[zaloguj się]
[pdf]

DUMA (203) sb f

Fleksja
sg pl du
N duma dumy dumie
G dumy dum
D dumie dum(o)m
A dumę dumy
I dumą dumami
L dumie dumåch
V dumy

sg N duma (36). ◊ G dumy (54). ◊ D dumie (11). ◊ A dumę (38). ◊ I dumą (12). ◊ L dumie (8). ◊ pl N dumy (9). ◊ G dum (8). ◊ D dum(o)m (2) NiemObr dumåm (1) CzechEp. ◊ A dumy (14). ◊ I dumami (2). ◊ L dumåch (5); -åch KromRozm III (2), ModrzBaz; -ach NiemObr (2). ◊ V dumy (2). ◊ du N (cum nm) dumie (1) CzechEp 254.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Myśl, zamysł, mniemanie; opinio ModrzBaz; imaginatio PolAnt [w tym: duma czyja (109)] (170): Sługáć głupi to pomieſzał/ Iż podług ſwey dumy dziáłał BierEz C4; KwiatKsiąż E4; Alexánder wielki ſłucháiąc Anáxárchá (ktory z Demokritowey preceptorá ſwego dumy/ powiedał być niezlicżoną licżbę ſwiáthow) zápłákał GórnDworz D8; á nietelko tá iedná byłá vciechá vmyſłom ich [filozofów] ſprácowánym ſubtylną á práwie niebieſką dumą/ ále też y bieſiad wielekroć ſzukáli/ dla vweſelenia ſiebie. GórnDworz O2, I7, V5, Aa6v, Ff6v [2 r.]; Ale dziſia drugiemu rozlicżne perfumy/ Pomieſzáią w ſzumnym łbie rozmáite dumy. RejZwierc 252; BudNT a3; ModrzBaz 140v; SkarŻyw 142; NiemObr 31; GosłCast 15; Nietoperz gdy tám ſtráćił głowną ſummę/ Odmienił wnetże onę ſwoię dumę KlonFlis Ev; KlonWor 57; SzarzRyt C4.

W charakterystycznych połączeniach: duma dziwna (2), mętna, niebieska, niepewna, opaczna, rozmaita, sporna, stateczna.

Zwrot: »dumę w głowie uprząść« (1): On [człowiek]/ bogá niewidźiawſzy/ táką dumę w głowie Vprządł ſobie/ że bogu podobnym ſię zowie. KochFr 128.
a. Błędne mniemanie, wymysł, urojenie; inanis opinio Cn (152): Wſſyſtcy kácerze ná to ſye wydawáyą/ áby z yednegoż piſma S. fáłſſywych á omylnych dum ſwych bronili. KromRozm I M2v, D2, M2v, M3; KromRozm II p3, q2v, v4; KromRozm III E4v, Iv, Pv [2 r.], P7; GrzegŚm E4v; A wierz mi że w ſwey dumie trzech Bogow nie kuię/ A z Aryuſzem lepiey niżli ty ſzyrmuię. Prot Cv; SarnUzn [G2]v, H6v; iż tá ich dumá ábo ten ich fortel Sofiſtycki/ nie przećiwko nam ále zá námi ieſt GrzegRóżn C; wy według ſwoiey dumy/ bez pewnego á niezbytego wywodu/ świętych Oycow Piſmá chcećie popráwowáć? WujJud 36, 38v, 65v; WujJudConf 48v; BudNT b7v [2 r.]; To ſámo przećiw dumie żydowſkiey ieſt CzechRozm 134v, 40, 52, 54v, 150v, 157 (21); ModrzBaz 42v, 86v, 102; záraz odpowiedź vſłyſzał X. K. ná ſwą obłędliwą dumę y glozę nie Chriſtyáńſką CzechEp 248, 133, 149, 206, 231, 263 (21); NiemObr 21, 94, 153, 163; ReszPrz 64, 91; RybGęśli C2, Dv; Podziwuy ſie Szátáńſkiey dumie Nowokrzcżeńſkiey. PowodPr 34 marg, 34; SkarKaz 43b.

duma czego [= o czym] (1): Ná ktorym [słowie bożym] lepieyby káżdemu przeſtawáć/ á dumy tey vczynkowego vſpráwiedliwienia zániecháć CzechRozm 216v.

duma około kogo, około czego (1): Nye o tych tu mowyę. Ale o tych/ ktorzy [...] nowe dumy około bogá/ [...] y ſpráwy krzeſciyáńſkyey/ káżdy według ſwey głowy/ wymyſláyą KromRozm III F2.

duma o kim, o czym (10): A ták błędna to táka dumá o koſcyele y kácyrſka KromRozm III Dv; CzechRozm 265v; ktorym dołożeniem/ pſuie nikcżemną y ſproſną dumę o Bogu Troiſtym CzechEp 274, 188, 213, 230, 262, 276 (7); NiemObr 14.

W połączeniu z przymiotnikiem dzierżawczym od nazwiska twórcy herezji i z G rzeczownika (10): KromRozm II o4; Y zá obłędliwą myał koſcyoł S. dumę Aeriuſowę KromRozm III I, E5, Q2v; Leop *B4v; ná co ſie ty oglądaſz/ że tey dumy tych to Iozeffcżykow przyiąć niechceſz? CzechRozm 160v, 162v [2 r.]; Ná ſtolicy iednośći/ poſádźił Pan BOg náukę prawdźiwą. Nie ná Grzegorzowey dumie/ nie ná Sztánkárowym rozumie ReszPrz 100; WujNT 369.

W charakterystycznych połączeniach: duma błędna dawna, fałszywa, głupia (2), nieomylna, nieprzystojna, niezbożna, nikczemna, nowa (2), nowokrzczeńska (2), obłędliwa, obrzydła, omylna, pogańska (2), rozmaita, rozna, skażona, słaba, sprosna (7), szatańska, szkodliwa, śmiała, uporna, własna (3), wysoka, zła, żydowska (3); obalić, wykorzenić; od dumy odwieść.

Zwroty: »dumy dowodzić« (3) : Lecż wy tey ſwoiey dumy żadnym piſmem nie dowodźićie. WujJud 224v; CzechRozm 19v, 135v.

»dumy podpierać (a. podeprzeć); podparcie dumy« [szyk zmienny] (3; 2): A iż też X. K. podpiera dumy ſwey Ianá ś. ſłowy. CzechEp 249; A co przywodźi ku podpárćiu dumy ſwey Iobá. CzechEp 294, 216; NiemObr 89; [heretycy] choć y Doktorámi dumy ſwoie podpieráć y ſzcżyćić będą/ namniey ſię tym nie trwożcie ReszPrz 10.

»dumę tłumić« [szyk zmienny] (2): KromRozm II ev; Pan Chriſtus záś tłumiąc w nich tę hárdą ich dumę/ ták im ná to odpowiedział CzechRozm 30v.

»dumę z głowy wybijać« (1): Ná ktorych [zakonnych uczynkach] iż ſie żydowie ſádzili/ przeto im [Żydom Paweł św.] dumę táką [...] z głowy wybija iáko z Trzeciey y z Cżwartey Kápituły támże do Rzymian poznáć może. CzechRozm 76.

»dumę zbijać (a. zbić); duma się zbiła« [szyk zmienny] (3; 3): Ale iż Hieronim dumę iego [św. Augustyna] zbił CzechEp 278, 263, 279, 345; Tymi ſłowy Páweł ś. wſzytkie ludzkie dumy/ ktoremi o inſzym fundámenćie dumáią/ zbija NiemObr 33; y gruntownymi wywody piſmá ś. zbiłá ſię tá dumá Papieſka NiemObr 37.

Wyrażenia: »duma cielesna, cielesności« = sensus carnis Vulg Col 2/18 [szyk 4 : 2] (4 : 2): Ale to wſzytko nie ćieleſney dumie żydowſkiey niepomaga. CzechRozm 118, 237v, 244; NApiſał Apoſtoł ś. Páweł o Heretykách [...] iż nádęći dumą ćieleſnośći ſwoiey głowy ſię/ powiáda/ nie trzymáią SkarJedn 40 [idem] 156; CzechEp 234.

»faryzajska duma« (1): Fáryzáyſka to bowiem dumá byłá/ Oycámi y Miſtrzámi ſię názywáć NiemObr 82.

»harda duma« [szyk 1 : 1] (2): Przeto ták ich dumę hárdą/ á wykład głupi ią pſuię. CzechRozm 105, 30v, 76.

»duma heretycka« (1): Ale pátrz dumy Heretyckiey co mowi: że na ták wielu Oycow ſtarych piſmá nie dbáć niechce. WysKaz 30.

»duma ludzka« [szyk 4 : 3] (7): KromRozm II a2; CzechEp 223; fundáment/ od Bogá zrządzony/ y zálecony/ będą rácżey ludzkich dum/ y vpodobánia náſládowáć y ná nich ſię záwieſzáć NiemObr 7, 33, 67, 105, 142.

»duma myśli serca [czyjego]« (1): Y vyrzał Iechowá że wiele złośći cżłowiecżey ná ziemi á káżda ‒ dumá myſli ſercá iego [imaginatio cogitationum cordis] tylko złość po wſzytkie dni. BudBib Gen 6/5.

»papieska duma« (2): Papieſkáć to dumá/ domy poświęcáć/ ábo rácżey nád nimi kuglárſtwá ſtroić. NiemObr 22, 37.

»duma rozumu [czyjego]« (1): by oni byli Philozophowie to piſmo mieli/ álbo o nim wiedzieli/ z iáką pilnośćią/ pracą y ſtáránim/ byliby ſie o nie prácowáli? Ale poniewaſz że oni/ dumą rozumv ſwego vwiedzieni iemv ſie [...] vchylić podobno niechćieli Leop * A3v.

»szalona, szumna duma« [szyk 3 : 2] (4 : 1): KochTr 15; Vważáć kto ſpraw nie chce: lecż według ſwey dumy Szumney broij/ iak zwykły niedoſzłe rozumy. RybGęśli Cv; Pokrywáć głupſtwá/ y ſzaloné dumy/ Nie ſą od Bogów iśćie té rozumy GosłCast 20; Vmyśliłám ią byłá/ ſwé dumy ſzaloné/ Pomiernośćią vſkromić GosłCast 32, 34.

Szeregi: »duma i (albo) sprosny błąd« [szyk 2 : 1] (3): KromRozm II n3v; KromRozm III E4v; Zácżym nikcżemna dumá y ſproſny błąd X. K. ktory rzecż prawdźie przećiwną/ we wſzytkim ſwym Wędźidle trzyma/ ſzyię złamáć muśi CzechEp 282.

»duma i domysł« (1): Boć ſię X. K. nie oſtoi y przy onym rodzeniu w niebie bez mátki y przy tym ná źiemi bez oycá. [...] gdyż mu wſzytko to tymi piſmy ſwoimi/ iegoż właſni oycowie/ zbiją: tákowe y owákie/ procż ſłowá Bożego/ dumy y domyſły ſwe wprowadzáiąc CzechEp 260.

»mniemanie i duma« (1): ále tám tylko/ imaginatione, wedle mniemánia y dumy ludzkiey/ ieſt w Bogu. CzechEp 223.

»myśl i duma« (1): Oto poznałem myſli wáſze/ y dumy [cogitationes vestras et molimina] ktoreśćie ná mię wymyſlili. BudBib Iob 21/27.

»duma albo nauka« [szyk 1 : 1] (2): iż dźyatki máłe nye máyą być krzczony [...] A tá dumá álbo náuká máło nye wſſyſtkę Afrykę/ [...] zwyodłá byłá. KromRozm III E3, F2.

»duma abo opinija« (1): A w ártykule 57. [...] po wylicżeniu dum ábo opiniy ludzkich/ ſtrofuie Auguſtynem dumę tych/ ktorzy twierdzą/ żeby ſię ſyn Boży pokázowáć miał w [...] poſtáći cżłowiecżey. CzechEp 263.

»sny i dumy« (1): Cżynią go też [żacy witemberscy Lutra] Somniatorem, to ieſt/ ktory ſię wedle ſnow y dum ſwoich ſpráwuie ReszPrz 64.

»duma i (a) wymysł (obłędliwy)« [szyk 3 : 2] (5): myáſto ſlowá bożego [kacerzowie] ſwoye dumy y wymyſly obłędliwe ludźyom podawáyąc. KromRozm II n4, a2; A ſprzeciwia dom ná piaſku/ to ieſt ná ludzkich wymyſlech y dumách choćiaż na dawnieyſzych zbudowány/ muśi vpáść/ według ſłowá Páńſkiego. NiemObr 67, 105, 142.

»duma albo zdanie i widzenie« (1): Tegom vcżył drugich/ cżegom ſię ſam był náucżył/ nie z moiey głowy/ áni od onego bárzo złego Miſtrzá/ propria praeſumptione, od właſney dumy moiey/ álbo od zdánia y widzenia moiego/ ále od zacnych oświeconych kośćiołá Bożego náucżyćielow. ReszPrz 101.

2. Zarozumiałość, pewność siebie, pycha; arogantia, contumacia, fastus, iactantia, insolentia, sublatio animi, superbia, supercilium, tumor animi Cn (29): KromRozm II p3; WujJudConf 146; CzechEp 100; NiemObr 19, 168; [Batory] MOSKIEVVSKA DVME, BY PIORVN, ZGROMIVVSZY GrochKal 20; KołakSzczęśl A4; ten ktory przez wiárę ſtoi/ [...] powinien żyć w boiázni/ á nie w prozney dumie/ y beśpieczeńſtwie ſwym haeretyckim. WujNT 563; Ale tákowey dumy nieśćierpiał P. Kryſtus kuśićielowi/ y znią go do piekłá wpędźił/ mowiąc: Idź precż Szátánie PowodPr 34.

duma o kim (2): Abſalon wśiał w ſerce ſwe wielką o ſobie dumę SkarKaz 83b, 83b.

W charakterystycznych połączeniach: duma dziwna, harda (3), własna, wszelka.

Fraza: »[kogo] duma unosi« (1): Znam to/ że y mnie przed tym dumá vnośiłá/ Wzgóręm pátrzył/ á pychá byłá mi też miłá GórnTroas 23.
Wyrażenia: »gorna duma« (2): Ktory [Pan] zwykł górną dumę/ ná dół tłumić wſzędźie. ZawJeft 12; SkarKaz 83b.

»duma myśli swych, umysłu swego« (1 : 1): tego Pan niemowił: Ale przez dumę vmyſlu ſwego [per tumorem animi]/ on Prorok tho wymyſlił Leop Deut 18/22; káżdy ſobie wiárę z prozney dumy myſli ſwych wymyſláć/ [...] będzie SkarJedn 156.

»prozna duma« (2): Bo wiárá w pewnych á nieomylnych rzecżách ieſt vgruntowána/ a tá wáſzá prozna dumá śiłá ich omylić może WujJud 82v; SkarJedn 156.

»duma szalona« (1): Orion/ który hárdą myślą vnieśiony/ Obiecował wygłádźić źwiérz ná wſzytki ſtrony. Ale mu ná złé wyſzłá tá dumá ſzalona KochPhaen 22.

»ślepa duma« (1): Cżyli ty ſam lepiey niż [...] on Piſarz/ ięzyk żydowſki vmieſz? [...] Coſz to wżdy zá ták hárda/ á ſlepa dumá w tobie? CzechRozm 51.

»duma wyniosła« [szyk 1 : 1] (2): A więcże to nie hárda y wynioſła dumá twoiá/ gdy ták wiele o ſobie trzymaſz/ w tobie tego ſpráwuie? CzechRozm 51; CzechEp 35.

»duma wysoka« [szyk 2 : 2] (4): KromRozm III Pv; CzechRozm 237; StryjKron 482; Y im dáléy [ludzie] hoynieyſzą łaſkę Páńſką znaią/ Tym więcey záślepieni od ſczęśćia bywáią. Ták hárda pychá wzbiia dumę ich wyſoką ZawJeft 5.

»duma zuchwała« (1): Ale náſz Pan łáſkáwy ich [narodu] dumę zuchwáłą/ Lamie powietrzem ſrogim ZawJeft 5.

Szeregi: »dziwna duma a dzierżenie o sobie« (1) : pánowie [...] vpiwſzy ſię oną ſwowolną ſwobodą [...] wchodzą w dziwną dumę/ á w dzierżenie o ſobie GórnDworz Ee4v.

»gorna o sobie duma i podniosła a wielka myśl« (1): Lecz gorną o ſobie dumą y podnioſłą á wielką myślą/ śiłá ſobie zepſuie człowiek. SkarKaz 83b.

»duma wyniosła i nadętość harda« (1): ktore też [dzieci szatana] to wſzytko cokolwiek ieſt przećiw nim powiedźiano w nowym przymierzu gwałtownie wykręćić chcą: áby tylko [...] dumę ſwą wynioſłą y nadętość hárdą ná wierzchu poſtáwili CzechEp 35.

»pycha a wysoka duma« (1): biſkupi okoliczni częſcyą z zazroſci [!]/ częſcyą z pychy á wyſokyey dumy o ſobye/ [...] tego im pomagáli. KromRozm III Pv.

W przen (2): Pan BOG vśmierza morze poruſzone/ [...] Pan kiedy gromi/ zápomnią ſwey dumy Przećiwne ſzumy. KlonFlis B3v.
Fraza: »za uchem grają [komu] dumy« = ktoś ma wszy (1): [plugawy do chędogiego] Y thy nie bárzo vtyieſz/ Iż ſie trzy kroć przez dzień myieſz/ A potrzęſieſz ſie perfumy/ A zá vchem gráiąć dumy. RejZwierc [233].
3. Pieśń, utwór literacki; ballistea, cantilena, cantio, carmen, celesuma, hymnus, pean, versus Cn (4):
Wyrażenia: »duma frygijska« = utwór o nastroju niespokojnym, zmysłowym, ew. bojowym, wojennym (1): Ieſli náćiągnął ná dumę phrygiyſką Poſłuſzne ſtrony/ álbo ná Lidiyſką. Ieſli Doryckie zácżął pieśni ſobie Był rowien tobie. KlonŻal D4v.

»duma lidyjska« = utwór o nastroju elegijnym, patetycznym (1): KlonŻal D4v cf »duma frygijska«.

»duma poecka« (1): wſzyſtko to ſą śmiertelne rzecży/ Ktorych dumy Poeckie nie máią ná piecży. RybGęśli B3.

»sycylijska duma« = utwór o nastroju idyllicznym (1): ZAcżnićie Słowiáńſkie Muſae Sycyliyſką dumę/ Powiedzćie ſwych żalow ſummę. KlonŻal C2.

Synonimy: 1. mniemanie, myśl, opinija, zdanie; a. domysł, widzenie, wymysł, wymysłek; 2. chłuba, myśl, nadętość, pycha.

Cf DUMANIE

KN