczKsiąż (3), KochSat, OrzQuin (2), WujJud (4), CzechRozm (3), KochDryas, Calag, KochJez, WerKaz, GostGosp (2), GórnTroas (2), OrzJan (2), RybGęśli, WujNT (2), JanNKar, SarnStat, WitosłLut, PowodPr, VotSzl, CiekPotr; prożnować : proznować OpecŻyw (1:4), KrowObr (1:8), BielKron (4:2), ModrzBaz (1:7), SkarŻyw (2:1).

-o- (19), -ó- (14); -o- OpecŻyw (5); -ó- OrzQuin (2), Oczko, KochPs, KochJez, GórnTroas (2), OrzJan (2), JanNKar, SarnStat; -o- : -ó- Mącz (14:3); drugie o oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf próżnować
indicativus
praes
sg pl
1 próżnuję próżnujemy
2 próznujesz prożnujecie
3 próżnuje prożnują
praet
sg pl
1 n subst esmy próznowały
2 m -ś próżnowåł m pers
3 m próżnował m pers próznowali
f próżnowała m an
n próżnowało subst próznowały
fut
sg pl
3 m m pers próżnować będą
n próżnować będzie subst
imperativus
pl
2 próżnujcie
conditionalis
sg pl
1 m bym próżnowåł, bych próżnowåł m pers bysmy próznowali
f bym próżnowała m an
2 m m pers byście próżnowali
3 m by próżnowåł m pers by próżnowali
f by próznowała m an
impersonalis
praes próznuje się
con by się próżnowało
participia
part praes act próżnując

inf próżnować (37). ◊ praes 1 sg próżnuję (8) [w tym: -e (2)]. ◊ 2 sg próznujesz (2). ◊ 3 sg próżnuje (27). ◊ 1 pl próżnujemy (1). ◊ 2 pl prożnujecie (1). ◊ 3 pl prożnują (12). ◊ praet 2 sg m -ś próżnowåł (4). ◊ 3 sg m próżnował (4). f próżnowała (2). n próżnowało (1). ◊ 1 pl subst -esmy próznowały (1). ◊ 3 pl m pers próznowali (2). subst próznowały (1). ◊ fut 3 sg n próżnować będzie (1). ◊ 3 pl m pers próżnować będą (1). ◊ imp 2 pl próżnujcie (2). ◊ con 1 sg m bym próżnowåł (2) MiechGlab, JanNKar, bych próżnowåł (1) BielKom. f bym próżnowała (1). ◊ 3 sg m by próżnowåł (3). f by próznowała (1). ◊ 1 pl m pers bysmy próznowali (1). ◊ 2 pl m pers byście próżnowali (1). ◊ 3 pl m pers by próżnowali (5). ◊ impers praes próznuje się (1). ◊ con by się próżnowało (1). ◊ part praes act próżnując (20).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Nie pracować; otiari Calag, Calep, Cn; cessare, sedere Mącz, Cn; otio languere Modrz, Calag; otiosum esse Modrz, Cn; tabescere otio Calag, Cn; desidere, in otio esse, otiosum sedere Calep, Cn; ſeriare, feriari, ludos facere, otiosum incedere Mącz; otio luxuriare Calag; in quiete esse Calep; cessatorem esse, conterere tempus, desidia marescere, feriari a studiis, ferias agere a. sedere, in otio desidere a. vivere, nihil a. otiose agere, otiare de se, otia segnia ducere, otio hebescere a. languescere a. marescere, otium agere a. conterere a. seqm, residere, vacare ab omni curatione et administratione rerum Cn (142): [Kowal do swego psa:] Podzi precż leniwy sługo/ Bo ieſz wiele á ſpiſz długo: Kiedy ia kuię ty proznuieſz/ A kiedy iem tedy cżuieſz. BierEz K2v, K; OpecŻyw [34]v, 35; abym wzdy nie prożnował gdy mi niemoc [dwuletnia] dopuſciła. [...] iąłem ſie był wykładania nie ktorych rzecżi z ładnſkiego piſma na polſką mowę. MiechGlab *2; Chriſtus ieſt ktory ſiedzy vboga oycza/ ktory ſię prziczinia zanamy/ yeſli ſię prziczinia nieproſnuieć SeklKat O4v; RejKup cc3v; KromRozm I A4v; Diar 30; nye dopuſſcżamy [dzieciom uczącym się rzemiosła] im práwi żadney godzinki proznowáć GliczKsiąż G6v, O5; KrowObr 142v; Iuż tám ſiedząc cáły dzyeń prożnuiąc cżekamy/ A wieſz iákie przed ſobą pilne ſpráwy mamy. RejWiz 33, 6v, 20v, 33v, 60v marg, Dd4v; Bo co ſie zacnych ludzi/ w tym pługu záchodzi/ Kiedy nie máſz ćwicżenia/ á coż im to ſzkodzi. Lepyey wżdy niżli drudzy/ co leżąc prożnuią/ Z oną cżyſtą vrodą/ po kárcżmach łotruią. RejZwierz 117v; Tho miáſto ma ſzpytale známienićie nádáne [...]. Siroty y inne vbogie álbo w rzemięſłá álbo ná náuki nákłádem wielkim dawa álbo opatrza/ ták iż tám żadny nie prożnuie. BielKron 288, 29, 270v; Indulget otio, Prożnuye/ Leniſtwá ſie yął. Mącz [169]a; multus est opere, Vſtáwicznie robi/ nigdy nie prożnuye. Mącz 236a, 121b, 137d, 183d, 259a, 378c, 472b; kiedy nie sſtawa Háwtarzowi Złotá/ Y iedwabiem nie wádzi byle ſzłá robotá. Lecż ieſliby y tego nam nie doſtawáło/ Więc lnem pártáć áby ſie wżdy nie prożnowáło. HistLan F5v; WujJud 145 marg, Mm6v; Lácżnieyſza ſie im rzecż zda w Sobotę proznowáć/ bo to leniwcy/ y dármo z cudzych prac żywiący/ rádzi y káżdy dzień cżynią. CzechRozm 98; Izali nas ná to Bog wzywa? wiárą dáruie? vcżynki ſam dobre gotuie? ábyſmy my nic dobrego nie cżyniąc ták ſobie proznowáli? CzechRozm 215, 72v; A coż mnimamy być przycżyną tego [niechęci do uczestniczenia w soborze trydenckim]? iedno to/ iż iedni ſię do tey ſpráwy niegodźili/ drudzy vrzędow ná ktorych ſię proznuie vżywáć [honoribus ociosis uti] woleli/ niżli ſię w ſpráwy prácowite wdawáć? ModrzBaz 132v, 37, 37v, 125v; Ale iáko pánowie ięli ſię proznowáć/ Toż y poddánym záraz pocżęło ſmákowáć KochDryas A2v; Calag 357a; SkarŻyw 244; CzechEp 27; WisznTr 25; Calep 311a, [722]b; A kto źimie proznuie/ ten lećie muśi bydź leniwy GostGosp 84; JanNKar A2; Bowiem lozny leniwiec duſzom prácowitym Ziada żywność [...]. Zayźrzy ſzcżęśćia przemyślnymy ludźiom robotnym: A ſam záwſze prożnuie; niechce być ochotnym. KlonWor 45; Ale lichwiarz ſobie Pan/ nikomu nie ſłuży: Zniwá cżeka prożnuiąc: w cudzych dobrách płuży KlonWor 78; [że ten to Scipio zwykł máwiáć/ iż nigdy mniey nieprożnował/ iedno gdy próżnował CiceroKosz 142 (Linde)].

W połączeniach szeregowych (9): ná ten vrząd [kapłaństwo] ludzi niegodne/ nieutzone/ y niebogoboyne bierzećie [...]/ y tákowe ktorzy niewiedzą/ dla tzego ten vrząd prziymuią. Iedni dla tego/ áby proznowáli/ y nierobili/ iedli/ pili/ y łotrowáli. KrowObr 124v, 7v, 140; RejZwierz 124v; Ut ludos facit, Iákoć ſobie gra pániczkuye/ Prożnuye/ Nic nie cżini. Mącz 198d, 121b; Bo mu [ciału] ſie chce ożrzeć/ opić/ prożnowáć/ roziewiwſzy gębę iáko woł leżeć RejZwierc 113v; BielSpr 25v; niegodźiło śię [w starodawnych rzeczachpospolitych] młodźieńcowi proznowáć/ w domiech nierządnych ábo w kárcżmách záśiádáć/ áni śię grámi iákiemikolwiek báwić ModrzBaz 31v.

W przeciwstawieniach: »prożnować ... robić (a. robota, a. zarabiać) (7), pracować (a. w pracy (zatrzymawany) być a. zachować się) (4), czynić (2), uczyć się (2)« (15): Skonał ieſt Plato za cżaſu Philipa krola Macedonſkiego, [...] zawſze ſie vcżąc á nigdi nie prożnuiąc BielŻyw 85; SeklKat G2v; Według ſwiáthá nie chce bych proznował Ale w pracy ábych ſie záchował. BielKom D8v; (marg) Kánonicy nie od Kryſtuſá. (-) A ſą ludzie tego ſwiátá/ ktorzy dármo chleb iedzą nic nietzynią/ nikogo nieutzą/ iedno tylko proznuią/ y roſkoſzy płodzą KrowObr 36v; BibRadz II 7b marg; ktore [białeglowy] w pracy będąc zdrowſzy płod z ſiebie wypuſzcżáią/ niż ty ktore prożnuią/ bo z tego y ſáma ſiebie y płod zaraża. BielKron 272v; KwiatKsiąż D; Mącz 475c; WujJud 145v; ModrzBaz 132; [Mojżesz do króla egipskiego:] wſkázuie do ćiebie Pan Bog Izráelſki: wypuść lud moy/ áby mi ofiarował na puſzcży. [...] a [król] lud dáleko ćiężey męcżyć y śćiſkáć robotą kazał/ mowiąc: prożnuią/ á święćić ſię im chce/ y ofiáry cżynić: niechay robią. SkarŻyw 479; ActReg 166; GostGosp 84; RybGęśli C2v; iż co w wielu inſzych zacnieyſzych kráiách/ wſzyſcy iakmiarz pilnie zárábiaiąc pożywić ſię iednák nie záwżdy mogą: to w Polſzcże wſzyſcy iákmiarz proznuiąc/ iedno trochą vbogiego gburſtwá gorzey niż bydłem robiąc/ iednák w doſtátkách wſzelákiey żywnośći ták opływáią/ iż [...] PowodPr 18; [MurzNT Ioann 5/17 (Linde); w domu tákże/ záwżdy trzebá co czynić; proznowáć nigdy. HerbNauka o6 (Linde)].

W przeciwstawieniach: »nie prożnować ... [coś robić]« (11): cżemuśćie ták gnuśne były/ Ześćie lećie nie robiły. Ony im [pasikoniki mrówkom] odpowiedziáły/ Wſzákeſmy nie proznowáły. Latáłyſmy ſłodko śpiewáiąc/ Ludziem weſele dziáłáiąc. BierEz Mv; ijż naſs miły pán nigdy nieproznowál/ ale albo ſie modlil: albo kázál/ albo niemotzné vzdráwiál. OpecŻyw 60, 2v, 41v; Nie dáyże iey [białejgłowie] prożnowáć/ niechay ſzyie/ przędzye RejWiz 60v; RejZwierz 47v; BielKron 463v; RejAp 117v; Wy im [mnichom] zayrzyćie/ á żeby nie robili mowićie/ gdyż żaden z nich nie proznuie/ ále vrzędy ſwe ſpráwuie káżdy według możnośći. WujJud 145; [żona] nie ma proznowáć/ ále vſtáwicżnie przy dźiatkách á cżeladźi w domu być. WerKaz 290; SkarKaz 577a.

W porównaniu (1): niegodźi ſię im [kanonikom] proznowáć iákoby trądom ModrzBaz 132.

Przysłowie: Kto lećie proznuie/ źimie pocżuie. BierEz Mv.
Zwroty: »prożnując leżeć; leżąc prożnować« [szyk zmienny] (2;1): RejZwierz 117v; Aleć ia poććiwym á ſpokoynym żywotem zowę/ gdy ktho [...] poććiwie wſzytko około ſiebie ſtánowi. Nie to áby tylko miał prożnuiąc leżeć iáko wieprz w karmniku/ álbo pies ná ſmieciu. RejZwierc 145; BielSpr C.

»w pokoju prożnować« = żyć w spokoju (1): [Bóg] wſſytki tarcże nyeprzyiacyoł ſrogim ognyem ſpalił [...]. Y rzekł yużeſz teraz wſſyſcy w pokoyu prożnuycye LubPs M4.

Szeregi: »prożnować, (a, i, [abo]) nic nie czynić (a. nic nie robić)« = cessare et nihil agere Mącz [szyk 3:1] (4): Mącz 45c, 259a; Żaden mię záiſte ná to nienámowi/ áby przodkowie náſzi/ ktorzi te doſtoieńſtwá [zborowe] nádáli/ [...] ták chćieli mieć/ żeby ći/ ktorziby ná te doſtoieńſtwá byli wźięći/ mieli proznowáć á nic nierobić [ocios i et negotiis vacui essent]: ále rádſzey/ áby robili/ á inſze náuką y godnośćią przechodźili. ModrzBaz 132; ReszPrz 51; [nierozumiéicie żeby Bóg święto vſtawił aby iuſz proznował/ abo potem nie czynić niemiał. MurzNT 222 marg (Linde)]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w przeciwstawieniach 7 r.]

»prożnować i darmo chleb jeść« (1): Pan Kryſtus vſtáwitznie kazał y vtzył/ A Wikárij iego/ prożnuie/ y dármo chleb ie? KrowObr 11.

»paniczkować albo prożnować« (1): Vide ut ociosus incedit, Bá bacz álbo poyźrzi yáko ſobie pániczkuye/ álbo prożnuye. Mącz 259a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»nie siedzieć ani prożnować; proznując siedzieć« (1;1): KrowObr 140; Y piſze ták Apoſtoł: Iż widzyał Báránká ſtoiącego ná gorze Syon/ [...]. Tu ſłyſzymy pociechę pirwſzą/ iż ten Báránek ſtoi á nie ſiedzi áni prożnuie/ ále vſthávicżnie ſtoi á cżuie nád trzodą ſwoią RejAp 117v.

»święcić a ([albo]) proznować« (1): Drugi [uczeń] zá rok gdy dobrego náucżycyelá popilnuye/ wyęcey pochyćić może niż drugi ktoryby ſwyęćił á proznował zá kilká lat. GliczKsiąż Nv; [iesli bÿ ktorÿ towarziſz chczial swięczicz albo proznowacz dnia targowego albo ktorego inſzego, tedÿ taki ma bÿcz karan MetrKor 1578 117/444v]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Przen (10): Endelechia, Latine, Continua motio, Vſtáwiczne/ Wieczne á bez przeſtanku ruſzánie ſámo z ſwey mocy/ yáko yeſt duſza człowiecza która nigdy/ nieprożnuye Mącz l03d; gdy tákie ſerce poſtánowiſz w ſobie/ iż nigdy próżnowáć nie będzye RejPos 119v; Trzebá nie prożnowáć w winnicy Páńſkiey. RejZwierc 41 marg [idem] Bbb2v.

W przeciwstawieniu: »nie prożnowáć ... [coś robić]« (1): ktory [Chrystus] ofiárowawſzy ſam ſiebie ofiárą wdzięcżną ná ołtarzu krzyżá ſwiętego/ y teraz nie prożnuie będąc w ſpołecżnośći Boſtwá ſwego/ ále wiecżnie ofiárnie prośby náſze RejAp 71v.

a) O Olbrychcie Łaskim, wielokrotnym obrońcy Rzeczypospolitej (1):

W przeciwstawieniu: »nie prożnować ... [coś robić]« (1): A tu dopiro okażeſz y ozdobiſz ono ſłowo Łaſki/ ktore z dawná nigdy nie prożnowáło/ iedno záwżdy ſłużyło w wielkiey poććiwośći y ſobie á ſławie ſwey y Rzecżypoſpolithey. RejZwierc [283]v.

b) O działaniu Ducha Św. (3): gdzie ieſt wiárá żywa/ tam teſz ieſt Duch Święty/ ktory nieproznuie. KrowObr 59.

W przeciwstawieniach »nie prożnowáć ... [coś robić]« (2): KrowObr 45v; Bo wiárá nigdy nie prożnuie w cżłowieku/ [...] záwżdy á záwżdy/ zá ſpráwą Duchá s. będzye mnożyłá w tobie co dáley to lepſze ſpráwy twoie. RejPos 119v.

c) O ogniu (1): iż ogień ón/ we wnętrznośćiách źiemnych záwárty/ próżnowáć niemogąc/ záwżdy iáko z kuźniéy rozmáitemi dymámi kurzy. Oczko 6.
α. O pszczołach (1): Nullus otio perit dies apibus, Zadnego dniá pſzczoły nie prożnuyą. Mącz 105b.
a. O wojsku: nie walczyć (15): Nie ſpuſzczaycie ſię na to/ że Turcy proznuią/ Wiedząć oni prziczinę/ komu w tim fołguią. KochSat A4; (nagł) Stániſław Włodek Rotmiſtrz R.P. (–) DRugi ſnadź Deiphebus ná weyrzeniu moim/ Y owſzem go celuie záwżdy męſtwem ſwoim/ Bo w pokoiu mieſzkáiąc iednák nie prożnuie/ [...] Ma Podole obronę ma y ſławę z niego PaprPan H4v; iuż wierz temu/ Iże cżáſu potrzeby pewnie zdoła ſwemu/ Bo tám ſkąd on ieſt rodem chociaż nie s pogány/ Zeby nie prożnowáli poydą záłeb ſámi PaprPan K3, C4, Fv, T3, Aa3 [2 r.]; VotSzl E4; ieſli teſz ten Krol náſz, [...] będźie ták woiownym, Iáko o nim nádźieiá ieſt, y nie będźie chćiał Często proznowáć, niech mu [młody Jachnik] iáko pánu ſwemu Przyrodzonemu ſłuży: y ćwiczy ſię w ſpráwách Woiennych CiekPotr 87; [[Łokietek] do Wielkiey Polſki obroćił ſie z woyſkiem ſwym/ gdźie przez długi cżás proznuiąc/ vdał ſie z proznowánia ná wſzelákie zbytki y roſpuſty BielKron 1597 205 (Linde)].

W przeciwstawieniu: »prożnować ... bojować« (1): Afer ná brzegu morſkim w miáſtach ſwoich prożnował/ Lecż Zábulon Neptálim mężnie przy nas boiował LubPs hh.

W przeciwstawieniach: »nie prożnowáć ... [coś robić]« (2): ma káżdy Rotmiſtrz [...] wſzyſtki ſobie porucżone ná dobrey piecży mieć/ y w dobrey ſtraży záchowáć/ áby nigdy nie prożnowáli/ ále cżęſtokroć do celu ſtrzeláli/ z drzewcy hárcowáli albo pieſzo ſzyrmowáli/ z ręku do celu ćiſkáli [itp.] BielSpr 26; KochJez B4.

W porównaniu (1): kthorzy oni [rycerstwo] niezwykli być ſpokoiem/ áni chcą iáko báby prożnowáć/ áby z pokoiá w gnuſność á leniſtwo ſzkodliwe nie wpádli. BielKron 253.

W przen (1): [Pyrrus] Drożſzą ofiárę naydę/ y rąk mych godnieyſzą/ Snadź táką był Priámus/ á nic nie podleyſzą. Iednák długo ma ręká po królu próznuie/ Podobno ná drugiégo brón ſobie gotuie. GórnTroas 26.
b. Z przeczeniem: pilnie, gorliwie się czymś zajmować (3): Ia przećiwko temu mówić nie vmiém/ widzę Definicyą być cáłą: habete et genus, et difſerentias fuas: znáć żeś w Szkołách nie próznował. OrzQuin I2.
W przen (1):

W przeciwstawieniu: »nie proznować ... [coś robić]« (1): Tu tu żáłośći/ doday ręce mocy/ Niech tłucze pierśi dni cáłé/ y nocy. [...] Nu ręce/ śiły doſyć/ nie próznuyćie/ Paſtwćie ſię/ pierśi też rázy poczuyćie. GórnTroas 13.

Przen (1): A śmierć nie próżnowáłá/ iednáko morzęcy Okrutna wieki ludzkie y rodzay bydlęcy KochPs 117.
c. Nie podejmować działania (5): by záś ieſliby ſie wielki ogień záwźiął domu twego (á ty proznuieſz) ogień niedoſzedł [ad tuas quoque ocio torpentis aedes ignis perveniat]. ModrzBaz 67; áby żaden z nas oblikiem ſtátutu tego nie ſzukał ſobie dźiury/ którąby vléc miał od woyny: áni czáſu tego ták niebeſpiecznégo o tym myſlił/ iákoby próznował OrzJan 62, 32; WujNT 493 marg, Bbbbbb3.
d. Przerywać pracę (1): Operae cessant, Rzemieśnicy prożnuyą. Mącz 264d.
e. Nie być gorliwym, aktywnym (3): która to łáſká z miłośierdźia Bożégo/ proznowáć mi nie da/ vſtáwicznie mi dodźiéwa/ pała we mnie: á kędy może ze mnie wynika/ mową/ piórem/ Drukiem OrzQuin G4.

proznować w czym (2): znałem żeś nigdy nie prożnował w tey wierze y w they miłośći ſwoiey/ áleś tho ſkutkiem okazał żeś y mnię poſługował y bliźnimu ſwemu. RejAp 29v; y teraznieysza sprawa tak osoby w iako y inszych iest mi curae y nieproznuię wtym. choc są impedimenta wielkie, ktore zawadzaią. ActReg 88.

f. Nie być w użyciu (6): ktoſz niewie/ że kowal ábo inſzy rzemieśnik vżywa nacżynia Twego wedle woli ſwey/ tym ſpoſobem/ iż ieiſiby rzemieśnik nic niecżynił/ tedy y nacżynie proznuie [conquiescat]. ModrzBaz 45v; Gdzie ſię obroćił ſkazanim/ iuſz miáſto wſzytko y we dni powſzednie święćiło/ y wárſtáty proznowáły. SkarŻyw 462; Więc oné ſtáré [statuty], któré tych wieków iákoby odłogiem leżą próznuiąc, poniekąd ſą porządzoné SarnStat *7; Cżylim ia tobie ná to mowną Lutnią dáłá/ Żeby tylko v ćiebie w kąćie proznowáłá. WitosłLut A2v.
Przen (2):

W przeciwstawieniu: »proznować ... pracować« (1): Ná ony waſſe [mili kapłani] paćierze Ledwo że ſie raz w rok zbierze Częſto queſumus proznuie Oremus máło prácuie RejRozpr B4v.

a) O rzekomej nieużyteczności błogosławieństwa (1): [Gdy Chrystus pobłogosławił chleb] sſtał ſię z niego inny niebieſki Anyelſki chleb/ ktory ieſt ćiáło iego. Izali błogoſłáwieńſtwo iego prożnuie/ izali nie ieſt dźielne y mocne? SkarKaz 159b.
2. Być niezapełnionym, pustym, niezajętym (2): [Tedy mowi/ wrocę śię do domu ſwoiégo ſkądem wyſzedł/ A przyſzedwſzy naiduie i a on prożnuie [invenit vacantem] i ieſt vmieciony i przychędożony MurzNT Matth 12/44.]
a. O stanowisku: wakować (2): Iſch yego K.miloſcz ſnayąncz [...] zaſlugą znamyenytha ſobye y rzeczy pospolythey, xyąndzą Raphala Leſchczinſkiego biſcupa przemiſkyego Yego natho Byſcvpſthwo ploczkye kthore theraſz proſznvye namyenycz raczyl MetrKor 31/622, 31/621.

Synonimy: 1. lenić; 2. wakować.

Formacje wspołrdzenne cf PROŻNIĆ.

Cf PROZNOWANIE, PROŻNUJĄCY

ZCh