[zaloguj się]
[pdf]

PRZYRODZENIE (1773) sb n

przyrodzenie (1768), przyrodzienie (2), przyrodzenie a. przyrodzienie (3); przyrodzenie : przyrodzienie Mącz (116:2).

-enie (1762), -ęnie (11).

o oraz pierwsze e jasne; końcowe pochylone (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N przyrodzenié przyrodzeniå
G przyrodzeniå
D przyrodzeniu przyrodzeni(a)m
A przyrodzenié przyrodzeniå
I przyrodzeniem, przyrodzenim
L przyrodzeniu
V przyrodzeni(e)
inne sg N a. A - przyrodzeni(e)

sg N przyrodzenié (417); -é (16), -(e) (401). ◊ G przyrodzeniå (835); -å (565), -a (1), -(a) (269); -å : -a GórnDworz (38:1). ◊ D przyrodzeniu (151). ◊ A przyrodzenié (241); -é (9), -e (1), -(e) (231). ◊ N a. A przyrodzeni(e) (1). ◊ I przyrodzeniem (38), przyrodzenim (17); -em FalZioł, LubPs, GroicPorz, RejZwierz (3), GórnDworz, BiałKat, RejZwierc (8), RejPosWstaw, BudBib, BudNT, ModrzBaz (2), KochTr, WisznTr, ArtKanc (2), GrabowSet, KochFrag, JanNKar; -im BielŻyw, KromRozm II, BielKom (2), CzechRozm, SkarJedn, StryjKron (5), GostGosp, WujNT; -em : -im RejWiz (9:1), BielKron (1:3); ~ -em (4), -(e)m (34). ◊ L przyrodzeniu (63). ◊ V przyrodzeni(e) (2). ◊ pl N przyrodzeniå (4). ◊ D przyrodzeni(a)m (1). ◊ A przyrodzeniå (3); -å (2), -(a) (1).

Sł stp: przyrodzenie, przyrodzienie, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia
1. Przyroda, natura ujmowana jako niezależna od człowieka sfera kierująca funkcjonowaniem organizmów żywych; rzadziej: wpływająca na ukształtowanie powierzchni ziemi; prawa natury; natura Mymer1, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; physis Mącz, Calep; naturalis potestas Cn (309): Kur rzekł/ ázażby to zbytek/ Iż pánu cżynię pożytek. Y przyrodzenia nie káżę/ Gdy kokoſzom iáycá mnożę. BierEz H4; Mymer1 3; FalZioł V 31; A gdiż mu [Sokratesowi] rzecżono iuż cie naſmierć oſądzono, odpowiedział, ku ſmierci ciągnie przirodzenie BielŻyw 55; Przeciwne rzeczy zcirpieć ſie nie mogą bo te[go p]rzyrodzenie broni. BielŻyw 170, 43, 71, 81, 135, 136, 169; Cżemu nie hnet po obiedzie przychodzi takowa zgaga. (–) Bowiem on pokarm nie natichmiaſt ſie pocżnie trawić w żołądku, ale tak ſobie na chwilę poleży, gdyż ſprawa przyrodzenia naprzod znienagła pocżyna, w poſrzodku ſiłna bywa, na oſtatku opuſzcża. GlabGad K5v; HistAl I6v; MurzNT 103v; KromRozm II rv; Práwo Przyrodzone ieſt/ do kthorego ſámo przyrodzenie bes żadnego czyiego poſtánowienia wiedźie. GroicPorz a2, a2; Pátrzże iż iedny [wody] śmierdzą/ á drugie ſą ſłone/ [...] Toć ſie nie ſłońcem dzyeie/ áni przyrodzeniem RejWiz 146; Ale to ták okrutne á dziwne ſtworzenie [tj. sklepienie niebieskie]/ Iedno tylko obráca ſámo przyrodzenie. A coż ieſt przyrodzenie/ ſą Páńſkie wyroki/ Ktore záwżdy muſzą idź iuż po wſzytki roki. RejWiz 148v, 4, 53v, 78, 118v, 120v (11); Mędrcy go [ogień] przyiacielem/ kładą przyrodzeniu/ Iákoż to każdy zezna/ w naproſtſzym bacżeniu. RejZwierz 135; Ieſt tho iedno ſzyderſtwo ná ſwiecie tá Alkumia známienite/ ktora ſie iáwnie ſámá w ſwey nikcżemnośći wydawa/ gdy to obiecuie dáć z náuki/ cżego iey przyrodzenie broni [...]/ bo muśi káżda zá przyrodzenim poſtępowáć/ á nie przyrodzenie zá náuką. BielKron 26, 46, 273v; yakowe tedy dzięki godzi ſię przyrodzeniu czynić/ yeſliże według tych obudwu wyſzſzey namienionych rzecży/ y cali y mocni ieſteſmy? KwiatKsiąż A4v; A zwłaſzcza świadomość o przirodzeniu rozumowi ludzkiemu zgodliwa y prziſtoina ieſt: przes ktorą przirodzonych rzeczy/ tak żywych iáko nieżywych [...] przicżyny y ſkońcżenia poznawamy KwiatKsiąż I4, B, B3, E2v, E3 marg, G4v, K2v; Genialis, Przyrodzona rzecz to co ku przirodzeniu należy. Mącz 144b; Assignavit coelum avibus natura, Przirodzenie przipiſáło/ prziſádźiło powietrze ptakóm. Mącz 392c, 241d, 324d, 375a, 482a, 483c, 494a, d; SarnUzn E6v; LeovPrzep a2v; ábowiem przyrodzenie ſámo tworzy tákie ludzi/ ktorzy vmieią vcieſzyć mową/ y dáie im do tego/ y twarz/ y poſtáwę/ y głos/ y ſłowa/ ktoremi to co chcą contrefetowáć mogą GórnDworz N8; A dla tego káżdy ſie o to ſtára/ áby pokrył niedoſtátek ieſli iáki ma ná ciele/ ábo ná vmyſle: [...] iż chociaż by ſie tákowa vłomność przyrodzeniu przycżyść mogłá/ á wſzákoż káżdego to boli/ [...] bo mu ſie ták zda/ iákoby ſámoſz przyrodzenie/ tákowym vłomkiem iáko iednym piątnem/ iego złość ná znácżyło. GórnDworz Ee8v, D2, D2v, H3, Gg; BiałKat 283v; KuczbKat 90; Są też niekthorzy co nietylko ná przypádłe przygody ále y ná przyrodzenie cżáſem nárzekáią/ iż inym źwirzętom y ptakom dłuſzſze mieſzkánie ná ſwiecie y dłuſzſzy żywot dáło RejZwierc 156, 150v, 156v, 157, 171v, 180; zwycżáie náſze/ práwá y ſtátuty y vſtáwy ná ſtronę odłożyć/ á trzymáć ſię przyrodzenia/ y ſámego oycá iego Bogá? ModrzBaz 143, 52, 136v [2 r.], 142v [3 r.], 143 [5 r.], 143v; Calag 363a; KochTr 3; CzechEp 293; A iákoż ſię nie wſtydźiſz moy miły bráćie/ widząc iż nierozumne bydło miárę [w jedzeniu i piciu] ſobie od przyrodzenia zákreſzoną pilnie záchowuie/ á ty [...] WerGośc 241; Trudno to káżdy ma przewieść ná ſobie/ Zeby miał ſkákáć gdy iuż nogá w grobie: [...] Wſzák z przyrodzeniem co ſię mocowáli/ W ſwym przedſięwźięćiu prędziuchno vſtali WisznTr 24, 24; Co nieśie przyrodzenié/ zbrániáć ſye nie godźi: Człowiek áby raz vmárł/ z tym ſye ná świát rodźi KochTarn 77; GórnRozm E2v; Nád co ku záchowániu ludzkiéy ſpółecznośći/ Nie ma świát nic lepſzégo z bóſkiéy opátrznośći: Zá powodem ſámégo tedy przyrodzenia/ Królu zacny/ ludzkiégo ſzukay pomnożenia KochProp 16; Calep 803b; ták też nie ná káżdym polu y nie wſzędy iednáki wſzeláki dobytek chowáć ſie może: dla tego ſie z przyrodzenim zgadzáć/ y tám to chowáć/ gdźie co/ ták wodá iáko też grunt/ wychowáć y záchowáć z przyrodzenia może GostGosp 148; GrabowSet V4; OrzJan 20; Y Ambroży ś. ſzeroko dowodzi/ iż w ś. Sákrámenćie nie máſz więcey chlebá ktory przyrodzenie ſpráwiło WujNT 115, 115, 1.Cor 11/14; SarnStat 1210; Tám ná to [tj. na rybę zwaną nautilus] patrząc/ w głowie ſobie kryślił/ Cżłowiek roſtropny/ y okręt wymyślił. Ták wzor rzemięſło z przyrodzenia bráło KlonFlis E4.

przyrodzenie czego (12): BielŻyw 39; A coż gdy przyrodzenie wſzyſtkich rzecży [tj. natura świata] ſwą powinność nieſie/ á Pan Bog ieſzcże od wiekow ták poſtánowić racżył RejZwierc 171v. Cf »przyrodzenie miejsca«, »wedle przyrodzenia«, »nad przyrodzenie«.

W połączeniach szeregowych (3): KromRozm III B2v; Zwierzchni ten to Pan/ ieſt álbo Bog/ álbo przyrodzenie/ álbo człowiek. A dla tego Práwo ieſt troiákie/ Boże/ Przyrodzone/ Ludzkie. GroicPorz av; Mącz 241c.

W przeciwstawieniach: »nauka, szczęście, wyćwiczenie a zwyczaj ... przyrodzenie« (3): Bo inſze ieſt czo przyrodzenie dało, á inſze czo ſzcżęſcie przynioſło BielŻyw 92; Kto ią [prawdę] vmie rozeznáć iednę cżęść z náuki/ A drugą s przyrodzenia RejWiz 8v; BielSpr 36.

W porównaniach (2): iákoſz ſie tego [nauki Starego Testamentu]/ y żydowſkie dziatki ná pámięć náucżáły/ y będąc w tym wychowáne/ y temu ſie przyzwycżáiwſzy/ iáko iednego przyrodzenia záwżdy/ w ſtárośći pilnowáły CzechRozm 111v; SarnStat 591.

Przysłowia: Przyrodzenie nie wiele potrzebuie. BielŻyw 169, 102; Natura paucis contenta est, Przirodzenie ná mále przeſtawa. Mącz 447b.

Ad maiora nos natura genuit, Ku więtſzim rzeczam nás vrodźiło przirodzenie. Mącz 145d.

Frazy: »przyrodzenie (przy)dało (a. dawa); od przyrodzenia dan(y)« = inolevit natura, natura est insitum Mącz [szyk zmienny] (11;2): BielŻyw 92 [2 r.]; W pirwſzey [części książki] będzie pytanie o przycżinach rzecżi kore [!] przyrodzenie dało cżłowieku, albo y drugiem zwierzętom. GlabGad A4, C2v; Inolevit nobis natura [...], Przidáło nam przirodzenie/ yeſt nám to przirodzono. Mącz 262b, 241d; ná owę białogłowę [...] miło pátrzyć/ [...] áno v niej płeć przyrodzona [...]/ ták iáko iey przyrodzenie dáło GórnDworz G2, H3; Y ſzácuie ſobie drugi ty poſtępki źwirzętom od przirodzenia dane. RejZwierc 99, 99 [2 r.]; BielSpr 36; GórnRozm A3.

»przyrodzenie sprawiło, rządzi (a. zrządziło)« = natura constitutum est Mącz; natura finxerit Modrz [szyk zmienny] (2:2): GliczKsiąż Q3; Sic natura comparatum est, id est, constitutum, Ták przirodzenie náturę zrządźiło. Mącz 280a; A iáko to przyrodzenie ſpráwiło/ áby ćiáło nieiáką folgę miáło/ ták też chćiáło y to mieć/ áby duſzy cżáſu nieco vżycżono było KuczbKat 295; A ponieważ przyrodzenie ták náſze ćiáło ſpráwiło/ iż nie ktore cżęśći chćiáło mieć zákryte/ á od ocżu ludzkich dálekie: tedyć záprawdę dłużſzy vbior/ [...] ma być chwalon ModrzBaz 51.

Zwroty: »przełomić przyrodzenie« (1): Wſwem ſię Cżiele [Syn Boży] na Swiat z yawił Ktore Duchem Swiętym ſprawił. Dzywnie nad wſytko ſtworzenie Prżełomywſy prżirodzenię Spannj cżiſteý RejKup ſ4v.

»walczyć przeciw przyrodzeniu« (1): Będą walcżyć przećiw przyrodzeniu [Pugnabunt contra rerum naturam]/ ktore przemiány w rzecżách ludzkich nieśie? ModrzBaz 106.

»przyrodzenie zgwałcić« (3): A drudzy więcz y cżáſy ſwoie/ y ſtárość ſwoię przeklináią/ czo wſzytko bezrozumnie cżynią/ gdiż przirodzenia żadny zgwałćić áni zwyciężyć nie może. RejZwierc 171v, 171v marg, Bbbv.

Wyrażenia: »bieg przyrodzenia« (1): W[ſ]zakoż trzymaiąc ſie poſpolitego biegu przyrodzenia, barzo trudna rzecż ieſth to odmienić czo komu natura iego dała GlabGad L8v.

»przyrodzenie miejsca« [w tym: obronny przyrodzenim miejsca (3), [przyrodzenie miejsca obronne]] (5): zbudował był twierdzą nád Rzeką Seſſarką ná Gorze przyrodzenim mieyſcá obronney StryjKron 355; Rezan zaś zamek y miáſto ſtołeczne drzewiáne/ [...] od Moſkwy miáſtá 36 mil leży przyrodzenim mieſcá obronny StryjKron 395, 752; [Wiſlicá Miáſto [...] Nidą Rzeką wkoło opłynione/ y przyrodzenie mieyſcá bárdzo obronne StryjKron 217 (Linde)]. Cf »położenie i przyrodzenie miejsca«.

»przyrodzenia moc« = prawa natury; vis naturae Mącz [szyk 1:1] (2): MurzHist R; Vis naturae, Siłá/ moc przirodzenia. Mącz 499b.

»od przyrodzenia nadany« (1): Więc/ co ſie tycże ſzcżęſcia owych/ ktorzy ſie rodzą/ hoynie od przyrodzenia nádáni/ iákoś W.M. powiedział: prawdá to ieſt GórnDworz D3.

»natura przyrodzenia« (1): Physicus, Przirodzony/ co yeſt wedle nátury przirodznia [!]. Mącz 298d.

»obyczajem przyrodzenia« (1): ktorzy byuayą tym grzechem [pierworodnym] zarazeny yſzczy ktorzy ſyą rodzą obyczayem przyrodzenya z natury pyeruych rodzyczow przeſtąpnych PatKaz I 17v.

»Pan przyrodzenia« (1): Ktory świát ſtworzył: ktory ſam ieden ieſt prawdźiwy Pan przyrodzenia/ y ſtworzyćiel wſzech rzecży CzechEp 239.

»prawo przyrodzenia« (1): Lecż ieſliże powabiony/ niewolą przypędzony/ muśi ſię bronić/ może mieć wymowkę práwem przyrodzenia [lege naturae]/ ktore moc mocą odeprzeć dopuſzcża. ModrzBaz 63.

»przeciwny przyrodzeniu« (2): iż takowe farby barzo poruſzaią wzrok, á tak iemu wielki gwałt cżynią. Bo wſzelka rzecż zbytnia, bywa przeciwna przyrodzeniu. GlabGad B7; CzechRozm 242.

»przyrodzenia skłonność« (1): Quasi per caliginem cernitur vis naturae, Yákoby przeze mgłę patrzémy ná przyrodzenia skłonność. Mącz 31d.

Szeregi: »(i) przyrodzenie, (i, a) Bog« = natura et Deus Modrz [szyk 4:1] (5): GórnDworz Ee8v; RejZwierc 99, 171; Bo [kłamstwo] walcży y przećiwko przyrodzeniu/ ktore wſzytkie rzecży ták iáko ſię ktora w ſobie ma/ rodźi: y przećiwko Bogu ſámemu/ ktory ieſt Oycem prawdy ModrzBaz 60; Nie ćiérpi tego przyrodzenié: nie ćiérpi BOg ſam/ áby człowiek nieſpráwiedliwy [...] miał kiedy páńſtwo mocné poſtáwić OrzJan 31.

»natura, przyrodzenie« (1): Exiguum nobis vitae curriculum natura circumscripsit, Krótki nam czás żiwotá nátura przirodzenie náznácziło. Mącz 374d.

»tak Pismo jako i przyrodzenie« (1): Dowodzi Páweł S. ták z piſmá iáko y z przyrodzenia/ że páſterze y káznodzieie máią práwo bráć y wyćięgáć potrzeby ku żywnośći y przyodzieniu/ od ſwych owiec. WujNT 600.

»położenie i (albo) przyrodzenie miejsca« (2): Smolenſki też Zamek położenim y przyrodzenim mieyſcá/ y ſciánámi/ błáńkámi/ k temu izbicámi z dębu zrąbionymi/ á ziemią náfáſowánymi dobrze opátrzony StryjKron 737, A3v.

»przyrodzenie i (a) rozum« [szyk 2:1] (3): CzechRozm 242; ktore [wyznanie św. Piotra o Jezusie] ták dálece przechodziło wſzytko przyrodzenie/ y wſzytek rozum ludzki [...] iż [...] WujNT 67. Cf »wedla rozumu a przyrodzenia«.

»przyrodzenie i z światem« (1): A ták ſtrzeż ábyś myſli nie rozdwoił ſobie/ Boćby wierę nieboże zle było o tobie. Lecż rádzęć do rozumu tám ſie nie omyliſz/ A rázem przyrodzenia y s ſwiátem náchyliſz. RejZwierc 180.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle(-a) (a. podle, a. podług, a. według) przyrodzenia« = physice Mącz, Calep; e natura Mącz (18): a tako yſz ſyą [Maryja] podluk przyrodzenya narodzyla zrownala ſyą czlouyekouy PatKaz I 12v, 5v, 17v; PatKaz III 93, 112; Ieſtliże podle przyrodzenia żyć będzieſz nigdy nie zubożeieſz BielŻyw 102; Factitius, Rękoma vcziniony á nie wedle przirodzenia. Mącz [114]a, 298d, 500c; GórnDworz Hv; RejPos 101v; RejZwierc 136; Cżyli tho Pánu wedle ſłowá iego vcżynić trudno/ co ſie nam zda wedle przyrodzenia niepodobno? WujJud 70v; Calep 803b.

~ wedle (a. według, a. podług) przyrodzenia czego (3): Mącz 233c; bo thák bywa według przyrodzenia wſzelkich rzecży/ co ſie zá gęśći rádo drobnieie. BielSpr 58. Cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »podług przyrodzenia natury« (1): Thrzeczye tey myley panny bylo począczye yſthnye wzyuoczye ſzwyątey anny gdy ſzwyąta anna byegyem poſpolytem podluk przyrodzenya natury począla panną maryą od boga obyeczana ſzwyatu PatKaz II 65.
Szereg: »wedla rozumu a przyrodzenia« (1): Y vnieſli ſie byli niebożątká w mnimániu ſwoim/ iż ſie im to wedla rozumu á przyrodzenia zdáłá rzecż niepodobna/ áby kiedy ciáło miáło z martwych wſtáć. RejPos 229v. ~

»z przyrodzenia« = w sposób naturalny, zgodnie z prawami natury, z przyczyn naturalnych; z tego, co wrodzone; naturaliter HistAl, Mącz, Calep, Cn; natura Mącz, Modrz (62): Też to maſz wiedzieć/ iż ta niemocz ſwiętego Walantego przychodzi cżaſem z przyrodzenia/ cżaſem też z iakiey inſzey przygody. FalZioł V 43, V 34; bowiem ciepło z przirodzenia zawſze ku gorze ciągnie. GlabGad D5v, D5v, O6; były tam groná iákoby w winnicy s krzyſtału/ á drugie s pereł/ [...] ták iż ſie tám widziáło być s przyrodzenia vroſle. HistAl Hv, K5v; Dobrzeć tho yeſt powyedzyano/ że káżdemu ſtworzenyu s przyrodzenya pilnosć á praca o ſwem płodzye wroſlá GliczKsiąż Q3, C5, K7; RejWiz 88, 153v; Krates Thebanus powiedał iż nie máſz żadney duſze w cżłowieku/ iedno thák ciáłá s przyrodzenia ciepłem przyrodzonym żywą. BielKron 127v; Ten theż wyſep s przyrodzenia rodźi Maſtykę/ Aloes/ Cynámon/ Imbier BielKron 441v; KwiatKsiąż B; Natura sic comparatum est, Ták z przyrodzenia zrządzono. Mącz 62a, 241d, 463d; SienLek 89v, 108v; RejAp 68; ták też s tego złącżenia dwoygá oſob/ męſzcżyzny/ z białągłową/ rodzi ſie to/ co niedopuſzcża zniſzcżeć narodowi ludzkiemu [...]. A dla tego s przyrodzenia parámi tho chodzi/ áni może iedno być/ bez drugiego. GórnDworz X8; A iż też [ten sakrament] ciáłem y krwią páná Kryſtuſową názwaná bywa/ [...] ná koniec ſpołecżnym złącżeniem ciáłá y krwie Páńſkiej/ toć ſie przyrodzonym obycżáiem nie dzyeie/ bo tego s przyrodzenia nie ma/ ále z vſtáwy á z vtwirdzenia Páná Kryſtuſowego. A wſzákże tu przećiwnośći żadnych nie máſz miedzy tym co ieſt s przyrodzenia/ y też co ma z vſtáwy Páná Kriſtuſowey. RejPosWiecz3 96v; ModrzBaz 74; SkarJedn 163; SkarŻyw 133; bo práwá tylko ná ćiáłá ludzkié moc máią/ któré z przyrodzenia inſzym pánóm/ to ieſt/ vmyſłóm ſą podáné. KochWr 25; GostGosp 148; Czemu wąż fortunnieyſzy/ który z przyrodzenia/ Káżdy rok wiotché látá ná młodą płeć mienia? KochFrag 21; SkarKaz 159a; Z przyrodzenia ſię przez Wiſłę tráfiłá Ráfá/ y w źiemi kámieniſta żyłá. KlonFlis G2v, C2v; KlonWor 63.

~ z przyrodzenia swego (2): GlabGad F; znácży iż śmierć ſpráwiedliwych/ ácżkolwiek ieſt z przyrodzenia ſwego okrutna/ iednák dla tego co po niey náſtępuie [...]/ nietylko iey żádność ſwoię odeymuie/ ále też iey wielce pożądáną ślicżność przydáie WysKaz 44.

kto, co z przyrodzenia jaki(e), kto (24): [gorczyca] pamięć zginęłą przywracza y niedobrą ſprzyrodzenia potwierdza. FalZioł I 125b, V 34; iż w ſlodzonie ieſt zachowanie Melankoliej ktora z ſwego przyrodzenia ieſt cżarna ſyna albo ſzara GlabGad F, C3; RejWiz 117, 153v marg, Cc8; BielKron 451; KwiatKsiąż B2; Siccaneus, cui contrarium est irriguum, Suchy z przirodzenia. Mącz 391b; OrzQuin H4; RejPos 257; Bo pátrz iż wſzytki ſmyſły náſze bárzo vnioſłe ſą/ á bárzo ſą ku káżdey roſkoſzy s przyrodzenia przychylne. RejZwierc 142v, 215; ModrzBaz 8v, 119v; Oczko 14v; A on porzućiwſzy miſę/ [...] bieżał do śieni do drzwi zámknionych: v ktorych odzwiernym ſtał głuch [sb] z przyrodzenia SkarŻyw 99; Calep 977b; WysKaz 44; A tákże oná gorá właśnie iákby dęta/ Z przyrodzenia dźiurawa/ cżęśćią też wyćięta KlonWor 21. Cf Wyrażenia.

W przeciwstawieniu: »sprawą ... z przyrodzenia« (1): Są role ná niektorych mieyſcách/ nie ták ſpráwą iáko z przyrodzenia bárzo dobre y rodzáyne: ſą też indźie/ choćia by ie dobrze ſpráwił/ przedśię nierodzáyne. ModrzBaz 119v.

Zwrot: »mieć [co] z przyrodzenia« [szyk zmienny] (7): bo to czo ſyą od kogo vrodzy ſprzyrodzenya ma myloſzcz ktemu od kogo ſyą rodzy PatKaz I 9; GlabGad N4v; Kiedy w niemocy iedno oko ſye mnieyſze vkázuie/ niżli drugie: Albo gdy ſpi/ á białki oczu przez powieki mu widać/ á niema tego s przyrodzenia: złe známię ieſth. SienLek 22v; GórnDworz Ff2v; Zwłaſzcżá iż to z przyrodzenia mamy/ że ku poznániu tych rzecży ktore bywáią ogárnione myślą y rozumem/ żaden przyść niemoże/ iedno przez ty rzecży ktore ſmyſłem iákim poymuiemy KuczbKat 110; ModrzBaz 100v; KołakCath C.
Wyrażenia: »miejsce z przyrodzenia obronne« (1): ábowiem ono mieyſce nie było s przyrodzenia obronne [locus non erat naturaliter munitus] HistAl D2.

»sam przez się z przyrodzenia« (1): nie inácżey iedno iáko polá/ ktore choćia bywáią ſáme przez śię zprzyrodzenia płodne [quamvis fertiles]/ ále ábo owocu żadnego nieprzynoſzą/ ábo niepotrzebne źielſká rodzą/ ieſli ich oracż ſpráwą dobrą niewypráwi ModrzBaz 8v.

»z przyrodzenia skłonny [ku czemu]« (1): A naywięcey tego ſię trzebá ſtrzedz/ áby miedzy dźiewecżkámi chłopiętá nieprzebywáły/ [...] bo ten wiek z przyrodzenia ku pożądliwośći ćieleſney bárzo ieſt ſkłonny [aetas enim illa suopte nutu fertur in libidinem] ModrzBaz 11. ~

»z przyrodzenia« = fizycznie (nie duchowo); ex natura Vulg, PolAnt (3): Y będzie ſądził ten ktory z przyrodzenia ieſth nieobrzázánym/ pełniąc zakon/ ćiebie kthoryś [...] przez obrzázánie/ ieſt przeſthępcą zakonu. Leop Rom 2/27; BibRadz Rom 2/27; WujNT Rom 2/27.

»przeciw(ko) przyrodzeniu« = niezgodnie z naturą i jej prawami; jako nienormalne, dziwne; praeter naturam Calep (13): GlabGad N3; Mirum, Dźiw/ dźiwna rzecz. [...] Aliquando pro monstro ponitur, Miáſto dźiwu który yeſt przećiw przirodzeniu. Mącz 223c, 324c, d; náyduię v ſiebie/ iż ma być Dworzánin/ áni nazbyt wielki/ áni názbyt máły/ bo więc oboygu temu dziwuią ſie ludzie/ proſto iáko/ kiedy ſie co przećiwko przyrodzeniu dziwno vrodzi GórnDworz E; kthóre [ciało Chrystusa] z grubégo wnet vwielbiónym było ná górze Thabor/ przećiwko przyrodzeniu BiałKat 328v; gdyż duſze [...] máią przyrodzoną ſkłonność ku ludzkim ćiáłam iáko cżęści cżłowiecże/ tedy ták rozumieć mamy/ iż to ieſt przećiwko przyrodzeniu/ áby wiekuiśćie od ciał oddźielone były. KuczbKat 90; CzechRozm 264; Monstrose – Dziwnie, przeciw przirodzeniu. Calep [673]a, 853b; SkarKaz 608b.

~ W przeciwstawieniu: »przeciw przyrodzeniu ... z przyrodzenia« (1): Dla tego iż zła rzecż ktora ſie cżłowieku przeciw przyrodzeniu przydawa, Daleko cięzſza bywa/ niż to czo z przyrodzenia przychodzi FalZioł V 31.

Szereg: »nad przyrodzenie i przeciw przyrodzeniu« (1): ták też wierzemy/ iż ćiáło ſwe święte przewiodł przeze drzwi zámknione/ przez kámień grobowy [...]: czyniąc nád przyrodzenie/ y przećiw przyrodzeniu/ co chce z ćiáłem ſwoim. WujNT 81. ~

»przeciw przyrodzeniu« = o zachowaniu seksualnym: zabroniony przez religię judeochrześcijańską (homoseksualizm męski i kobiecy, kazirodztwo, stosunek przerywany); contra naturam Vulg (8): thylko proſſę nie cżyńćie z mężem thák hániebney złośći przećiw przyrodzeniu. Leop Iudic 19/24; Onán [...] z roſkazánia oycowſkiego/ ſzedł do iątrwie áby wſkrześił naſienie bráterſkie/ ktory też ſiemię ſwoie wylał prożno przećiw przyrodzeniu BielKron 19v, 19v, 123; Dla tegoż podał ie Bog w namiętnośći ſromotne. Bo niewiáſty ich odmieniły vżywánie przyrodzone/ w ono vżywánie ktore ieſt przećiw przyrodzeniu. WujNT Rom 1/26, Yyyyy3v.

~ Szeregi: »przeciw prawu i przyrodzeniu« (1): Oná [...] mowiłá: iáko możeſz nędzny oycże do ták wielkiey á nieſłycháney przećiw prawu y przyrodzeniu ſproſnośći/ przywodzić myśl ſwoię/ áby corká oycowſkie y máćierzynſkie łoże mázáć miáłá? SkarŻyw 487.

»przeciw przyrodzeniu i zakonowi« (1): [Neron] w lubośći cieleſney przećiw przyrodzeniu y zakonowi ſie kochał/ ták iż mátce y ſioſtrom właſnym w tym nie przepuśćił BielKron 145. ~

»nad przyrodzenie (a. naturą (a. obyczaj, a. wolą) przyrodzenia)« = inaczej niż normalnie, wbrew naturze i jej prawom, też w sposób cudowny; ab ingennis Modrz; praeter naturam Cn (44): BierEz M4v; OpecŻyw 148v; PatKaz I 7v; nyeweſzcze yſz panna marya panną y matką y rodzyczyelką zoſtala a to nad naturą przyrodzenya czlouyeczego ſyą ſtalo PatKaz II 66v; (nagł) Muł. (–) TO zwierzę z Oſla á z Kobyły ſie pocżyna y rodzi/ przeto też zawſze ieſt niepłodne/ gdiż bywa nad przyrodzenie. FalZioł IV 12d, V 17c; Przeto gdy kthora niewiaſta ma brodę albo wąſi ieſt to nad przyrodzenie GlabGad O5, L4v; MiechGlab *7v; RejPs 116v; prze ktorą téſz przyczynę/ i na swiecie go [Franciszka Spierę] krom pićiá i iedzeniá: tak długo nad przyrodzęnié/ pán Bóg chowáł. MurzHist Ev; RejWiz 153v; ktory [Jozue] nád przyrodzenie ſłońcu ſtánąć roſkazał. BielKron 46, 8, 103, 139, 144v, 322v; SienLek 108v; GórnDworz X5v, X7; Ale y toć też byłá niepodobna/ iż ſie Ewá z Adámá miáłá vrodzić [...]: A ieſzcże ktemu nád przyrodzenie/ bo s kośći wziętey z boku iego. RejPos 37, A2, 5, 135, 305v; BiałKat 283v; Syn Boży [...] pocżął śie nie z náśienia męſkiego iáko inſzy ludźie/ ále nád wſzyſtek obycżay przyrodzenia/ mocą duchá S. KuczbKat 30; RejZwierc 78v [2 r.]; ModrzBaz 42; Oczko 14; Tegoż roku drugie dziećię pod Krákowem ledwo puł Mieſiącá máiąc od národzenia/ wymownym głoſſem nád przyrodzenie/ przyſcie Tátarſkie do Polſki przepowiádáło StryjKron 350; Calep 593a; Iáko [ciało Chrystusowe] nád przyrodzenie po wodzie chodziło/ ták wchodziło y zámknionymi drzwiámi/ y ieſt zupełne pod oſobą málutkiego chlebá. WujNT Yyyyy, 581; SkarKaz 576b; KlonFlis C2v.

~ nad przyrodzenie czego (2): RejAp 100; y [Pan] okazał miedzy nimi nową gwiazdę/ nád przyrodzenie biegow niebieſkich/ ktora przed tym nigdy widaná nie byłá RejPos 35v.

nad przyrodzenie czyje (2): [sądnego dnia] Słończe/ niebo/ y gwiazdy nád ſwoie przyrodzenie ſie okażą. BielKron 136. Cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »nad przyrodzenie człowiecze« (1): [Chrystus] rácżył ſie národzić [...] s pánny cżyſtey Máriey/ nád przyrodzenie cżłowiecże BielKron 138.
Szeregi: »nad przyrodzenie i nad bieg pospolity« (1): Niegdy ſię też to [niedonoszenie płodu] po piątym mieſiączu przydawa, A tho gdy płod nad przyrodzenie y nad bieg poſpolity: [...] niż ſie dni wypełnią: odchodzi FalZioł V 29v.

»nad miarę i przyrodzenie« (1): Lethargicus – Vſtawnie nad miare ij przirodzęnie ſpiaczi. Calep 593a.

»nad przyrodzenie i przeciw przyrodzeniu« (1): WujNT 81 cf »przeciw przyrodzeniu«. ~

»nad przyrodzenie« = tłumaczenie greckiego wyrażenia μετά τά φυσικά traktowanego jako tytuł dzieła Arystotelesa (2): ARiſtoteles [...] w kxięgach ſwych pirwſzych, ktore nazwał Metaphiſica to ieſt, o rzecżach nad przyrodzenie, piſze, Iż [...] GlabGad A4v; KwiatKsiąż K3 marg.

W przen (7): Ten Archites [...] powiadał iż przyrodzenie nicz wielomownego nie miłuie BielŻyw 39, 98, 141; Niech fárbuie káżdego s przyrodzeniem cnotá/ Bo odmieniáć vrodę/ ſzpetna to robotá. RejZwierz 2v; Y Tu ſie przyrodzenie długo rozmyſláło/ Gdy tę głowę [Łukasza z Górki] w ſwych ſpráwach/ poſtánowić miáło. Bo ná co ią obroćiſz/ by w Weneckim kramie/ O cżym iedno pomyſliſz/ wnet ſtárguieſz tanie. RejZwierz 51v; Tákież też niema być mieſzkánie w powietrzu źimnym/ bo thákie lepák gáśi ćiepło przyrodzone/ á niedopuſzcza mu wolnie ſwego vrzędu ſpráwiáć/ bowiem ono [tj. ciepło] ieſt Mátką przyrodzenia. SienLek 2v; (nagł) Człowiek ſobie ſam krżyw w vkroceniu żywota ſwego. (–) ALe niewiem by nam co w tym krotkim żywocie y przyrodzenie ná licżbie zoſtáło. RejZwierc 156v.
2. Oparte na doświadczeniu prawa i zasadzie rozumowania (2): Abowiém mieyſce któré ieſt około tego Punktá/ przez który przechodzą Linié/ cztéremi ſye kąty proſtemi wypełnia: á iżby więcéy proſtych tám miáło być/ przyrodzenié tego nie nieśie. GrzepGeom C4.
Wyrażenie: »za przymuszeniem przyrodzenia« = z oczywistości rozumowania (1): Acżći iuż Papiestwo y one stare pogany w tym przebráło wſpomináiąc wſzytkie święte y Máryą przy Bogu gdy przyśięgę cżynią gdźie ſię práwie prawdą [lege: prawda] záprzymuſzeniem przyrodzenia/ z wnętrznośći ſerdecżnych ná iáśnią wyrywa CzechEp 87.
3. Coś materialnego stanowiącego składnik przyrody (9): Pátrzże iáka ſubtylność w káżdym przyrodzeniu/ Ktoż ſie może przypátrzyć thákiemu ſtworzeniu. Coż rozumieſz o ſámym co tho wſzytko ſpráwił RejWiz 113v, 152v; Ná pocżątku [Pan Bóg] ſtworzył ieſt niebo y zyemię/ to ieſt/ duchowne y cieleſne przyrodzenie BielKron 1; co náturá dáłá oboigu themu [ptakom i drzewom]/ ku potrzebie/ y zachowániu [...]. Ale nie pátrzmy ná przyrodzenie/ pátrzmy ná to/ co cżłowiek rozumem á ręką vrobi. GórnDworz Ll6.
Wyrażenie przyimkowe: »w przyrodzeniu« = pod względem wyglądu (1): Pátrzayże iáko tu widzimy ná tey nędzney zyemi rozmáite roznośći w przyrodzeniu/ ták miedzy źwirzęty/ tákże miedzy rozlicżnymi ptaki/ rybámi/ drzewy/ y miedzy ziołj rozmágitemi RejZwierc 2v.
a. Świat organiczny (4): Słonce ieſt oko Boże nieba y przyrodzenia okraſſa BielŻyw 135; RejZwierz 139; To opánowánie [nad stworzonym światem]/ ieſzcze w cáłem á doſkonáłem przyrodzeniu dáne ieſt: ále zginęło przez vpadek człowieczy BibRadz I 1d marg.
Wyrażenie: »wszystko przyrodzenie« = świat (1): ná kóniec/ [Arystoteles] popſowawſzy wſzyſtkié Democrácyȩ y Aryſtocrácyȩ/ iedno Páńſtwo we wſzyſtkim przyrodzeniu/ pod tym naywyżſzym ſprawcą zámyka OrzQuin O3v.
4. Fizyczny pierwiastek organizmów żywych; ciało; stan zdrowia, siły; natura HistAl, Mącz; habitudo Mącz, Calep; indoles, complexio, constitutio corporis, corpus Mącz (248): BierEz I3; PatKaz III 120; okładać cżoło/ ſkronie/ y wſzytko gardło/ ale tho działać zbacżnoſcią/ bo niegdi tędy zbytnią krew przyrodzenie pędzi FalZioł I 70d; tak iż naſienie [męskie] zbytecżne ſie mnoży/ ktorego zbytecżney wilkoſci: przyrodzienie zadzierżeć niemogącz/ pędzi ie męzkiem cżłonkiem FalZioł V 11v; Bo wekrwi zależy wſzytek żywot cżłowiecży/ kto ią bezmiernie á nie potrzebnie puſzcża: ſam ſię żywota zbawia/ bo wſzytko przyrodzenie nią trwa FalZioł V 61v, IV 49c, V 57, 61v, 69v; [Tullius] tak vcżył iakoby żadny więtſzego cirpienia nie miał od przyrodzenia nad roſzkoſz cieleſną. BielŻyw 38, 89; ſłuſza wiedzieć iż trzy ſą ſiły w cżłowiecże. Pirwſza ieſth ſiła przirodzenia/ wtora ſiła żywota/ trzecia ſiła duſze y rozumu. Pirwſze dwie pokarm mnożi y poſila GlabGad Lv, C3, C8v, G6, H5v [2 r.], H7 (17); Przyrodzénie ſię zmienylo. Wewnątrz goraż zwirzchu ziębnież Ty iuż dlugo zyw niebędzież. RejKup G; Na ciele zaś vtracił wſzyſtkę ſprawę przyrodzęniá/ vtracił chęć ku iedzęniu/ ſtolcow niemiéwał/ ſpać niemagał MurzHist D4v; Bacżę iż z wámi rychło muſzę ſie iuż rozſtáć/ Bo przyrodzenim zdrowiu nie mogę iuż ſproſtáć. BielKom C7, C7v, E8v, G3v; GliczKsiąż I6v; Máłoćby nam po zyołach bychmy przyrodzeniu/ Nie cżynili bezpráwia w piciu á w iedzeniu. RejWiz 61v, 117v marg, 118 [3 r.], 118v, Cc4v; RejFig Cc4v; RejZwierz 53; abowiem we wſzyſtkich ludźiach przirodzenie na maluczkich potporach przeſtaye ieſliże na potrzebę tylko wzgląd mámi á ieſliże na roſkoſz tedi mu ſię nigdi ſtać doſić niemoże. KwiatKsiąż Dv; Corporis firma constitutio, Mocne przirodzenie. Mącz 413b, 182d, 232c, 413b, 434d, 482a; Kiedy náśienia człowieczego więcey wynidźie niżli przyrodzenie potrzebuie/ bárźiey zemdli śiłę przyrodzoną SienLek 14; A iákie ktoremu przyrodzeniu lekárſtwá máią ſłużyć/ ták pobaczyſz SienLek 46, 1v, 34v, 46, 59, 108; HistRzym 17; Bo kiedy to bacżymy/ iż Chleb z winem mocą przyrodzenia/ vſtáwicżnie śie przemienia w Ciáło y Kreẃ ludzką/ tedy [...] KuczbKat 165; RejZwierc 15, 73, 237; Oczko 23v; Vyźrzyſz [w niewinnych dziatkach] znáki nie máłé wrodzonéy hoynośći/ Y cnoty: á nie vyźrzyſz ſkęmpſtwá y chćiwośći. Czemu? bo przyrodzenié ná mléku przeſtawa: A máiąc co mu doſyć/ dáléy ſye niewdawa. KochDz 106; KochPhaen 5; WerGośc 227, 228, 269; Calep 469a; GrabowSet Ev; ále Mázurowie Trwáłością przyrodzenia Tátáry przechodzą. CiekPotr 43.

przyrodzenie czego (8): Bowiem według odmiennoſci cżaſu mieni ſie też y przyrodzenie cżłowiecżey ſkładnoſci GlabGad G3, A7v; RejWiz 117 marg, Dd; Habitudo, Zroſt álbo przyrodzenie ciáłá. Mącz 151b; RejZwierc 60v. Cf »nad przyrodzenie«.

przyrodzenie czyje [w tym: pron poss (16), G sb i pron (13), ai poss (13)] (42): Bo mleko właſney matki: przyrodzeniu niemowiątku [!]: barzo ſłuży FalZioł V 35v; Bo iuż iego [chorego] przyrodzenie truchleie á niſzcżeie/ dla barzo iadowitego zarażenia. FalZioł V 73v, V 59v, 64; GlabGad E5v, M4v; RejKup h7; RejWiz 62; możeć Człowiek pokuſzáć y thego y owégo [ruty i szałwii]/ bacząc iedno śiłę y przyrodzenie chorego. SienLek 37v; A iákie ktoremu przyrodzeniu lekárſtwá máią ſłużyć/ ták pobaczyſz/ gdy będźieſz wiedźieć iáko poznáć czyie przyrodzenie SienLek 46, 5, 12v, 29v, 30; HistRzym 112v, 113v; RejZwierc A6v, 3v, 6v, 105v, 157; Niech przeto káżdy pozna ſkąd powſtał y przyrodzenie ſwoie wſzytko/ iáko krewkie ieſt/ iáko rozmáitem niemocam/ nędzam/ á ná oſtátek y śmierći poddáne ModrzBaz 57; SkarŻyw 46; WerGośc 241. Cf »przyrodzeniu swemu dosyć czynić«, »pełnić swoje przyrodzenie«, »ludzkie przyrodzenie«, »według przyrodzenia«, »z przyrodzenia«, »przeciw przyrodzeniu«.

G sg w funkcji przydawki lub orzecznika (62):

~ kto, co (jest a. bywa) jakiego przyrodzenia [= jaki] (61): Pyerue pytanye yakyey byla baruy [Maryja] na ſkorze [...] y kladzye voyczyech ſczeruona byaley czudney barzo [...] bo y czudna yeſt ta plecz y barzo czyſtego przyrodzenya PatKaz III 119; Cżemierzicza [...] ludziem tłuſtim wilgotnego przirodzenia ma być dawana. FalZioł I 45d; [Sroka] IEſt ptak biały y cżarny przyrodzenia ciepłego FalZioł IV 26a; około fortki wychodzenia płodu dobrze namazować, y owſzem gdi widziſz niewiaſtę przirodzenia barzo ſuchego á k temu macicze ſuchey FalZioł V 19d, [*7], [*8]v [2 r.], I 9b, 27c, 42c (31); Bowiem wſzelka ſamicza zimnieyſzego ieſt przyrodzenia niżli ſamiec GlabGad C8; Cżemu zwierzęta wielkie ſerce maiące bywaią ſuchego przyrodzenia, y mięſa kruchkiego, iako ieſt Ielen etc. (–) Bowiem ciepło ich przyrodzone, [...] trawi wilgotę wodną GlabGad E3v, A2, B, B2, Cv, D4 (19); RejWiz 24; Struſowie pthacy płodzą ſie w Afryce/ [...] przyrodzenia mocnego/ ták iż żelázo trawi BielKron 271; A ryczerze albo boiownicy potrzeba yżeby przyrodzęnia mocznego byli/ yżeby byli w naukach woiennych biegli KwiatKsiąż O4, B3; Corpus bene constitutum, Ciáło zdrowe/ dobrego przirodzenia. Mącz 413b; SienLek 3v; A ták pánie mátki/ á zwłaſzcżá ktore ſą przyrodzenia dobrego/ bárzoby dobrze áby ſámy dziatki ſwe y karmiły y wychowywáły. RejZwierc 6v. Cf »krewnego przyrodzenia«.

kto dwojga przyrodzenia [= zbudowany z połączenia dwóch gatunków] (1): [Cekrops] Rzecżon był Diphes/ to ieſt/ dwoygá przyrodzenia mąż [pół człowieka i pół węża] BielKron 27. ~

W charakterystycznych połączeniach: przyrodzenie ciepłe, czerstwe (2), dobre, mocne, subtelne, śmiertelne, trwałe, wątłe, zaziębione; przyrodzenia chudego, ciepłego (2), czystego, dobrego (dobroć) (6), flegmistego (2), gorącego (9), grubego (grubość) (6), kolerycznego (2), melankolicznego, mocnego (mocność) (4), niemocnego, niewieściego, subtelność (subtelnego) (3), suchego (9), tłustego, trwałego (2), wilgotnego (wilkiego) (2), zimnego (zimność) (9), złego; przyrodzeniu szkodliwy.

Zwroty: »przyrodzeniu swemu dosyć czynić« (1): Ciáło duchem nigdy nie może być/ Muśi według ſwoiey krewkośći żyć/ Przyrodzeniu ſwemu doſyć cżynić BielKom G4.

»czynić gwałt przyrodzeniu; przyrodzenie zgwałcić; zgwałcone przyrodzenie« [szyk zmienny] (4;1;1): RejWiz 62; A ieſli gwałt cżynią thák ſláchetnemu przyrodzeniu ciáłá ſwoiego/ á coż rozumieſz ieſliże też tám oná niewinna duſzycżká nápoły nie obumrze? RejZwierc 60v; A mniemaſz áby gniew záiątrzony máło przyrodzenia zgwałćił y żywotá vkroćił? RejZwierc 157, 15, 75v, 157.

»pełnić swoje przyrodzenie« = iść za głosem natury (1): Potym gdy [żona Putyfara] prawie doznała Iż go [Józefa] namowić niemiała Pełniącz ſwoie przyrodżenie [...] Wnet nań gwałtu żawołała RejJóz A3v.

»szkodzić przyrodzeniu; przyrodzeniu szkodliwy« [szyk zmienny] (1;2): tak też żołądek gdy iuż od picia rozmoknie więcęy [!] go może znoſić á nie tak iemu cięſzko wſzakoż ono ku pożytku nie idzie y owſzem ſzkodzi przyrodzeniu GlabGad E8v; Acżkolwie wſzelki owoc ieſt ſzkodliwy przyrodzeniu dla ſwey zimnoſci/ wſzakoż ten ktori ieſth bliſki ku krwi nie tak wadzi GlabGad I6v, I.

Wyrażenia: »cielesne przyrodzenie« (1): A o ynſzych darach albo też niedoſtatkach ćieleſnego przyrodzenia mamy ſię tych radzić/ Ktorzi [...] KwiatKsiąż B3.

»przyrodzenie krewkie« (1): (nagł) Przyſięgá Mniska. (–) [...] Obiecuię teſz chowáć tzyſthość nieodmienną/ ile przyrodzenie krewkie znośić może [...]: I wyrzekam ſie właſnych rzetzy. KrowObr 137v.

»krewnego przyrodzenia« = sangwinik (3): Krewnego przyrodzenia ludzie miewaią rumiane vriny/ iakoby złotey barwy FalZioł V 2a, [*8]v; Sanguineus, Pełny krwie/ krewnego przirodzenia. Mącz 367b.

»ludzkie, człowiecze przyrodzenie« [szyk 7:6] (7:6): Wyrozumie mocz zioł/ mocz zwierząt/ moc drogiego kamienia/ y taiemną ſprawę ludzkiego przyrodzenia. FalZioł +2v; Krew cżyrwona ſzarłatowey barwy/ gładka/ á gęſta, Przyrodzenie cżłowiecże zdrowe znamionuie. FalZioł V 59v, [*7], III 25a; trzeba bacżyć iż nie będzie doſtatecżne poſądzanie dobroci albo złoſci cżłowieczego przyrodzenia, z iednego tilko cżłonka GlabGad Mv, N6; KromRozm I D3; BibRadz Dan 4/13; BielKron 290; BielSpr b3v; Bo iáko bez pićia y iedzenia/ ták bez męſkiego z niewiáſtą złącżenia powiádáią/ że ludzkie przyrodzenie zetrwáć niemoże. WujJud 133v; (marg) Cżemu to nie ma być pozwolono żeby ſie IEzus począć miał z naſienia Iozefowego [...]. (–) á tákby [ta sprawa, tj. poczęcie Jezusa przez przeniesienie nasienia Józefa bez stosunku seksualnego] nową y dziwną/ áni Boſką oſobliwą nie byłá. Boby ſie rychley w niey ćoś [!] ćieleſnego/ á przyrodzeniu ludzkiemu przywoitego náydowáło/ á niż Boſkiego y duchownego. CzechRozm 162v. Cf »nad ludzkie przyrodzenie«.

»mdłe (jest) przyrodzenie; mdłość przyrodzenia; przyrodzenie mdleje; przyrodzenie mdlić« [szyk 11:4] (10;3;1;1): Też przezliſz ocztu pożywać [...]: nie ieſt barzo pożytecżno/ bo przyrodzenie mdli vrażaiącz y martwiącz w wnątrz moczy przyrodzone. FalZioł V 64, [*7]; Nie ieſt to żaden żart ale iſta prawda, iż richley ſie ſkazi chlebem nie dopiekłym niżli mięſem, zwłaſzcża kto ieſt mdłego przyrodzenia. GlabGad G6v, M, M4v, N5, O6v, P; BielKom B3v; Bo on [Pan Bóg] mdłe przyrodzenye ſam lepyey racży znáć/ Wye iżechmy nędzny proch/ [...] Gdyż cżłowyek yáko śyáno nye może długo trwáć LubPs X4v; RejWiz 87v; Rzadki mocz á blády/ mdłość przyrodzenia známionuie w ćięſzkiey niemocy. SienLek 24v; HistRzym 113v; SkarŻyw 46; Któreś [lata] ty niemal wſzytkié ſtrawił nád kśięgámi/ Máło ſye báwiąc świátá tego zabáwámi. Terazby owoc zbiéráć ſwoiego ſzczépienia: Y rátowáć w záchwianiu mdłégo przyrodzenia. KochTr 24.

»przyrodzenia moc« (1): á tho iż [lawendowa wódka] naprawia wſzelkie moczy w cżłowiecze, Iako przirodzenia mocz, moc żywota FalZioł II 7b.

»przyrodzeniu przeciwny« (1): [w smażonym mięsie zostanie] tilko ſam pokarm ſuchy przyrodzeniu przeciwny GlabGad H3.

Szeregi: »ciało i przyrodzenie« (1): iż niewiaſta [...] ieſt [...] zimnego a ſuchego nazbyt, albo tłuſtego nazbyt ciała y przyrodzenia FalZioł V 17b.

»kompleksyja, to jest przyrodzenie (a. złożenie przyrodzenia)« (2): Maſz wiedzieć iż taki ieſt flegmiſtey Complexijey/ to ieſt przyrodzenia flegmiſtego. FalZioł V 54; Bowiem łyſina vkazuie komplexią, to ieſt, ſłożenie przyrodzenia z kolery. GlabGad B2v.

»przyrodzenie a (i) nałog« (2): SienLek 10; náſz chory [...] mniey żáłowáć będźie/ że ná ten czás przemrze [tj. przegłodzi się]/ á zwłaſzczá kiedy śiedźi w wodźie [...]/ áby niemiał ieść y pić/ co przyrodzenié y nałóg rozumny pożąda Oczko 19.

»przyrodzenie abo płeć« (1): iedz potráwy kthore baczyſz ſwemu przyrodzeniu/ (ábo płći) godne/ álbo ktore maſz zwyczáyne. SienLek 12v.

Wyrażenia przyimkowe: »podług (a. według) przyrodzenia« (2): Iezus w ten cżas dlá bolu ſilnégo pragnąl podlug przyrodzeniá/ bo wſſytka krew s niego byla wytocżona OpecŻyw 149.

~ według przyrodzenia czyjego (1): TEż gdy ſie iuż imie dziecię ieść/ trzebá mu y pokármy rozeznawáć według przyrodzenia iego. RejZwierc 6v. ~

»z przyrodzenia« (15): Przy tym maſz bacżyć Ieſli po zlężeniu zbytnie wilkoſci z niewiaſthy odchodzą, [...] z ktorey przycżyny takowe rzecży ſzkodliwe przichodzą. [...] Naprzod z obphitoſci krwie we wſzytkiem ciele oney niewiaſty z przyrodzenia. FalZioł V 27v; Wzroſt pochyły przedſię, nie od ſtaroſci ale z przyrodzenia znamionuie cżłowieka, dowcipnego, taiemnego/ ſrogiego/ ſkąpego GlabGad M5; od tych grzechow powćiągani mayą być [młodzieńcy]/ wkore [!] ye łatwie s przyrodzenia láta przywodzą/ abowiem każdy wiek álbo láta máią ſwoye nieyákie właſćiwe wyſtepki. KwiatKsiąż C4; W Kim kreẃ pánuie poſpolićie/ á z przyrodzenia/ táki człowiek/ ieſt ćiáłá pełnego SienLek 29; GórnDworz X8; RejZwierc 179, [213]; PaxLiz D2v.

~ z przyrodzenia swego (1): Zaſz niewiećie że z przyrodzenia ſwego gdźie ieſt żywe ćiáło/ tám y kreẃ y ten wſzyſtek ktorego ćiáło ieſt być muśi. WujJud 172.

kto, co z przyrodzenia jaki(e) (7): iż niewiaſta z przyrodzenia ieſt mdła/ nieduża FalZioł V 17b; Ieſtliby ktora pani będączprzirodzenia [!] mdła: niemogła tak cżęſtego parzenia znoſić w wannie/ tedy [...] FalZioł V 19c; GlabGad D4v; BielKron 2v; Prot C4; Niewieśći mocz s przyrodzenia bielſzy ieſt niż męſki SienLek 25v; KlonWor 75.

W charakterystycznych połączeniach: z przyrodzenia bielszy, chłodny, ciała pełnego, ciężki, mdły (2), tęgi; z przyrodzenia mdleć. ~

»przeciw przyrodzeniu« (1): Ktorzy ſlubuią/ albo prziſięgaią ſzglupſtwa/ á nieumiętnoſci ſwey/ dziewicſtwo chować przeciw przirodzęniu/ albo wſtępyć do klaſthora SeklKat F2.

»przeciw przyrodzeniu« = szkodliwe a. szkodliwie dla zdrowia (4): gdyż káżda gorączká ćiáło ſuſzy/ y przećiw przyrodzeniu grzeie Oczko 14; ArtKanc R17; [opilstwo] Ieſt przećiw przyrodzeniu/ gdyż [...] náturę miáſto pośilenia obćiąża y gubi. PowodPr 71.

~ przeciw przyrodzeniu czyjemu (1): [płód umarły poznać] gdy [niewiasta] tego iedła albo picia żąda/ czo ieſt przeciw iey przyrodzeniu/ albo cżego niemiała w zwycżaiu. FalZioł V 32v. ~

»nad przyrodzenie« = inaczej niż normalnie (3):

~ nad przyrodzenie czego (2): RejAp 100; iáſna rzecz ieſt/ że też mogł P. Chriſtus ćiałem ſwoim/ nád przyrodzenie iego/ wniść przez drzwi zámknione: y być zupełny pod oſobą málutkiego chlebá. WujNT 60.

Wyrażenie: »nad ludzkie przyrodzenie« (1): ij zawolál [Jezus] nad ludſkié przyrodzenijé wielkim gloſem ij gorzkim placżem/ ſiodmé a oſtatnié ſlowo OpecŻyw 150v.
Szereg: »nad dziw a nad przyrodzenie« (1): Woła też y opowieda pocżęcie y porodzenie iego dziwne z dziewice pánny/ ktore ſie nád dziw á nád przyrodzenie biegu ſwieckiego sſtáć miáło/ y sſtáło ſie ieſt. RejAp 100. ~

»nad przyrodzenie« = więcej niż potrzebuje organizm (1): Bo tákie v nich ćwicżenie/ Lać w ſię y nád przyrodzenie/ Gębá woła ieſzcże náley/ Brzuch ſie nie chce ciągnąć dáley/ A żołądek mowi iużći/ Ná oſtátek ſzyiá puśći BielKom E8.

W przen (1): Sámo przyrodzenié iáko z niewdźięcznych ſynów/ winy bierze: tego ná ręku/ tego ná nogách karze: ten puchnie/ ów gnije: ábo wrzodliwi/ ábo trędowáći/ żadnégo zdrowégo niémáſz KochPij C2.
Przen metonimicznie: Człowiek (5): Bowiem takowemu przyrodzeniu zdrowſze ſą iaycza twarde niżli miękkie. GlabGad H6; tákowe by były nieznoſne krewkoſći ludzkie/ ktore przyrodzenie przeſláduią [naturam persequuntur humanam]/ iżby theż wſzyſcy w ſidło roſpácżenia byli przyciągnieni HistAl Gv; A káżde przyrodzenie s tych cżworgá [tj. tzw. czterech wilgotności] iednego/ Záwżdy więcey muśi mieć RejWiz 117v; GrabowSet Fv.
Wyrażenie: »przyrodzenie człowiecze« (1): X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ Piſze fol. 224. Iż ſámemu przyrodzeniu cżłowiecżemu niepodobna po ták długim y wielkim przez vbicżowánie krwie wylaniu/ krzyżá dźwigáć CzechEp 183.
a. Ludzka natura w Chrystusie wcielonym (13): RejPosWiecz2 91v; Przetoż ſam iáko ſwemu práwu [o obrzezaniu]/ wziąwſzy ná ſię ſłużebne [tj. ludzkie] przyrodzenie/ podlega SkarŻyw 2.

przyrodzenie czyje [w tym: ai poss (9), pron poss (2)] (11): SeklPieś 15v; Boć wielka ieſt łáſká twoiá k nam/ ktorąś hoynie vkazał nam/ wźiąwſzy náſze przyrodzenie/ z ſwey miłośći. ArtKanc C17v. Cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »przyrodzenie ludzkie, człowiecze (a. człowieczeńskie)« [szyk 5:4] (5:4): HistRzym 69; Tákże też Pan Kryſtus/ ile cżłowiek w náturze cżłowiecżey/ y w tych wſzytkich właſnoſciach/ ktore temu przyrodzeniu cżłowiecżeńſkiemu właſne ſą/ złącżon ieſt z námi RejPosWiecz2 91v, 91v; WujJud 45; Poki Chryſtus Pan Bog náſz widomy tu ná ziemi známi mieſzkał/ y w ludzkim przyrodzeniu y oſobie nas vcżył/ poty iemu Namieſtniká y Wikáryego nie potrzebá było. SkarJedn 56; SkarŻyw 384; Chćiáłá ſpráwiedliwość/ mieć thę BOſką mądrość/ ludzkim przyrodzeniem/ Perſon rozdźieleniem/ ſpoioną oſobnie ArtKanc A11v, A12v; WujNT 687.
Szereg: »natura i przyrodzenie« (1): Iáko tedy prawdziwie przyiął Chriſtus poſtáć człowieczą/ to ieſt/ náturę y przyrodzenie człowiecze WujNT 687.
b. Płeć, bycie kobietą lub mężczyzną (6): GroicPorz b2v; Androgine ſą w Africe/ ktorzy oboie przyrodzenie máią á ſpołu ſie mieſzáią BielKron 8; Androgynos, Który oboygá przyrodzenia yeſt tak męskiego yáko y niewieśćiego alias Hermophroditae nuncupantur. Mącz 9c.
Wyrażenie: »przyrodzenie męskie« (1): Ktorem członkom w ludziech [planety; tu: Jowisz] panuią. Pluczam/ koſciam malem, chrzęſlkam wątrobie, w przyrodzeniu męzkim y w niewieſciem pokoleniu. FalZioł V 51.
Wyrażenie przyimkowe: »nad przyrodzenie« (1):
~ Wyrażenie: »nad przyrodzenie żeńskie« = inaczej niż kobiety (1): Ná iey mieyſce Orthigia weſzłá nád przyrodzenie żeńſkie walecżna BielKron 297. ~

Żart. (1):

Wyrażenie: »niewieście przyrodzenie« = o mężczyźnie wykastrowanym (1): GAlenus Krol gdy ieden żonę mu oſzukał/ [...] Kazał gi owáłáſzyć/ y nápiſáć ná nim/ Iż ten rowną zapłátę [...] wziął [...]. Bo niewiáſtę oſzukał/ á iż temu ſproſtał/ W niewieſciem przyrodzeniu też ná ſtárość zoſtał. RejZwierz 16v.

5. Organ płciowy męski lub żeński (3): IEdnemu przyrodzenie ſnadź było vpádło/ Chłopiſko podle pániey co cżytáłá ſiádło. Drugi przed nim poćichu nápiſał beſtia [po zmianie jednej litery = bez pyja] RejFig Cc2v.
Wyrażenia: »członek przyrodzenia« (1): Naturalia, dicitur Pudenda – Członek przirodzenią. Calep 689b.

»męskie przyrodzenie« (1): Tego cżaſu w Rzymie ſie vrodziło dzi[ecię] m[aiąc] cżtyrzy ręce tak też wiele ocżi [y uſzy. Dwoie te]ż męſkie przirodzenie miało. BielŻyw 116.

6. Cecha charakteryzująca dany obiekt; natura HistAl, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, JanStat, Cn (1182): A iáko iuż wieſz y widziſz iż rozne ſą przyrodzenia w káżdym ſtworzeniu ná ziemi/ tákże też tám [w niebie] ſą wierz mi dziwnie roznieyſze RejZwierc 2v.

przyrodzenie czego (2): Yeſli przez náukę/ náukę śwyecką/ yáko [...] Dialektykę á philoſophią/ ktora ſye częſcyą około przyrodzenya rzeczy ták nyebyeſkich yáko źyemſkich/ widomych y nyewidomych/ obira/ [...] rozumyeſz. KromRozm II o4v; tedy ſię [dobrzy pisarze] nie iedno ná ninieyſze cżáſy álbo ná poſtánowienie porządku/ ále więcey ná wſzech rzecży przyrodzenie [ad rerum naturam] oglądáią. ModrzBaz 1v.

a. O ludziach (815):
α. O ludziach jako gatunku (399): Wſzitko może zmieniono być krom przyrodzenia. BielŻyw 97; RejKup n8; Ale záſię nam rozumnym/ ktorzy mamy dobrowolnoſć w thym przyrodzeniu/ wiele nam łágodnoſći przydano. HistAl K3v; Przypuſzcżay ſwe krewkośći ná lepſze bacżenie/ A obacżay gdy cie nacż wiedzye przyrodzenie. RejWiz 189v, 76, 129 [2 r.], 134, 189v, Cc5v; Leop *B4v; Gdyż ták przyrodzenié náſze ſpráwiło/ ábyſmy z iáwnych y wiádomych nam rzeczy/ poſtępowáli ku rzeczam táiemnym y niewiádomym OrzQuin H4; Wiádomoć ymienia Bożego w náſze vmysły przirodzenie wpoyiło. Mącz 250c, 145d; bo pirwey cżłowiek ieſt thym ná czo go przyrodzenie obráło GórnDworz Ff2v, D3v, L4, Ff2; KuczbKat 295, 365; RejZwierc 4v, 112, 223v [2 r.], 240v; RejPosWstaw [414]v; CzechRozm 242v; Wątłość przyrodzenia/ wychowanie/ bieg żywotá/ poſtępek wiekow/ ná oſtátek śmierć ſámá/ cżyni nas wſzyſtki ſobie rownymi. ModrzBaz 56v; że mnoſtwo á ſrogość praw w káżdey Rzecżypoſpolitey/ ieſt wielkim znákiem złego wychowánia ludzkiego/ nieſzcżęśliwego przyrodzenia y złośći vſtáwicżnie roſtącey ModrzBaz 69v; iednákąć świátłość poznawánia y rozſądzánia prawdy przyrodzenie wſzytkim ludźiom dáło ModrzBaz 100, 9v, 44, 67; Ale iſz ich [Kaina i Abla] nie wráiu/ áni przed grzechem [Adam i Ewa] vrodzili/ iakie ſami mieli/ tákie im przyrodzenie dáli. SkarŻyw 263, 15, 263, 463; CzechEp 43; WisznTr 9; Przez ćię [Duchu Św.] bywa odrodzone/ przyrodzenie, ktore było w nas zepſowáne ArtKanc H15v; Zmiátaymyż to przyrodzenie/ á ćiáłu iáko beſtyey nierozumney rządźić ſię nie dáymy. SkarKaz 489a, 385a, 610b.

przyrodzenie czyje [w tym: pron poss (80), ai poss (68), G sb i pron (19)] (167): KromRozm III A7v; LubPs N5v; KrowObr 43v, 116; Gdyż náſze przyrodzenie ták ſie z námi lągnie/ Iże więcey ku złemu niż k dobremu ciągnie. RejWiz 89, 129, 133, 133v, 134v, 190, 192; RejZwierz 143; BibRadz I 53c marg [2 r.], 136b marg; RejAp 1, 1v [2 r.], 2; A wżdy ieſt ták iádowite przyrodzenie iego [człowieka]/ iż y tego ták wielkiego klenothu [tj. duszy]/ iemu z dworu niebieſkiego nádánego/ [...] odſtąpi RejPos 247, A6, 27, 31, 51v, 52v (28); KuczbKat 20, 395; ták iáko o onym Adámie cżytamy/ iż wpuśćił weń Pan duchá żywiącego/ [...] áby tu ſwe to źwirzęce ciáło ták onym roſtropnym duchem rządził á ſpráwował/ áby [...] przyrodzeniu ſwemu nie dał ſie rządzić á vnośić od pocżćiwey powinnośći ſwoiey/ ále iáko twárdym munſztukiem onym ſwiętym rozumem wſzytko w ſobie hámował y ſtánowił/ gdzyeby go [...] ono iego záwikłáne przyrodzenie do cżego ciągnęło nieſłuſznego álbo nieprzyſtoynego cżłowiecżeńſtwu iego. RejZwierc 4-4v, A6v, 3, 4v, 17, 35v (23); CzechRozm 205v, 206, 206v, 242v; ModrzBaz 67, 71; SkarŻyw 167; KochMarsz 153; ArtKanc B20; KochWr 31; KochPij Cv; OrzJan 92; LatHar 196. Cf »przyrodzenie ludzkie«, »z przyrodzenia«.

G sg w funkcji przydawki lub orzecznika: kto, co jest (jakiego) przyrodzenia (2): A ieſli wy będąc przyrodzenia złośćiwego nie vmiecie dzyáłáć źle dzyatkom ſwoim/ á coż owſzem Ociec wáſz niebieſki miłoſiernieyſzy ieſt nád wſzytki oyce ſwiátá tego. RejPos Ooo2v, 296v.

W połączeniu szeregowym (1): A wſzákoż o ludźie/ cżás iuż potrzebuie/ ábyſmy wżdy kiedy práwą ludzkość ná ſię oblekli: co rozum/ co przyrodzenie/ co Bog ſam ná oſtátek po nas mieć chce. ModrzBaz 143v.

W przeciwstawieniach: »przyrodzenie ... sumnienie (9), rozum (4), cnota (2), łaska boża« (16): Iuż rozum/ poki z duſzą ſnádne rozeznánie/ Vcżynić może co ieſt/ ále przyrodzenie/ Obroći tho wnet ſnádnie w inſze rozumienie. RejWiz 118v, 101v marg; RejPos 63; Możem tedy pobaczyć/ iż więtſzą moc ma ſłowo y łáſká Boża/ á niż przyrodzenié BiałKat 283v; Sumnienie záwżdy tám rádzi gdzie cnotá/ Przyrodzenie z nim záwżdy ciągnie kotá. RejZwierc 223, B2, B3, 151, 155, 223 [5 r.], 223v [2 r.].

W porównaniach (5): Abowiem iáko Philozophowie piſzą/ iż przyrodzenie cżłowiecże rodzi ſie iáko goła tablicá ábo goła kártá RejPos 63, A6, 63 marg, 337v marg; Przyrodzenie ieſth iáko gil ná wſparze/ Kiedy ſumnienie ſwowolnego karze. RejZwierc 223v.

W charakterystycznych połączeniach: przyrodzenie dobre, jadowite, nędzne (3), nikczemne (3), w dobrym niepotężne, odmienne, okrutne, słabe, swowolne (3), uporne (3), (dziwno) zawikłane (4); przyrodzenia wątłość.

Frazy: »przyrodzenie ciągnie [do czego, ku czemu]« (2): MurzHist K3v; Przyrodzenie do tego ćiągnie [Fert hoc rerum natura]/ zwycżay ludzki też to nieśie/ iż káżdy cżłowiek ma tych z ktoremi towárzyſkie żywie ModrzBaz 25v.

»nałomne jest przyrodzenie« (1): A wſzákoż iż ieſt náłomne przyrodzenie náſze/ záwżdi iednák káżdemu lepiey być miedzy tákiemi ludźmi/ s ktorych by wżdy y przykłádow dobrych náucżyć á rozmow ſie nadobnych á pożytecżnych náſłucháć mogł. RejZwierc 17.

»[na co] wiodło przyrodzenie« (1): Iuż chociaby go [człowieka] nacż wiodło ono złe á ſkáżone á nákłonione przyrodzenie iego/ iuż ie ſnádnie zgwałći á przełomi/ wſpomniawſzy co ieſt Bog RejPos 208v.

Zwroty: »przyrodzeniu (a. przypadkom przyrodzenia) gwałt (u)czynić; (z)gwałcić (w sobie) przyrodzenie; gwałt przyrodzeniu« = opano(wy)wać złe skłonności natury ludzkiej [szyk zmienny] (10;4;2): (marg) Vpor wyelki gwałt przyrodzeniu. (–) Ale gdzye ſie záś vpor záplecie w rozumie/ Wielki gwałt przyrodzeniu záwżdy cżynić vmie. RejWiz 8v, 81, 129v marg, Cc4v, Dd3v; Ták iáko thu w tey Ewányeliey ſłyſzałeś/ iáki nam tu przykład położyć racżył o miłoſierdzyu ſwoim: ieſliże my też będzyemy w ſobie gwałćić to vporne á złe przyrodzenie ſwoie. RejPos 247; A iákoż tu nie ma káżdy táki zgwałćić w ſobie mdłego przyrodzenia ſwoiego/ á opuśćiwſzy ty lámenty á ty fráſunki/ [...] położyć nie ma w nim [Panu] wſzytkiey nádzeie [!] ſwoiey. RejPos Ooo3, 208v, Ooo; Przyrodzeniu gwałt rozumem cżynić mamy. RejZwierc B2, B4, 4v, 35v, 67, 151.

»z przyrodzeniem walczyć« (1): niemáſz ſie záprawdę czemu dźiwowáć/ że mądré/ y ſzérokié wywody ſmętku/ y żáłośći ludzkiéy pohámowáć niemogą: bo trudno ieſt z przyrodzeniem walczyć KochFrag 47.

»(z)łamać (a. przełomić, a. złomić) przyrodzenie (w sobie)« = opano(wy)wać złe skłonności natury ludzkiej [szyk zmienny] (7): RejRozpr Iv; Pewnieby był z nich káżdy złomił przyrodzenie/ By był ná przyſzłe rzecży miał lepſze bacżenie. RejWiz 141, 101, 129, 130v; RejAp 2; RejPos 208v.

Wyrażenia: »krewkie przyrodzenie; krewkość przyrodzenia« [szyk 6:1] (6;1): LubPs T6, bb5 marg; RejPos 51v, 53, 83v; [głos do Ezdrasza:] Opuść myſli śmiertelne/ á [...] zwlecż krewkie przyrodzenie [infirmam naturam]/ á odłożywſzy ná ſtronę przykre myſlenia/ śpieſz ſię wyniść ſtego świátá. BudBib 4.Esdr 14/13; ArtKanc B20.

»przyrodzenie ludzkie (a. narodu ludzkiego), człowiecze (a. człowieczeńskie, a. narodu człowieczego), człowieczeństwa, człowieka« = natura humana Modrz, JanStat; humanitas Mącz, Cn; natura hominis Modrz [szyk 54:14] (29:26:7:6): BielŻyw 85; Iſz mily panie przyrodzenie czlowieczenſtwa naſſego więcey ſie ſciąga ku ſwowolney roſpuſtnoſci niſzli ku iakiem powſciągliwoſciam RejPs 172; KromRozm II k2v; LubPs Dv, N2v, N5v marg, T6; Przycżyná ſkáżenia ludzkiego przyrodzenia. RejWiz 116v marg, A7, Dd; BibRadz I 3a marg, 4b marg; BielKron 9; Mącz 157b, 433c; SienLek T[tt]4v; A ták ten wſzechmogący Pan/ widząc ták ſrogye przyrodzenie thego narodu ludzkiego/ ktorego ácż był ſtworzył iáko Anyołá w niewinnośći iego/ ſtárał ſie o to pilnie [...]/ áby [...] RejPos 247; Abowiem to ieſt przyrodzenie cżłowieká káżdego/ iż záwżdy krzywdá iego tuż vſtáwicżnie ſtoi [...] przed oczymá iego. RejPos 252, A6, 33, 51v, 63 [3 r.], 81v (21); Abowiem iáko wſzyſcy ludzie s ſtrony cżłowiecżeńſkiego przyrodzenia/ to ieſt/ s ſtrony ciáłá y s ſtrony krwie/ s ſtrony duſze y s ſtrony inych ſpraw cyeleſnych/ kthore s Pánem Kryſthuſem/ iáko s cżłowiekiem prawdziwym ſpołecżnie mamy/ [...] tákże y ine wſzytki tym podobne rzecży. RejPosWiecz2 91v, 91v; Iáko Pan Bog obacżywſzy rozność przyrodzenia ludzkiego y rozumem y przykazániem ſwym ozdobić y przeſtrzegáć go racżył. RejZwierc 4; VWażayże dáley co ten dobrotliwy Pan ieſzcże ktemu vcżynić racżył [...] onemu záwikłánemu przyrodzeniu cżłowieká nędznego RejZwierc 4v; Abowiem rozum ieſt to wielki krol á wielki zwycięſcá przyrodzenia cżłowiecżego RejZwierc 68; IVżechmy ſie náſłucháli iákie ſą wády á przymioty przyrodzenia cżłowiecżeńſtwá náſzego RejZwierc 82, A3, A5 [2 r.], 12, 63v, 76 [2 r.] (15); RejPosRozpr b3; Przypátrzmy ſię przyrodzeniu ludzkiemu: to ieſt/ że wſzytcy ludźie ná wyobráżenie y podobieńſtwo Boże vcżynieni ſą ModrzBaz 143, 11, 136, 136v, 142v, 143v [2 r.]; SkarŻyw 459; Phil D4; WujNT 607; SarnStat 138; SkarKaz 39a. Cf »przeciw przyrodzeniu ludzkiemu«.

»mdłe (a. zemdlone, a. zemdlałe) (jest) przyrodzenie; mdłość przyrodzenia« [szyk 15:4] (18;1): LubPs bb5 marg; RejWiz 129; Tá zasłoná znáczy mdłość przyrodzenia náſzego/ bo gdy nam zakon przełożon bywa/ tedy słucháiąc nie ſluchamy/ á pátrzáiąc nie widźiemy BibRadz I 53c marg, I 53c marg; Abowiem ludzkie przyrodzenie ták mdłe ieſt/ iż łácno vpádnie w zbytek ſzkodliwy/ ieſli go rozumem ſwoim álbo ludzkim kto nie podeprze BielKron 9; RejPos 51v, 81v, 143, 182, 241v (13); trzebá áby cie innego Náuká podpárła/ gdzieby tego zániedbał zá ſłuſznego cżáſu/ prożnoby miał ná ſzcżęśćie álbo ná mdłe przyrodzenie nárzekáć BielSpr b3v.

»skażone (grzechem, a. przez grzech) (jest) przyrodzenie; skażenie (a. zakażenie) (przez grzech) przyrodzenia« [szyk 16:7] (19;4): SeklWyzn d4; MurzHist K3v; zá zákáżenim przyrodzenya ludzkyego przez grzech/ záćmyony y wymázány yákmyarz były z ſerc ludzkich ty przykazánya/ przez Moiżeſſá ye Bog żydom odnowił. KromRozm II k2v; przeto gi powtore Prorok przypomina/ vkázuiąc iáko ieſt ſkáżone grzechem nędzne przyrodzenie náſze/ ták iż máło wiemy o Pánu Bogu. LubPs N5v, Dv; KrowObr 43v, 116; RejWiz 180v; RejAp 1, 1v, 2; RejPos 208v; GrzegŚm A3v; KuczbKat 395; RejPosRozpr b3; Ták ſie mnie zda/ iż ten ktoby chćiał porządnie o vſpráwiedliwieniu/ á k temu y z pożytkiem mowić: ten napierwey powinien ſkáżenie przyrodzenia ſwoiego do ſiebie obacżyć. CzechRozm 205v, 206v; SkarŻyw 263, 440; KochWr 31; Phil D4; WujNT 607. Cf »z przyrodzenia skażonego«.

»zarażone (grzechem) (jest) przyrodzenie« [szyk 2:1] (3): RejPos 171v, 337v; A ták zda mi ſie/ iákom wprzod rzekł/ iż możemy zániecháć mowy o grzechu/ ktorym przyrodzenie náſze przez zazdrość ſzátáńſką/ ieſt záráżone CzechRozm 206v.

»zgwałcone (grzechem) (jest) przyrodzenie« [szyk 8:2] (10): iż ieſt grzechem zgwałcone przyrodzenie iego/ iuż záwżdy w ſobye więczey muśi ználeść złego niż dobrego RejPos 247, 180, 247v, [249]v, 329v, 337 (9); iż náſze przyrodzenie ieſth ták zgwałcone/ iż ſie záwżdy rychley ku gorſzemu niżli ku lepſzemu ciągnie RejZwierc [782].

»złe (a. złościwe), ku złemu przychylne (jest) przyrodzenie« [szyk 14:4] (17:1): tą panną [Maryję] grzech nyezmazal zle przyrodzenye nyenaruſſylo zle chouanye nyeprzyuodzylo PatKaz III 110v; Prawdá ieſt/ iż zakon ſam przes ſię/ ieſt dobry/ Swięty/ y ſpráwiedliwy/ ále iż náſze przyrodzenie/ ieſt ſámo wſobie złe/ y przes grzech ſkażone KrowObr 43v; RejWiz 36v marg, 65v, Cc8v; A iż záwżdy było ku złemu przychylne przyrodzenie iego [człowieka]/ [...] przedſię go on miłoſierny Pan opuśćić nie racżył RejAp 1v, 1v; RejPos 33, 208v, 247 [2 r.], 247v, 296v, 354v; RejZwierc 223v; ArtKanc L9. Cf »z przyrodzenia złego«.

Szeregi: »przyrodzenie a cnota« (1): Burdá s przyrodzeniem á s cnotą RejWiz Cc4.

»człowieczeństwo a przyrodzenie« (1): ktorą [przypowieść Pan zostawił] [...] ku náſzey oſobliwey náuce á ku przeſtrzeżeniu krewkiego á mdłego cżłowiecżeńſthwá á przyrodzenia náſzego/ kthore ſie bárzo máło ná miłoſierdzye ſciąga/ więcey záwżdy ná roſterk/ ná pychę RejPos 246v.

»przyrodzenie i kondycyja« (1): Iż przyrodzenie y kondycia ludzka [humana conditio JanStat 1018] bárzoby rádá przez zwiérzchnégo páná nád ſobą byłá SarnStat 953.

»natura a (abo) przyrodzenie« (2): RejPosWiecz2 91v; A zwłaſzcżá iż ia nie radbym ſie zá tego miał żebym ſie temu vpornie ſprzecżáć chćiał/ żeby náturá ábo przyrodzenie moie grzechem niemiáło ſkáżone być. CzechRozm 206v.

»(i) rozum, (i) przyrodzenie« (2): O ſzalony rozumie/ o złe przyrodzenie/ Y nacżże to przywodziſz ſláchetne ſtworzenie. RejWiz 65v; [Pan] vcżąc vſtáwicżnie przez ſłowá ſwoie ſwięte/ iáko łaſkáwy á dobrotliwy ociec mdłego á ſłabo rozumieiącego ſynacżká ſwego/ á podpieráiąc mu tego mdłego á záráżonego y rozumu y przyrodzenia iego. RejPos 337v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyrodzenie i skłonności« (1): iákośmy ná tákim zakonie Chrześćiáńſkim/ ktory ieſt przyrodzeniu y ſkłonnośćiom náſzym świeckim y ćieleſnym przećiwny/ przeſtali? SkarŻyw 26.

Wyrażenia przyimkowe: »podług (a. według) przyrodzenia« (2): bouyem podluk przyrodzenya yako czlouyek (o) moglacz panna wpaſzcz w grzech PatKaz II 67; bo gdyby to ná moiey mocy zależáło/ tedybychći ie ſam ſobie wolał dáć á nie brátu/ gdyż káżdy według przyrodzenia więcey ſobie niż komu inemu. BielKron 41.

»od przyrodzenia« (1): Myſl ludzſka od przyrodzenia z żądzi ſwey kudobremu ſie zchyla, ale błąd ſzcżeſcia onę omyla y żądzą też zwodzi. BielŻyw 170.

»z przyrodzenia« = natura Vulg, Mącz, PolAnt; a natura Modrz (74): PatKaz II 82v; BielŻywGlab nlb 14; Bo ſnadz człowiek z przyrodzenia káżdy Nawięcey ſie oto ſtśra [!] záwżdy Aby wiedział co ſie w ludzioch dzieie Więc iedno chwali z drugiego ſie ſmieie RejRozpr Av; RejWiz 8v; Timor quem mihi natura pudorque meus attribuit, Boyaźń y ſrumieźliwość która nam z przirodzenia yeſt Mącz 464a, 387b; GórnDworz G6v, Q5; BiałKat 253v; RejZwierc 134v; A ku tey pilnośći pobudzić ma rodźice dzyatek w dobrym zdrowiu záchowánie/ o kthore ſie wſzyſcy ludzye s przyrodzenia z wielką pilnoſcią ſtáráią RejPosWstaw [412]v; CzechRozm 242v; ModrzBaz 7v; Bo iáko z przyrodzenia/ cżłek ſię ná wężowe/ á owcá ná wilcże vyrzenie zedrgnie: ták [...] SkarŻyw 371, 259 [2 r.]; KołakCath B4; WujNT 581, Iudae 10.

~ z przyrodzenia czyjego [w tym: sw(oj)ego (11)] (14): A zaż ty [Panie] niewieſz/ że złoſć ieſſcze ſprzyrodzenia mego ieſt mnie przywłaſſczoná/ á w wielkiem grzechu ieſſczem ieſt poczęt RejPs 76v; MurzHist R2; LubPs eev; RejWiz 140v; BibRadz I 341a marg; BiałKat 161; RejZwierc 11; RejPosWstaw [213]v; duſz náſzych zbáwienie [...] nie pochodźi nigdy z cżłowieká ſámego iáki ieſt z przyrodzenia ſwego/ ále z BOgá dobrotliwego CzechRozm 213, 2v, 49, 185; ArtKanc F10, H15v.

kto, co z przyrodzenia (jest) jaki(m), kim (a. kto) (31): W teyto pieſni mowi prorok iże wſzytci ludzie z przyrodzenia ſą grzeſzni procż ſamego pana Ieſuſa. WróbŻołt E, Ev; MurzHist R2; A yako rodzicy s przyrodzenya przychylni ſą dzyatkam ſwym/ ták pan bog ma ſie ku koscyołowi ſwemu. GliczKsiąż D3v; LubPs eev; KrowObr 157; RejWiz 114v marg, Cc4v; Leop Eph 2/3; iż my wedle ćiáłá od niego [grzechu] ná świát pochodząc/ ieſteſmy z przyrodzenia ſynowie gniewu BibRadz *6v, *4; ábowiem myſli cżłowiecże s przyrodzenia prętkie ſą ku złośći z młodośći ſwych BielKron 5v; ábowiem ſie rodzimy ſpoſobni s przyrodzenia ktemu/ iż cznotę w ſię przyiąć możem/ thákież też y niecnotę. GórnDworz Ff2v; RejPos 129v, [249]v; RejZwierc 142v; RejPosRozpr c4 [2 r.]; RejPosWstaw [213]v, [412]v; CzechRozm 205v, 213; W uśćiech ich Chryſtus [...] á w ſkutkách ich/ ſwowolność y ćieleſność/ ná ktorąſmy z przyrodżenia [!] łáſkáwi SkarŻyw 59; KołakSzczęśl A4v. Cf Wyrażenia, W przen.

Zwrot: »z przyrodzenia mieć [co]« [szyk zmienny] (11): KrowObr 116; Abowiem z przyrodzenia tho ma ſerce człowiecze zátwárdzonym być ku náuce zbawienney BibRadz I 356b marg; Natura nobis nostri amorem ingeneravit, Mamy to z przirodzenia że ſámi ſiebie miłuyemi. Mącz 143d, 62d; RejAp 179; GórnDworz I5, O2; Z przyrodzenia to ludzie máią áby Páná Bogá chwalili. KuczbKat 295 marg, 295; Sam ze wſzytkiégo ſtworzenia/ Człowiek ma śmiéch z przyrodzenia KochSob 59; Przetóż y káżdy człowiek ma to z przyrodzenia/ Ze chćiw do towárzyſtwá/ y do zgromádzenia KochProp 16.
Wyrażenia: »z przyrodzenia skażonego« (1): Prośmyſz go [Pana] áby nam racżył odpuſzcżáć przeſtępki náſze/ gdyż záwżdy vpadáć muśimy przed máyeſtatem iego w złoſciach náſzych s przyrodzenia ſkáżonego ſwego. RejZwierc 11.

»z przyrodzenia skłonny [ku czemu], skłonność [do czego]« [szyk 4:1] (4:1): A iż tu bacżymy cżęſte nápominánie y pociechy/ ktoremi Duch ſwięty iáwnie okázuie/ żechmy ſą s przyrodzenia ſkłonnieyſzy ku złośći y ku pomſcie. LubPs K; KrowObr 62v; BibRadz I 18c marg; KochWr 30; (nagł) O Prokuratorze Fáłſzowniku. (–) IZ niekárność wielką dáłá ludźióm z przyrodzenia do złégo ſkłonność/ y ku fałſzowániu y oſzukániu dopuſczánia śmiáłość [...]. Którą ſwą wolą chcąc pohámowáć vſtáwiamy: áby [...] SarnStat 570.

»z przyrodzenia wrodzon(y)« (2): iż to káżdemu ieſt z przyrodzenia wrodzono/ żebyſie [!] bronił y mśćił CzechRozm 242v, 242.

»z przyrodzenia złego« (2): y káżdy s ſwego przyrodzenia złego ſobie pochlebia y kocha ſię ſam w ſobie KrowObr 189v, 116v. ~

»przeciw przyrodzeniu« (2): Ktora wádá [tj. niewdzięczność ku Bogu] ieſt práwie przećiw przyrodzeniu. PowodPr 17.

~ Wyrażenie: »przeciw przyrodzeniu ludzkiemu« (1): Ale niewdźięcżnośći ſłuſznie ſie káżdy dźiwowáć może/ iáko potworze iákiey przećiw przyrodzeniu ludzkiemu PowodPr 17. ~

»nad przyrodzenie« = bardziej niż inni (2): GlabGad O5; Był też [Job] y nád przyrodzenie ćirpliwy/ iáko iego hiſtoria ſzyrzey powieda. BielKron 27v.

W przen (17): RejWiz Cc4; Thedy Krol iął ſie z corką ſwą dáry dárzyć/ bo ná niey nic nie było zámieſſkáło przyrodzenie/ iedno iże ią Bog śmiertelną był vcżynił. HistRzym 7; Ze prze kęs tey docżeſney ſwey woley/ Nie bacżyſz nic w iákieieś niewoley. Przyrodzenie w tobie nie vmárło/ A nie máſz nic coby cie podpárło/ Ieſzcże z oycá Adámá twoiego/ Ktory zwiedzyon dla łákomſtwá ſwego. RejPos Bv; Bo mężoboyce ſą ludzkiego narodu y ſámego przyrodzenia nieprzyiaćiele okrutni KuczbKat 315; A wierz mi iż oſtre boccze ma przyrodzenie/ czo do niey [zazdrości] tego tępego oſłá á tho cżłowiecżeńſtwo náſze pilnie przybadáią. RejZwierc 56v; A ty ácżeś nie Hetmánem/ ácż woyſká żadnego nie wiedzieſz/ ále maſz záwżdy burdę s przyrodzeniem ſwym RejZwierc 149v; Przyrodzenie ieſt ſwowolnemu mátká/ Sumnienie ſrogi złośćiwemu tátká. RejZwierc 223v; Swowolny źrzebiec wolne przyrodzenie/ Gdzie go nie wſciąga cnotá á ćwicżenie. Vkáż co kiedy poććiwego było/ Gdzie przyrodzenie kołá roſpuśćiło. RejZwierc 223v, 67, 81v marg, 91v, 223, 223v, Bbb2.
Wyrażenie przyimkowe: »z przyrodzenia« (2): ktorzy [ludzie] ſię wedle zokonu [!] y woley iego/ ná ich ſercu z przyrodzenia piſaney/ záchowáć niechćieli. SkarŻyw 270.

~ co z przyrodzenia jest kto (1): Bo náſzá namileyſza náturká roſkoſzna/ Ták práwie s przyrodzenia ieſt páni kokoſzna. RejZwierc 249v. ~

Przen (49): twardſzj nád to węzeł do iednośći/ w ktorą ſię przyrodzenim Duchownym zraſtamj/ záwiązány być nie mogł. SkarJedn A2v.
a) Metonimicznie: Człowiek, ludzie (48): KromRozm III A8v; RejWiz 78 marg; Acżkolwiek przeſz wielkie trudnośći zácznie vrodzone przirodzenie/ w zgorę ſię zwykło wzbijáć KwiatKsiąż Fv; ALebyś rzekł/ rozumiemći ia temu wſzytkiemu/ á coż gdy przyrodzenie wytrwáć nie może. RejZwierc 151, 191v; BiałKaz B; ktora [pociecha] by nam y nędze świátá tego/ y te [!] ná koniec gorzką śmierć/ przyrodzeniu naſtráſzliwſzą/ ſłodką/ y w Pánu Bogu pożądáną/ vcżyniłá. SkarŻyw 111; WujNT Iac 3/7.
Wyrażenia: »każde, wszy(s)tko (a. wszelkie), żadne przyrodzenie« = nulla natura Modrz [szyk 8:4] (7:4:1): RejJóz L5v; SeklPieś 31; Bo to [tj. budowa nieba] ieſt rzecż káżdemu trudna przyrodzeniu RejWiz 147v; BielKron 146; Moſkwy wſzędzie ná zamcech/ będą tlumy wielkie/ Prędko ſtrapi głod nędzá/ przyrodzenie wſzelkie. BielSat M4v [idem BielSjem]; Káżde przyrodzenie muśi mieć przyſádę w ſobie. RejZwierc B2; bo to ſą wdzięcżne przyſmáki v ludzi/ á przyrodzenie ſie w tym káżde kocha kiedy co nowego widzi álbo ſłyſzy. RejZwierc 24v, 19v, 142; wſzákże y to muśimy zeznáć/ iż żadne przyrodzenie nieieſt ták oſobne/ ktoreby/ będąc náukámi wyćwicżone/ niemiáło być oſobnieyſze y známienitſze. ModrzBaz 129; SkarŻyw 28; BielSjem 35.

»krewkie przyrodzenie« (1): Wyſłáwyánye z dzyękámi zá dziwny rátunk w przećiwnoſciach/ ácż pod cżás krewkye przyrodzenie w thym wąthpi á cknie ſobye. LubPs H3 marg.

»przyrodzenie ludzkie, człowiecze« = natura humana Vulg, Modrz [szyk 15:12] (19:8): BielŻyw 118; A przyrodzénie czlowiecze Niċ tego nima napieczý. Czo ſię ſtaċ ma wſzyſtkiem marnie Przętko kſobie wſyſtko garnie. RejKup e8; KromRozm I N2v; BielKom C6, C7; SeklPieś 31; RejWiz 14; Abowiem wſzelkie przyrodzenie źwierząt/ y pthakow/ y robáctw/ y inych źwierząt bywa vkrocone/ y vkrocone ſą od cżłowiecżego przyrodzenia Leop Iac 3/7; ponieważ przyrodzenie ludzkie ieſt ták pyſzne y ták ſkáżone/ że nie rádźi ſámi z chući ſwey ludźie vznawáią ſię być grzeſznymi BibRadz *6v; BielKron 146, 244; RejAp 174v; GórnDworz Ll8v; RejPos 52v, 248v; RejZwierc 72v, 238v; BielSpr b3v [2 r.]; CzechRozm 88; ModrzBaz 79; wſzákże przedſię z boiáznią żywot táki/ ktory wſzytko przyrodzenie ludzkie przechodzi/ wypiſuię SkarŻyw 28, 29, 383; CzechEp 133; IEſt to rzecż napewnieyſza w ludzkim przyrodzeniu Iż káżdy to nabárźiey ma ná ſwym bacżeniu/ Co widźi być ná świećie práwie nalepſzego/ Y nádewſzytko ſobie napotrzebnieyſzego. KołakSzczęśl A3; WujNT 546.

»przyrodzenie mdłe« (2): Nie wodźże ná pokuſy przyrodzenia mdłego ArtKanc N2, A19v.

»przyrodzenie złe« (1): Acż tho wżdy iuż nie táki dziw/ gdyż ſie to dzyeie zá rozgniewániem á zá vporem przyrodzenia złego RejPos 247.

β. O człowieku indywidualnym, też o określonej grupie ludzi, np. o kobietach, narodowościach: charakter, usposobienie, sposób postępowania; anima Miech, PolAnt; animus, ingenium Mącz, Modrz; mos Modrz, Cn; genus Mącz (416): BierEz I3v, L; GlabGad A4, O7; BierRozm 12; RejRozpr K4; Z kąd że wzdy tak okrutne/ przyrodzenie macie RejJóz B2, O8v; Iż niechcemy miárkowáć w ſobie przyrodzenia/ Ná cnotę ni ná Bogá nie máiąc bacżenia. RejWiz 141, 8, 43v, 80, 117; Dobrze znáć to ćwicżenie/ y s cnot y z bácżnośći/ Ktore ku przyrodzeniu [hrabiego z Tarnowa]/ przypádły z młodośći. RejZwierz 54; (nagł) Rokoſzowſki. (–) TV ſie fárbá s przezwiſkiem/ nadobnie zgadzáią/ Więc ſnadź y przyrodzeniu/ nic nie przekażáią. RejZwierz 72v, 65, 79v; RejZwierz[Wirzb] A4v; Abowiem zaprawdę z młodośći w niktorych przyrodzenie znaki przyſzłey dobroći/ yakoby yakie kwiateczki pokazuye. KwiatKsiąż B3v, C, Cv, E3v; Mącz 53a, 168d, [176]b, 191a, 210c, 228d, 469b; Ale niewiem czo to dziś zá wiek náſtał/ iż ludzie opuſzcżáią to co vmieią/ á chytáią ſie tego/ cżego im przyrodzenie broni. GórnDworz N4v, N8v, Ff2, Ff3, Mm; RejPos 239; Iáko poznáć przyrodzenie w dzyecięciu. RejZwierc 6v marg; Theż ſie ſam ſtrzeż ábyś nie cżynił tákich rozmowek ktoreby obráżáły/ bo niewieſz z iákim kto przyrodzeniem ſiedzi. RejZwierc 80; A wſzákoż thu do Krákowſkiey ziemie bárzo go [Reja] záwżdy przyrodzenie ciągnęło dla dworu/ bo bez thego być nie mogł. RejZwierc Aaa, 2v, 3, 6, 7v, 8 (23); A byłem dziećiątkiem zacnym rozumem w młodośći ozdobiony/ y dobrym przyrodzeniem opátrzony. BudBib Sap 8/19; Pobacżywſzy á wyrozumiawſzy rodźicy rozum ábo dowćip młodźieńcżyká ſwego/ niech go wpráwią w tákowe náuki ábo rzemiosłá/ do ktorychby ie przyrodzenie ćiągnęło ModrzBaz 11v, 8v, 9v, 45v, 50 [2 r.], 51v, 65v; Nie dáło wam [niewiastom] tego przyrodzenie/ Byśćie miáły rycerſkie ćwicżenie. BielSjem 29; Calep 77a; Przetoż tym znácżnieyſze poſtępki w cnotách y nabożeńſtwie vcżyniſz/ im lepſze grunty ná nie káżdego dniá záłożyſz: y vſtáwicżne ćwicżenie obroćić ſię ná poły w przyrodzenie. LatHar 1; właſnie ſie ięzyk [hiszpański] z przyrodzeniem zſzedł, ták iż Etimologia ſłowá tego po náſzému Iż pan, bárzo nie od rzeczy. JanNKar C4v.

przyrodzenie czyje [w tym: pron poss (52), G sb i pron (37), ai poss (7)] (96): Ale śię chroń przewrotnego: Nie zmienić przyrodzenia ſwego/ Záwżdyć myśli nieco złego. BierEz Iv; PatKaz III 107v, 110 [2 r.]; GlabGad I5v, M; Ach toć ieſt litoſćiwe moie przyrodzenie Gdy patrzę na dzieciątko ruſza mię ſumnienie RejJóz O2; RejKup f7; HistAl I5, I7v; MurzHist P; Widziſz rozne przypadki w zwycżáioch káżdego [...]/ A przedſię przyrodzenie káżdy ſwoie chwali. RejWiz 141v, 74v, 90v [2 r.]; RejZwierz 3, 41v; BibRadz 4.Esdr 15/31, II 138a marg; BielKron 254, 296v; [fizjonomika] To ieſt náuka przes ktoram przyrodzenie luckie ſſćiáłá y oblicża poznáne bywa KwiatKsiąż B3v marg, Q2; Peculiari invidia naturae, Z właſney nienawiśćy/ przirodzenia ſwego. Mącz 286b, 241d, 251b, 391a, 428c, 479b; Lecż y w thym to ieſt nád wſzytko/ áby [dworzanin] znał przyrodzenie tego páná ktoremu ſłuży/ y podług ſie tego ſpráwował GórnDworz L4v; Owa [białogłowy] wſzytko cżynią opák/ iáko ich ieſt przyrodzenie GórnDworz Dd4v, G6v, K5, Aa2v, Aa3v, Gg4, Kk5; RejPos A6, 181, 247, [249]v, 306, 323v; Iáko máią rodziczy ſtháráć ſie o wychowánie młodych dziatek ſwoich/ y iáko máią rozeznawáć przyrodzenie ich. RejZwierc 6 [idem] A5, 4v, 5v [3 r.], 6v [4 r.], 12v (33); PaprPan Aa3; ModrzBaz 9, 12v, 66; SkarŻyw 151; CzechEp 10; Dáremnąś pracą podiął/ czyniąc dobrze złému/ Bo ſię on nieodéymie przyrodzeniu ſwému. KochFr 102; Gdyż przyrodzenie/ moc/ krewkość káżdego Tyś z ſwey władzey dał GrabowSet F3v; LatHar 476; WujNT Eph 4 arg; A coſz ieſt łatwieyſzego, iáko Krzywdę przyiacielowi vczynić ſwoiemu. (–) Nie me to przyrodzenie, nie vmiem ia tego. CiekPotr 47, 61. Cf »dosyć czynić przyrodzeniu«, »z przyrodzenia«, »przeciwko przyrodzeniu«, »nad przyrodzenie«.

G sg w funkcji przydawki lub orzecznika: kto, co (jest) [jakiego] przyrodzenia (47): Krewkiegoć ieſt [żona] przyrodzenia/ Bárzoć ſie rychło przemienia/ Chroń ſie cżłowieká łżywego BierEz F4v; FalZioł V 48v; GlabGad M7, N2, N4, N6 [2 r.], N8v, O8v; kthori [planeta Saturn] one ziemię y lud ſobie przyrownaiąc cżyni ie okruthne á ſtraſliwe, nie lukoſciwego [!] przyrodzenia MiechGlab 36; RejJóz B5; GliczKsiąż D4; gdy niekthorzy złoczyńce ták ſą twárdego przyrodzenia/ iże ná nich nic nie wymęczy: á drudzy záſye ſą ták miękkiego á niećierpliwego przyrodzenia/ iż wolą ládá co powiádáć/ niż okrutne męki ćierpieć. GroicPorz hh2; Tákżeć ſie też to dzyało zá wieku moiego/ Ze y krol był y páni przyrodzenia złego. RejWiz 181v, 59; BielKron 9, 461v; Plenus sanguinis homo, Mordownik/ zábiyak/ morderskiego przirodzenia. Mącz 367b, 19b, 188c, 213d, 228c, 229d (17); RejPos 100v, 101, 164, 181; RejZwierc 2, 6v; Ale ieſt ich wiele tákiego przyrodzenia/ ktorzi z málucżkiey rzecży łácno biorą wielkie obráżenia. ModrzBaz 66, 37 [2 r.]; Calep 312a; á iż im [poganom] Ewángelia opowiedána być miáłá/ choćia z przyrodzenia nieczyſtym: ktore Pan Bog iuż chćiał oczyśćić y poświęcić. WujNT 440; CzahTr D.

W połączeniach szeregowych (9): Ovo prognatus eodem proverbium, Iednego przirodzenia yedney myſli y obyczáyów. Mącz 271d; Nie dáyże ſie áni młodośći/ áni złemu przyrodzeniu/ áni złemu towarzyſtwu vwodzić RejZwierc 18; gdzie ſie iuż wypiſáłá wſzytká młodość iego [człowieka młodego]/ y wychowánie iego y przyrodzenie iego/ ćwicżenie/ náuki/ y wſzytki poſtępki iego. RejZwierc 30, 3v, 67v, 91v, 254v; Naprzod trzebá wiedźieć żołnierzow ták ſwoich iáko y nieprzyiaćielſkich przyrodzenie/ rozum/ obycżáie y wády. ModrzBaz 112. Cf »z przyrodzenia«.

W przeciwstawieniach: »przyrodzenie ... nałog, wychowanie« (2): Myślę iż więcey waży przyrodzenie niżli wychowánye. March2 D3; A coż gdy on ſproſny nałog [tj. opilstwo]/ ktory ſnadź mocnieyſzy ieſt niż przyrodzenie/ wſzytko popſuie RejZwierc 63.

W porównaniach (7): Przirodzenye iáko witká roście. RejWiz 5v marg, 5v, Cc8v; Tákże też iáko rydlem/ ruſzay przyrodzenia/ A dodáy mu ze cnoty/ wdzyęcżnego naſienia. Niech ták płono nie leży/ by Lopian s Pokrzywą/ Miałći márnie zágłuſzyć/ náturę cnotliwą. RejZwierz 138v; BibRadz I 6a marg; Bo złe przyrodzenie ieſth podobne ku gorzkiemu piołunowi. RejZwierc 98, 223v.

W charakterystycznych połączeniach: przyrodzenie człowiecze (ludzkie) (3), dobre (5), dzikie, gorące, grube, litościwe, łaskawe, mężne, miłe, młode, niemiłosierne, okrutne, płoche, poćciwe, psie, słabe, srogie (2), swowolne (3), śmiałe, wilcze, zwadliwe; przyrodzenia cichego, dobrego (2), głupiego (2), grubego (3), lutościwego, miękkiego (2), morderskiego (3), niecierpliwego, nierządnego, nietrudnego, nieużytego, niewieściego (3), okrutnego, psiego, rzewniwego, subtelnego, zazdrościwego, zepsowanego; dobroć (2), złość przyrodzenia.

Przysłowia: GlabGad K6v; Bo zwycżay drugye przyrodzenie. GliczKsiąż D8v; RejWiz 89 marg, Cc7v; Abowiem zwycżay káżdy ſtoi/ powiedáią/ zá drugie przyrodzenie. RejZwierc 113, 28; RejPosWstaw [412]v; Abowiem nalog [...] ieſt druga náturá y przycżynione przyrodzenie. LatHar 1. [Ogółem 8 r.]

Przirodzenie/ goła tablicá RejWiz 8 marg; Bo gdzye tego nie będzye/ tá tablicá z hołá/ Náſzego przyrodzenia záwżdy będzye goła. RejWiz 90v, Cc8v; RejZwierc 14v.

Zwroty: »dosyć czynić przyrodzeniu swemu« (2): BielKom Ev; [wszyscy cieleśnicy] z ćiáłá y ze krwie tylko zrodzeni/ [...] muſzą doſyć cżynić przyrodzeniu ſwemu/ duchowne dźieći Boże/ gárdźić/ y onych prześládowáć. NiemObr 12.

»folgować przyrodzeniu« (2): Naturae suae rationem habere, Folgowáć ſwemu przirodzeniu/ álbo mieć wzgląd. Mącz 241d; RejZwierc B4.

»mieć przyrodzenie po temu« = być zdolnym do czegoś, potrafić coś [szyk zmienny] (3): Non habet venam dicendi, Nie ma po temu przirodzenia áby mógł wymownie wdzięcznie á łágodnie piſáć. Mącz 479b; GórnDworz S3; Co widamy że ſię przydawa tym/ ktorzi niemáiąc przyrodzenia po temu/ do ſzkoł bywáią poſyłáni [invita Minerva ad scholas mittuntur] ModrzBaz 134v.

»przyrodzenie uskromić, okrocić« = naturam cicurare Modrz (2:1): Iáko przyrodzenie vſkromić. RejZwierc 155 marg, Aaa4; o ktorych [Sokratesie i Stylponie] to piſzą/ że wielką pilnośćią/ á potężnym w vcżćiwych ſpráwách vśiłowániem y ſtátecżnośćią/ ono ſwoie dźikie przyrodzenie okroćili ModrzBaz 9.

»przyrodzenie (z)gwałcić; czynić gwałt przyrodzeniu, w przyrodzeniu; przyrodzenie zgwałcono było« [szyk zmienny] (4;1:1;1): RejPos 218v; Tedy [mądry a rozsądny człowiek] ma temu z dáleká rozumem zábiegáć/ á cżynić gwałt przyrodzeniu ſwemu/ á złamáć w nim naporne chćiwośći iego. RejZwierc 76v, 4v, 12, 12v, 151 marg, Aaa4.

»złomić (a. łamać, a. przełomić) przyrodzenie« [szyk zmienny] (6): RejWiz 59v, 88v; RejZwierz 50v; RejPos Bv; A łaḿ w ſobie záwżdy przyrodzenie ſwoie/ kthore ſie vbrawſzy w pożądliwość iáko w mocną zbroię/ záwżdy s tobą burdę wieść muśi. RejZwierc 148v; Złomi ćwicżenie/ Złe przyrodzenie. RejZwierc 239.

»przyrodzenie (z)mienić (a. odmienić, a. przemieniać); przyrodzenie się mieni« [szyk zmienny] (5;1): RejWiz 4 marg; Demutant ingenium mores, Zwyczay przirodzenie przemienia. Mącz 239b, 239b; drugim ludźiem od zwyczáiu/ przyrodzenie ſye mieni/ Iáko częſto w náuczonych: tácyćiem nie bárzo o ludźi dbáią SienLek 30; HistLan F3v; SkarŻyw 151; CiekPotr 7.

»przyrodzenie zwyciężyć« (3): RejZwierc 12v; To bywá y w poimániu nieprzyiaćielſkim naćiężſza/ gdy ſię mátká z dziećmi dzieli: wſzákże oná to przyrodzenie zwyćiężyłá SkarŻyw 140, 15.

Wyrażenia: »cne, zacne przyrodzenie« (3:1): Tákżeć cne przyrodzenie cnotą ozdobione/ Gdy ktemu náukámi będzye przyſtroione/ Wiele może RejWiz 8, 5v; RejZwierc 122v; PaprPan Fv.

»dary przyrodzenia« (1): Maż tedy zewſzyſtkich sił o to ſię ſtarać/ yżebyś ſię takowym mężem ſtał ktoryby tym tak znamienitym młodośći twey pocżątkom godnie odpowiedzieć mogł/ yzebyś albo ty ſam darow przyrodzenia zle vżywać niebył widzian/ albo yzeby nie były vbacżony/ yż ony wyborne o twey przisłey znamięnitośći znaki ſkłamały. KwiatKsiąż Q2v.

»mdłe przyrodzenie« (5): GlabGad M, M7, N8v, O8v; Nie odſtępuy proſzę cie/ od ſwego bacżenia Wieſz że kazda niewiaſta mdłego przyrodżenia. RejJóz B5.

»przyrodzenie nałomne« (1): Bo ſie iuż ſthąd ſnádnie náucżyć możemy [...]/ iáko przyrodzenie ſwoie náłomne [...] zgwałćić á zwyciężyć mamy RejZwierc 12v.

»skłonność przyrodzenia; przyrodzenie skłonne [ku czemu]« (1;1): Vena, scribendi natura, Chuć/ skłonność przirodzenia ku piſániu wierſzów. Mącz 479b; Owſzem to z chwałą Bożą wyznawam [...]/ iż przyrodzenie moie/ ſkłońnieyſze ieſt ſámo w ſobie ku złemu więcey niż ku dobremu. CzechRozm 206v.

»ślachetne (a. ślacheckie) przyrodzenie« = natura generosa Modrz; ingenuitas Calep (9): RejWiz 80, 102, 188; (nagł) Ian Kochánowſki. (–) PRzypátrzże ſie co vmie/ pocżćiwe ćwicżenie/ Gdy ſláchetne przypádnie/ k niemu przyrodzenie. RejZwierz 77v; RejZwierc 20, 38v, 77; ModrzBaz 37; Calep 536a.

»złe (a. złościwe, a. złośliwe) przyrodzenie« [szyk 20:1] (21): Dziecię ktore ſie narodzi/ złego przyrodzenia bywa á rzecży nieprzijemney. FalZioł V 48v; GlabGad N5v; Cżáſem złe przyrodzenie/ dobrym wychowánim/ Nápráwi ie młodemu/ ſtátecżnym karánim BielKom B5; RejWiz [1]v, 4 marg, 101, 181, Cc8; BielKron 254; GórnDworz Hh2; ieſlibyś tego [miłosierdzia] nie cżynił ſercem niewinnym/ á owſzem ſercem zákáżonym waśnią á vporem złośćiwego przyrodzenia twego. RejPos 181; RejZwierc 5v [2 r.], 6 [2 r.], 18, 98 [2 r.], 223v [2 r.], 239.

Szeregi: »i chuć i przyrodzenie« (1): IZ W.W. znam od Páná Bogá znácżnemi dáry á vpominki poććiwemi obdárzonego/ bo y ſłuſznym bacżeniem y Rycerſkiemi ſpráwámi/ do kthorych W.W. zawżdy y chuć y przyrodzenie wiedzie. RejZwierc 254v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyrodzenie z ćwiczeniem« (1): Iáko go [Kochanowskiego] przyrodzenie/ s ćwicżeniem ſpráwuie/ Co iego wiele piſmá/ iáſnie okázuie. RejZwierz 77v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przyrodzenie a (abo, i) nałog« [szyk 2:1] (3): RejZwierc 91v; coſz ty o niem trzymaſz, Co o przyrodzeniu, y o nałogu iego? Iuſz dawno ieſt piiány; y łatwie ná wſzyſtko Pozwoli CiekPotr 61. Cf »z przyrodzenia abo z nałogu«. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»natura a (i) przyrodzenie« (3): Czwarty [przywilej] w yey [Maryi] naturze a przyrodzenyu czyſthoſzcz PatKaz III 107v, 110; Tey [Pannie] Pan Bog w śile potężny/ wielkie rzecży ſpráwił: Naprzod w náturze y przyrodzeniu iey dziwnie ośláchconym: Potym w łáſce rozmáitey y obfitey LatHar 476.

»(i) obyczaj i (a, albo, ani) przyrodzenie; obyczaj z przyrodzenim« = mos naturaque Mącz [szyk 5:2] (6:1): PatKaz III 120; aby [mamka] była [...] nie gniewliwa/ ani barzo ſroga/ ani też ſtraſzliwa. Abowiem takowe namięnnoſci [!] ſzkodliwe ſą, Bo y mleko pſuią/ y ſpołem z mlekiem w przyrodzenie y w obycżaie zſączego dziecięcia wychodzą. FalZioł V 36; Náſzy kronikarze domnimawáli ſie ich narod [tj. litewski] wynidź z Włoch/ o cżym piſmá nigdziey nie máſz/ áni obycżay z przyrodzenim thego nie vkázuią do nich BielKron 359; Illi sunt alio ingenio, atque tu, Ynych oni ſą obyczáyów á przirodzienia/ niżly ty. Mącz 19b, 235d, 251b; A Gdy iuż then narod nędzny ludzki pocżął ſie rozmnażáć ná zyemi/ wedle woley á ſpráwy Páná tego/ pátrzay w iákiey roznośći potym y przyrodzenia y obycżáiow po ſwiecie ſie dziwnemi kſtałty rozmnożył. RejZwierc 2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»przyrodzenie abo pilność« (1): ći iáko powiedam/ choćia vmieiętnośćią y rádą wiele mogą/ ále iż tego nieużywáią/ á do tego vſtáwicżney zabáwy áni pilnośći nieprzykłádáią/ bywa to/ iż y to co w nich przyrodzenie ábo pilność ſpráwiłá [natura studioque illis est comparatum]/ zniſzcżeie á potym y zginie. ModrzBaz 8v.

»przyrodzenie z przypadłością« (1): Iednemu chuć przypádnie/ á drugi nic nie dba/ To wſzytko przyrodzenie s przypádłością iedna. RejWiz 118v.

»przyrodzenie a (i) rozum« = ingenium naturaque Modrz [szyk 4:2] (6): GlabGad N2, N4, N6; gdyż trefne rzecżenie z vſt wypadwſzy/ pirwey tám vtknąć ma gdzie ſtrzelono/ niżby mogł ten ktho rzekł/ ná tho pomyſlić: [...] A przeto ni nácżym tho inym nie należy/ iedno ná byſtrym rozumie/ á przyrodzeniu. GórnDworz N8; RejPos 100v; ModrzBaz [41]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»serce a (i) przyrodzenie« (2): ieſliżeś niewdzięcżen thego dobrodzyeyſthwá Páńſkiego/ á iż ſie nie vznaſz w thym vpadku ſwoim/ gdzyeż ſie wzyęło ták okrutne á niemiłoſierne ſerce á przyrodzenie w tobie RejPos 106v; SkarŻyw 151.

»zwyczaj a (i) przyrodzenie« [szyk 6:1] (7): RejWiz 60; Owa káżdemu ſie to podoba do cżego go zwycżay á ono iego przyrodzenie ciągnie. RejZwierc 21v, 21v, 25v, 122v, Bbb3; PaprPan Fv. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »z przyrodzenia« = natura Mącz, Modrz, Vulg; animo, ingenio, a natura, ab animo, sponte naturae Mącz (94): GlabGad L8v; RejJóz L3; GliczKsiąż D8v, F6 [2 r.]; Iż Pan Bog W.W. oſobliwą chuć s przyrodzenia ku Muzycze/ oney iedney s ſiedmi náuk wyzwolonych/ dáć racżył. LubPs A2; RejFig Ee4; Ták z przyrodzenia náturá Polſka niczego niewolnego przypuśćić do śiebie y przyiąć niemoże. OrzRozm M; BielKron 46; KwiatKsiąż E3; Mącz 144b, 410c; ták też y te cnoty kthore w nas ſą s przyrodzenia/ żadną miárą ſkutku ſwego pokazáć nie mogą/ ieſli im ćwicżenie nie da pomocy. GórnDworz Ff3, K6, K6v; RejZwierc A3v, 6v, 222, 261; PaprPan I2v; SkarŻyw 100; CzahTr D; KlonWor 52.

~ z przyrodzenia swego (4): BielŻyw 133; A kolerici poſpolicie z przyrodzenia ſwego chitrzi bywaią GlabGad B2v, N4v; WróbŻołt Ev.

[kto] z przyrodzenia jaki, kto (52): OpecŻyw 120v; PatKaz III 119v; y ſłychał tam [Sekundus] iakoby każda biała głowa z przyrodzenia fryiowna á nie pocżciwa była. BielŻyw 132, 3; GlabGad B2v, M7v, N4v; BierRozm 16; RejPs 185; GroicPorz b2v; BibRadz Rom 3 arg; BielKron 184v; KwiatKsiąż B2v, C; Ab animo improbus, Z przirodzenia zły Mącz 1b, 134b, 241b, d, 316d, 328b (9); á nákoniec Hannibal ták ſławny Hetman/ ále s przyrodzenia okrutnik wielki/ á ktorego náuká trudno zmiękcżyć miáłá/ ábowiem Bogu/ y ludziom był nieprzyacielem/ á wdy y ten przedſię chciał być vcżonym GórnDworz G4, L, X3v, Ee8v, Gg3v, Ii7v, Kk2v; Wſzák wieſz iż narod Polſki/ ácż powiedáią iż s przyrodzenia oſtry á roſtropny ieſt/ ále ſnadź poſlednieyſzy zá wſzytkiemi narody w náukach ſwiátá tego. RejPos Ooo5; RejZwierc A3v, 2v, 71v, 241v; CzechRozm 243v; niektorzi ácż z przyrodzenia dobrzi y ſkromni/ ále towárzyſtwem złych ludźi záráżeni/ wiele złego wyrządzáią ludźiom podleyſzego ſtanu ModrzBaz 72, 82v; Był/ powiáda/ ten S. Ephrem z przyrodzenia gniewliwy/ y dla tego ná puſtynią wychodził/ áby go kto gniewliwym nie widział SkarŻyw 121; OrzJan 47; WujNT 532, Eph 2/3; GosłCast 44; KlonWor 57. Cf Wyrażenie.

W połączeniu szeregowym (1): Gdyż tak s ſamego przyrodzenia y vmysłu/ y ćieleſnych darow widziſz mi ſie być poſtanowiony/ yż ſię też wſzyſtkich rzecży wielkich o tobie ſpodziewać godźi KwiatKsiąż A4.

W przeciwstawieniach: »z przyrodzenia ... z ćwiczenia, z łaski bożej, z nauki« (3): Matuchna iego [Jezusa] tez grzechu nie miała ale nie z przirodzenia ſwego telko z łaski bozey. WróbŻołt Ev; A iáko Paw przed kury w pierze ozdobiony/ Ták ſie też przed proſtaki ſzyrzy náucżony. Bo iedno ma s ćwicżenia s przyrodzenia drugie RejWiz 8; Ieſli około trefnośći ieſth náuká iáka (co v mnie ieſt rzecż nie można) tedy w.m. pánie Derſniaku z náuki: á pan Boiánowſki s przyrodzenia/ dziwnie dobrze rozſmieſzyć vmiecie GórnDworz N8v.

W charakterystycznych połączeniach: z przyrodzenia cichy, cnotliwy (2), dobry (2), fryjowny, (człowiek) głupi (2), gniewliwy, grzeszny, hojny, łagodny, łaskawy, mądry, miękki, milczący, miłosierny, nauczony, niestały, niewierny, okrutnik wielki, ostry, poważny, prędki [ku czemu], roztropny (2), skromny, swarliwy, swowolny, synowie gniewu, szczodry, teskliwy, trefny, umiały.

Zwrot: »z przyrodzenia mieć [co]« [szyk zmienny] (16): [O ośle, który chciał się bawić z panem jak pies] Dármo śię o to pokuſzaſz/ Cżego z przyrodzenia nie maſz BierEz M4v; GlabGad K5; KromRozm I N; GliczKsiąż I4; RejWiz 8; Acż ten prawie cny zwycżay/ [Spinkowie] s przyrodzenia máią/ Wſzetecżnym bez pochlebſtwá/ prawdą docieráią. RejZwierz 66, 68; BielKron 464v; Mącz 241d; GórnDworz M2v, R; (nagł) Chmielecki. (–) TEn tho ma s przyrodzenia nie prożnowáć nigdy PaprPan Aa3, G2v, O2; á tę zdrádę táką/ iáko ma [Turczyn] zprzyrodzenia/ ták ma y z Mahometckiégo práwá OrzJan 104; KlonWor 52.
Wyrażenie: »z przyrodzenia skłonny (a. przykłonny) [ku czemu], skłonność [ku czemu]« [szyk 6:3] (8:1): BielŻyw 133; KrowObr 94; nie wierzę temu/ áby lud ná świećie z przyrodzenia ku wymowie mądrey ſkłonnieyſzy był nád Polaká. OrzRozm Q3v; KwiatKsiąż B; Ut fert natura aliquid facere, To czinić ku czemu kto skłonność z przirodzenia ma. Mącz 241d; á cnotliwego/ y mądrego tego ia chcę rozumieć/ ktory by godzien był/ być Krolem: to ieſt ſtárożytnego domu páná/ ſkłonnego ku cnocie s przyrodzenia/ y ze ſławney pámięći/ przodkow ſwoich GórnDworz Gg4, Kk2; RejZwierc A3; LatHar 135 marg.
Szereg: »z przyrodzenia abo z nałogu« (1): Ieſli ſtára ſię o vmartwienie tych namiętnośći/ do ktorych ieſt ſkłonny z przyrodzenia/ ábo z nałogu. LatHar 135 marg. ~

»przeciw(ko) przyrodzeniu« = invita Minerva Mącz (3):

~ przeciw przyrodzeniu czyjemu (1): Si aliquando necessitas nos ad ea detruserit quae nostri ingenii non erunt, Ieśli nas potrzebá k temu kiedy będzie ćiſnęłá/ co yeſt przećiw náſzemu przirodzeniu. Mącz 466d.

Szereg: »nad przyrodzenie, (albo) przeciw(ko) przyrodzeniu« (2): Invita Mynerva aliquid facere aut dicere. Nád przirodzenie ſwoye álbo przećiwko przirodzeniu. Mącz 173d, 330c. ~

»nad przyrodzenie« = wbrew swoim możliwościom; invita Minerva Mącz (3):

~ nad przyrodzenie swoje (2): Invita Minerva aliquid facere, Kuśić ſie ócz nád ſwoye przirodzenie. Mącz 222b, 173d.

Szereg: »nad przyrodzenie, (albo) przeciw(ko) przyrodzeniu« (2): Repugnante ingenio, Nad przirodźenie/ przećiw przyrodźeniu. Mącz 330c, 173d. ~

»nad przyrodzenie« = wbrew sobie, niechętnie (1):

~ Szereg: »przez dzięki a nad przyrodzenie« (1): Są też y ći/ ktorzy kiedy rozdawáią/ tedy z iákąś nie ochothą/ ſkąd znáć/ iż to co cżynią/ cżynią przezdzięki/ á nád przyrodzenie. GórnDworz Ii5. ~

W przen (17): A nie dáy ſie woiowáć záwżdy przyrodzeniu RejWiz 142, 8, 91; RejZwierz 71v; także cięſzkie á vſtáwiczne káránie vmysłową moc znikczemniwa/ y przirodzenia dobrego ſkierki w dziątkach [!] zágáſzywa KwiatKsiąż E4v; przedśię kiedy łáſká Boża ich [ludzi] málutką przyrodzenia świátłość zápali/ tedy bárzo śie wzbudzáią ku chciwośći y ku poznaniu prawdy KuczbKat 360; Bo choćbyś ty nabárziey pieśćił przyrodzenie/ Przedſię cie to pociągnie ná ſwoie ćwicżenie. RejZwierc B4; Wielki to fortel ná złe przyrodzenie/ Dáć mu zá miſtrzá poććiwe ſumnienie. RejZwierc 223v, 18v, 66, 74v, 151, 151v [2 r.], Aaa; CzechRozm 242v; Lecż ona oycá vyrzawſzy y poznawſzy/ namiętnośćią ku oycu zwyćiężona/ vgáśić przyrodzenia iedno łzámi nie mogłá SkarŻyw 15.
Przen metonimicznie: Ktoś (13): Indoles servilis, Boyáźliwe przirodzenie rádo wnogi vderzáyące. Mącz [388]d; RejPos [323]; Theż y Logiká niewiem czoby nam do Polſkiego ćwicżenia wiele pomoc mogłá/ ktora też nie vcży iedno wykrętnych ſłowek/ [...] á też dobremu przyrodzeniu z łáſki Bożey máło ſie tego vcżyć potrzebá. RejZwierc 13v; ácż ſie trefi cżáſem thák ſláchetne przyrodzenie/ kthore bez wſzego przymuſzenia y zá máłym ćwicżeniem do cnoty á do dobrich obycżáiow ſámo ſie pociągáć będzie. RejZwierc 18v; A naydzieſz drugie ták iádowite przyrodzenie coby rad áby ſie ludzie bili á wádzili RejZwierc 77v, 6v, 73v; ModrzBaz 8v.

W połączeniu z przydawką dzierżawczą = ta osoba (ja, on) (3): A w thym nie ſzukał/ áni roſkoſzy żadney/ áni ſwey właſney chłuby/ ktorą ſie przyrodzenie iego hydziło GórnDworz B7; Chćiey przyrodzeniu memu vfolgowáć proſzę. Rácżey tym cżáſem płákáć pomoż płácżącemu WisznTr 9; niech mi to da miłośierdźie twoie [Panie Jezu] czego nie ma przyrodzenie moie LatHar 213.

Wyrażenie: »przyrodzenie (jest) złe« = natura est mala Modrz (2): Swawola záwżdy przyrodzenia złego/ Ieſt práwy ochmiſtrz wielmożnośći iego. RejZwierc 223v; Záś żadne przyrodzenie nieieſt ták złe/ ktoreby śię niemiáło zgodźić do ſpráwowánia rzecży dobrych y powinnych ModrzBaz 8v.
b. O istotach nadprzyrodzonych [też o postaciach mitologicznych 3 r. i o duszy 1 r.] (76): Mym zdánim/ nye bárzo yáſne ono: Ya á oćyec yeſteſmy yedno: Bo może ſye to ſnadź rozumyeć/ nye o yednoſci przyrodzenya/ ále woley y miłoſci álbo zgody ſpołeczney KromRozm II r, rv; A iż duchowye z przodku wyelką zacnoſćyą y doſkonáłoſćyą przyrodzenya/ y łáſką bożą obdárzeni nye z krewkoſći álbo omylnoſći yákyey/ ále vprzeymą złoſćyą á pychą Bogu ſye ſprzećiwili KromRozm III A8; Tákże ini duchowie co thám przy nim [Bogu] trwáią/ Dziwne á niepodobne przyrodzenie máią. RejWiz 119; Bo teſz miedzy Cżárty/ iáko y miedzy ludzmi rozność ieſt: iedno máią przyrodzenie/ ále nie iednákową moc y dowćip. SkarŻyw 35.

przyrodzenie czego [= jakie] (2): á on [Pan] niezmienił przyrodzenya dobrotliwoſći ſwoich/ y rozważywſſy to wmiłoſierdziu ſwoiem wywiodł ie ná ſſerokie roſkoſſy beſpieczeńſtwá ich. RejPs 159v, 116.

przyrodzenie czyje [w tym: G sb i pron (17), pron poss (16), ai poss (10); sw(oj)e boskie (2), boskie jego (1), boskie twoje (1), swe boskie twoje (1), pańskie ludzkie (1)] (41): BierEz I; RejPs 106, 113, 127, 197; RejKup o2; A ták duſzá ſláchetna gdy będzye wpuſzcżoná/ Do ták plugáwey wieże [tj. ciała]/ iuż ieſt zniewoloná. Ze ſwych zacnych vrzędow nie może ſpráwowáć/ Gdy iey cne przyrodzenie tym ſie może pſowáć. Bo iey wiele przekáżą ty przypadki w ciele RejWiz 118; BibRadz Sap 2/23, Ioann 4/24; BielKron 1v; GrzegRóżn N3v [2 r.]; To też wiemy co to ieſt zá ſrogie zwirzę [smok, tj. szatan]/ y iákie ieſt przyrodzenie iego. RejAp 101v; RejPos 45v, 54, 166v [2 r.], 212; Stworzył Pan Bog Angioły z dobrą wolą/ [...] záraz y przyrodzenie ich tworząc/ y łáſką ie obdarzáiąc. KuczbKat 20, 100; RejZwierc 2v, 27, 204; WujJudConf 23v; RejPosWstaw 44; Gdyſz Bog ſtworzył cżłowieká ku nieśmiertelnośći/ á ſpráwił go właſnym wyobráżeniem przyrodzenia ſwego [imaginem propriae similitudinis fecit eum]. BudBib Sap 2/23; CzechRozm 259v; ReszPrz 82. Cf »przyrodzenie boskie«, »z przyrodzenia«.

przyrodzenie czyje [= jak czyje] (1): A dla tego mnimamy cie być bárzo nieſzcżęſliwego/ iże wierzyſz przyrodzenie Bogow álbo z Bogi obcowánie mieć HistAl K.

G sg w funkcji przydawki lub orzecznika: [kto] (jest) [jakiego] przyrodzenia (5): Bog ieſtći duch [...]. (marg) To ieſt/ duchownego przyrodzenia [...]. (–) BibRadz Ioann 4/24; BielKron 8; CzechEp 258; ArtKanc A12v; Oćiec nierodzony: Syn rodzony od wieku Bog z Bogá: nie ſpoſobiony áni czyniony. [...] Syn iego ieſt tegoż przyrodzenia. SkarKaz 516a.

Wyrażenia: »boskie, bostwa przyrodzenie« = divina natura Vulg [szyk 6:5] (8:3): GDyſz mily panie przyrodzenie boskie twoie więcey zawzdy nabłogoſlawienſtwo nizli naprzeklęcie kazdemu ſie ſtworzeniu ſciągało RejPs 127, 197; [Jakub po spotkaniu z Józefem:] Bądz pochwalon moy panie czom vſlyſzał z tego Zes mię raczył pocieſzyć nędznika ſwoiego Bo to ieſt twego Boſtwa ſwięte przyrodzenie Kazdemu kogo karzeſz dawaſz pocieſzenie RejJóz P6; A przeto kto widźi Syná/ ten widźi y Oycá: ieſt inſzy od inſzégo: bo Oćiec y Syn: ále nie ieſt ieden od drugiégo/ przyrodzeniem Boſtwá rózni. BiałKat b2v; WujJudConf 23v; CzechRozm 259v; CzechEp 258; powiáda: iż Pan Chryſtuś [!] ieſt ſpráwiedliwośćią náſzą z ſtroney tylko Boſkiego ſwego przyrodzenia ReszPrz 82; WujNT 2.Petr 1/4. Cf »wedle boskiego przyrodzenia«, »z przyrodzenia bostwa«.

»duchowne przyrodzenie« = natura właściwa Bogu i istotom nadprzyrodzonym [szyk 1:1] (2): BibRadz II 52b marg; iuż ſie [to bło]goſłáwieńſtwo okazáło ná niektorych w tym żywocie ſpráwą Páńſką/ [...] ktorych ciáłá ſą przemienione w przyrodzenie d[ucho]wne BielKron 2v.

»przyrodzenie dwoje« [szyk 1:1] (2): CzechRozm 22v; Perſoná Syná Bożego/ przyrodzenia dwoiego/ pełny prawdy, ſpráwiedliwośći/ wźiął ná śię ſpoſob śmiertelnośći. ArtKanc A12v.

»święte przyrodzenie« (7): RejJóz P6; Bog [...] ieſt wiecżny ná niebie/ nigdy ſie nie rodził/ [...] ociec práwá/ przez náuki vcżony/ ſwiętego przyrodzenia miſtrz iedyny/ nalepſzy/ namędrſzy BielKron 8; RejPos 45v, 212; RejZwierc 27, 204; Nie dla piyánic ten dziw Pan vcżynić racżył/ że wino z wody vcżynił/ ále [...] áby podpárł á porátował [...] onych pobożnych á cnotliwych ludzi/ gdyż tho ieſt ſwięte przyrodzenie tego miłośćiwego Páná RejPosWstaw 44.

»złe (a. złościwe) przyrodzenie« = natura szatana (2): NAmileyſzy bráćia/ złodziey ten ieſtći dyabeł/ ktory przez złe myſli ná dách wchodźi ſercá twego: á dźiurę cżyni przez złe przyrodzenie. HistRzym 92v; RejPos 54.

Szeregi: »przyrodzenie i (albo) istność« (2): KromRozm II r2v; Znáć tedy dawa/ iż z tych dwu rzecży ſkłáda śie błogoſłáwieńſtwo: Iedná/ iż Páná Bogá oglądamy iákim ieſt w przyrodzeniu y w iſtnośći ſwoiey. Druga/ iż śie sſtániemy iákoby Bogi KuczbKat 100.

»stan albo przyrodzenie« (1): Przeto to ieſt ſzalone tákie rozumienie/ Ieden ſpolny tych trzech ſtan álbo przyrodzenie Názwáć naiwyżſzym Bogiem GrzegRóżn N3v.

»zwyczaj ani przyrodzenie« (1): [Kakus, syn Wulkana, złodziej bydła] Nie odmienił zwycżáiu áni przyrodzenia/ Wiodłá go chęć nieſzcżęſna ludźiom do ſzkodzenia KlonWor 23.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle przyrodzenia« (2): Abowiem prawdźiwa iſtotá ćiáłá Páná Kryſtuſowego nie zginęłá po zmartwychwſtániu y vwielbieniu iego/ [...] lecż iáko w prawdźiwym cżłowieku zoſtáły właſnośći duſze y ćiáłá/ wedle przyrodzenia należące WujJudConf 70.
~ Wyrażenie: »wedle boskiego przyrodzenia« (1): ale ty nieracz miły panie wedle wyſtępkow iedno wedle boskiego przyrodzenia ſwego ſſacowac ſpraw naſſych. RejPs 211v. ~

»z przyrodzenia« (23): SarnUzn H3v; ábowiem co ieſt z iednego Oycá/ iedney nátury ieſt z Oycem/ iedney iſtnośći/ y iedney możnośći/ á Oćiec ſpłodźił Syná nie z woley áni z muſzenia ále z przyrodzenia. WujJudConf 23v; WujNT 688.

~ z przyrodzenia swego (2): WróbŻołt Ev; I coſz rozumieſz? áby miał inák mowić/ o Antykryśćie ſludze iego/ ktory teſz ieſt kłamcą/ y mężoboycą ſprzyrodzenia ſwego? KrowObr 52v.

[kto] z przyrodzenia (jest) [jaki(m)] kim (a. kto) (15): Y owſzem gdyſćie Bogá nie ználi/ ſłużyliſćie tym ktorzy z przyrodzenia nie ſą bogowie. BibRadz Gal 4/8; Abowiem Iowiſz ieſt s przyrodzenia miłoſierny/ dobrotliwy/ ſpráwiedliwy/ wſzem łáſkáwy RejZwierc 49v; BudNT Gal 4/8; Aleś ty pan ieſt dobrotliwy/ Pan z przyrodzenia lutośćiwy KochPs 194; WujNT 532, Gal 4/8, s. 686. Cf »Bog z przyrodzenia«.

W przeciwstawieniu: »darem ... z przyrodzenia« (1): Bog Oćiec [...] dał Synowi żywot tenże ktory ſam ma: ábo ráczey/ ktory on ſam ieſt/ nie z iákiey potrzeby/ áni dárem/ ále z przyrodzenia WujNT 324.

Wyrażenia: »Bog z przyrodzenia« [szyk 7:1] (8): WujJud 262v; Nowochrzcżeńcy bluźniąc Páná Chryſtuſá powiádáią [...]/ że nie ieſt z przyrodzenia práwym Bogiem. ReszPrz 78; WujNT 686 marg, 687 [2 r.], 688, Xxxxx4; Prawdźiwie ieſteś Synem Bożym/ Bog z przyrodzenia v ktorego nic nie ieſt niepodobnego. SkarKaz 160b.

»z przyrodzenia bostwa« (1): A ſnadziem był prżjmuſſonym Sprzirodzenia Boſtwa ſwego Przimowacż właſké kazdego Gdym poznał yż ſię obacżił Wielem wiecz przępuſczaċ racził RejKup ee4.

Szereg: »z natury abo z przyrodzenia« (3): Tu iáśnie wyráżono mamy/ że Pan Chriſtus ieſt práwym Bogiem/ ponieważ ma poſtáć/ to ieſt/ náturę Bożą: według ktorey/ nie z wydzierſtwá/ ále z nátury ábo z przyrodzenia ieſt rownym Bogu Oycu. WujNT 686, 688, Xxxxx4. ~

α. O antropomorfizowanym losie (3):

przyrodzenie czyje (2): Wieſz przyrodzone [lege: przyrodzenie] fortuny Dźywno tam brząkaią ſtruny (marg) Forthuna omylna (–) RejJóz E7v, N8v.

Wyrażenie przyimkowe: »z przyrodzenia« (1):

~ kto z przyrodzenia kto (1): Bo to [Fortuna] nieſtała páni z przyrodzenia/ Częſto więc rádá ſpráwy ſwé odmienia. KochPieś 35. ~

c. O elementach przyrody żywej lub nieożywionej; ars Mącz (234): [wosk] W piec ſie miedzy gárnce rzućił. Tám ſie náthychmiaſt roztopił/ Bytnośći z żywotem pozbył: Odſtąpił od przyrodzenia/ Przetoż nie miał polepſzenia. BierEz Pv; W przyrodzeniu [końskie kopyto, tj. kopytnik pospolity] mało nieieſt podobny grzybieniu/ theż ie lekarze zową grzybienie mnieyſze. FalZioł I 154a; LubPs A4v; HistLan B2; RejZwierc 67v; Wino záiſte tákie ma przyrodzenie/ iż ludźi naprzod cżyni weſołe/ potym [...] ModrzBaz 52; áby [człek] [...] nic nie cżynił/ iedno z obierániá y vpodobánia: nie ták iáko beſtye/ ktore z ſkłonnośći nátury/ cżynią to/ do cżego ich wiedzie przyrodzenie SkarŻyw 259; Choćia [szczenię] kąſáć nie może/ wdy czego go vczy Przyrodzenié/ iáſnie znáć/ gniewa ſie/ y mruczy GórnTroas 70; SapEpit A4.

przyrodzenie czego (18): NApierwey Barwierz wſzelki: Ma poznać przyrodzenia zioł, Y wſzytki rzecży ktore ſą potrzebne k tey navcze FalZioł V 96, I 29b, 156b, IV 30a; Ale my ktorzy pożytek znamy/ y tego złotá przyrodzenie rozeznawamy/ gdy prágniemy idziemy do rzeki pić. HistAl K4v; KromRozm III B6v; RejWiz 31; Powiáda Bog Iopowi wielkie rzecży o ſwym ſtworzeniu/ y opiſuie wielu zwierząth przyrodzenie. Leop Iob 39 arg, Iac 3/7; KwiatKsiąż I3; Mącz 231d; iż ten máły świát człowiek/ wſzyſtkich rzeczy właſność y przyrodzenié w ſobie zámyka SienLek T4; RejPos 124 [2 r.]; RejZwierc 112v; WujNT Iac 3/7. Cf »według przyrodzenia«, »przeciw przyrodzeniu«.

przyrodzenie czego [= jak co] (1): Miedz bywa przemieniona w moſiądz/ czo bywa przez poſrzodek Tucijey, bowiem iey dim bieli/ á ma przyrodzenie ducha/ á natychmiaſt gdy proch Tucijey bywa porzucon na roztopioną miedz [...] bywa przez miedz rozpuſzcżoną FalZioł IV 48d.

przyrodzenie czyje [w tym: pron poss (31), G sb i pron (15), ai poss (3), „własne” (2)] (51): Wſſelki rodzay obraca ſye ku ſwemu przyrodzenyu. March1 A3v; Pchłá ná cżłowieká wſkocżyłá/ A w rámię go vkąśiłá: Vłápiwſzy ią chćiał zábić/ Oná śię mu ięłá modlić: Proſzę day mi odpuſzcżenie: Wſzák wieſz moie przyrodzenie BierEz M; Ta tedy mocz [rzeczy z ziemie urosłych] y właſnem przyrodzeniem od zwirzchnich niebieſkich płanet y gwiazd [...] tym rzecżam żywiołnym bywa dana ku naprawie y ku poſilaniu cżłonkow wnętrznych FalZioł [*7]v, +7d, II 13b, IV 37a, 42a, V 54v [2 r.]; March3 V2; KromRozm III B6v; A kiedy [wiatr] też przypádnie z morzá zágniłego/ Tákże nam też przynośi przyrodzenie iego RejWiz 149v, 150v; BibRadz I 2b marg; iż żadna náuká [mowa o alchemii] przyrodzenia ſwego przepomoc nie może [tj. nie może zmienić natury materii] BielKron 26; Sálomon [...] też źwierzęce/ ptáſze/ rybie przyrodzenie wykładał BielKron 46, 4, 26; Pelicanus, Ptak w Egipcie/ Pelikan/ którego to yeſt przirodzenie że krwią ſwoyą [...] ptaſzętá ſwe [...] pokrápia á ták ye záś ożiwia. Mącz 286d, 343c; SienLek T[tt]4; RejPos 204v, 270v, 305; Iáko to cżynić zwykły nikcżemne ptaſzętá/ Acż w ocżoch ludzkich brzydkie ony bocianiętá. O ktorych przyrodzeniu ták mądrzy piſáli/ A práwie ie ná przykład złem dzieciom podáli. HistLan B2, B2v; RejZwierc 4, 75; Nie trácą przyrodzenia ſwego chleb y wino WujJud 164v; WujJudConf 164; ModrzBaz 143v. Cf Wyrażenia przyimkowe.

G sg w funkcji przydawki lub orzecznika: [co] (jest) [jakiego] przyrodzenia (61): A [wosk] bácżąc ſie ſam miękkiego/ Przyrodzenia bárzo mdłego: Więc áby tákież twárdym był/ W piec ſie miedzy gárnce rzućił. BierEz Pv, Iv, M; iże niekthore rzecży z ziemie wyſzłe: ſą gorączego y ſuchego przyrodzenia, Niekthore gorączego y wilgotnego FalZioł [*7]; OGorek ieſt zimnego y ſuchego przyrodzenia w wthorym ſłopniu [!] FalZioł I 31c; Wino Białe ieſt gorączego przirodzenia w wtorim ſtopniu FalZioł I 155d, [*8], I 12b, 17a, 22c, 25b (52); Bowiem ona [kapusta] ieſt ciepłego á ſuchego przyrodzenia, przeto w moſzcż włożona nie dopuſzcża mu kwaſnieć GlabGad I4, C; Diversae est quam lactuca naturae, Ynſzęgo yeſt przyrodzenia niżli sáłatá. Mącz 487d, 108b, 143a, 345d.

Z przymiotnikiem odrzeczownikowym [= czego] (1): ktorego [przyszłego Kościoła] páſtyrz y głowá człowyek rybitw/ á nye zacnego rodzáyu/ zwyćyężył by mocnoſcyą Dyámentowe przyrodzenie/ by też wſſyſtek okrąg ſwyátá yemu ſye przećiwił. KromRozm III Nv.

W charakterystycznych połączeniach: przyrodzenie dziwne, ptasze, rybie (2), zwierzęce (2); przyrodzenia ciepłego (11), cierpniącego (2), drapieżnego, gorącego (12), jadowitego, miękkiego, powietrznego, subtelnego, suchego (19), wilgotnego (wilkiego) (5), wodnego, wysuszającego, zimnego (24), złego.

Fraza: »ciągnie [k(u) czemu] przyrodzenie« (2): Acż to rzecż nieomylna/ iż káżde ſtworzenie/ Ku iego właſney chući ciągnie przyrodzenie. RejWiz 171, 37.
Zwroty: »mieć [jakie] przyrodzenie (a. część przyrodzenia [jakiego])« = naturae partem habere Modrz [szyk zmienny] (9): BierEz I4; Kobyła chciwa barzo ieſth bo acżkolwiek iuż pocżnie w brzuchu, przedſię z ſamczem obczuie/ á tho ma przyrodzenie telko z ſamą niewiaſtą miedzy inſzemi zwierzęthy poſpolite. FalZioł IV 10a, I 122d, IV 48b; Czo za przyrodzenie ma ſol. (–) Naprzod Broni od zagniłoſci y od zkażenia GlabGad I7; Sua cuiusque animantis natura est, Wſzelákie zwiérzę ma ſwe przirodzenie. Mącz 343c, 428c; Ale iáko ſam cżłowiek/ koń/ drzewá y inne rzecży ſtworzone tákie ſą iákie máią przyrodzenie [natura constant]/ á nietákie iákiemi by ie chćieli rozumieć ludzie ModrzBaz 2; Wiećie/ że cżłowiek ma w ſobie cżęść przyrodzenia źwierzęcego/ ktorego zbydłem vżywa ModrzBaz 143v.

»odmienić przyrodzenie« [szyk zmienny] (3): Vmieć to y źwirzątko y ptaſzek ná gniaźdzye/ Iż tym dzyatki okrywa [...] Ale mu przyrodzenia odmienić nie vmie/ Tego go iedno vcży co ſámo rozumie. RejWiz 88v; RejPos 305; RejZwierc 75.

»złomić przyrodzenie« (2): Gdyż to cżynią źwirzętá y beſtye ſrogie/ Złomiwſzy przyrodzenie/ podawáią rogi Pod ſłuſzne poſłuſzeńſtwo RejWiz 89; RejZwierz 84v.

Szeregi: »istność i przyrodzenie« (1): A yednák yego [słońca] iſtnoſć y przyrodzenye nye z inąd poznawamy yedno iż widźimy/ iż yeſt ćyáło okrągłe á ſwyátłe ná nyebye KromRozm III B6v.

»obyczaje i przyrodzenie« (1): thák iż káżde ſtworzenie wedle nátury ſwey á wedle onego raz vcżynionego twárdego dekrethu Páńſkiego muśi vżywáć obycżáiow y przyrodzenia ſwego RejZwierc 2v.

»przyrodzenie a (i) własność« (2): Mącz 231d; á konopie z łopianem przedſię iáko dawno ſmierdzą/ nic żadne nie odmieni nigdy/ prze ono poſwięcenie ſwoie/ przyrodzenia y właſnośći ſwoiey. RejPos 305.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle (a. według) przyrodzenia« (8): Ogień teſz ćiepło bierze/ według przyrodzenia/ Ták z cżłowieká iáko teſz z káżdego ſtworzenia. KołakCath B4v.

~ według przyrodzenia czego (1): Auicenua [!] powiada/ przyrodzenie thego ziela ieſth według przyrodzenia onego ziela około ktorego ſie obwiia FalZioł I 29b.

wedle przyrodzenia czyjego (6): Ale też ná yedney łące pczołá myod/ á páyąk yad wſyę byerze/ wedle przyrodzenya ſwego. KromRozm I N2; BielKron 452; RejPos 337; RejZwierc 16; Wodá tedy/ chleb y wino wedle przyrodzenia ſwego/ nie trácą iſtoty ſwoiey álbo máteryey/ y nic inſzego nie ſą/ iedno to co widźimy y cżuiemy. WujJudConf 163; SkarŻyw 260. ~

»z przyrodzenia« = a natura HistAl; naturae sponte Mącz; naturaliter Vulg (39): OpecŻyw 92; Ci ptaczy z przyrodzenia barzo ſie miluią FalZioł IV 21c, I 93b, IV 2a; RejZwierz 122; RejAp 64; GórnDworz Mv; BielSpr 44v; Calep 1114a; A ći [niesprawiedliwi] iáko bydło bezrozumne/ z przyrodzenia ná vłowienie y ſkázę bluzniąc to czego niewiedzą w zátráceniu ſwym záginą WujNT 2.Petr 2/12; KmitaSpit B3v; Wſzytkoto [tj. stworzenia wodne] żywie z przyrodzenia w wodźie/ Gdyż nie może trwáć ná ſuſzy o głodźie. KlonFlis C. [Cf też a.α. SkarŻyw 371.]

~ z przyrodzenia swego (9): GlabGad C; RejWiz 145; A do ogniá nie trzebá przydawáć drugiego/ Bowiem ſam káżdy pali s przyrodzenia ſwego. RejZwierz 6; Mącz 31a; RejAp 33v; A przedſię záwżdy Wilcżek s przyrodzenia ſwego/ Nie pomni dobrodzieyſtwá by namniey onego/ Skoro mu głod dokucży [...] Y pánią mamkę s ſkory bárzo rad obłupi. HistLan F3v; BielSpr 44. Cf Wyrażenie.

co z przyrodzenia (jest) jakie, co, czym (9): Kret będąc ślep z przyrodzenia/ Nie ma ſłuchu ni woniánia BierEz L4v; FalZioł I 106a, III 20b; GlabGad H8; A áby tym beſpiecżnieyſzy byli od wężow/ nábrał [Mojżesz] s ſobą Bocianow/ kthorzy s przyrodzenia ſą wężom nieprzyiacielmi BielKron 28; Ato pátrzay. Iż gwiazdá ieſth káżda iáſna s przyrodzenia ſwego RejAp 33v; HistRzym 3; Ieſliże też flegmátyk/ nie dáyże mu też rzecży s przyrodzenia záziębłych/ bobyś tákże ieſzcże więcey popráwił tępośći y gnuſnośći iego RejZwierc 6v; WujNT Rom 11/24.

Zwrot: »mieć z przyrodzenia« [w tym: co (7), aby (1)] = a natura habere HistAl (8): Lábęć to ma z przyrodzenia/ Iż gdy pozna cżás zemrzenia: Nigdy záſmucon nie bywa/ Ale ſłodko bárzo śpiewa. BierEz O3; Iako też Ięcżmień Groch/ Bob/ z przirodzenia maią ſuchoſć w ſobie/ ale gdy będą vwarzone ty ziarna/ Tedy iuż nabywaią wilgotnoſci z onego warzenia. FalZioł III 25a; RejRozm 401; ábowiem iáko ony [zwierzęta] s przyrodzenia nie máią áby co dobrego cżiniły/ tákże [...] HistAl K3v; RejWiz 145; RejZwierz 82v; tedy iż on pápier pápierem ieſt/ to s przyrodzenia ma RejPosWiecz3 96v; HistLan B3.
Wyrażenie: »sam z swego przyrodzenia« (2): Petrolium, oleum quod e petris naturae sponte fluit, Opoczyſty oley/ ſam z ſwego przirodzenia z opoki płynąci. Mącz 296c, 454d. ~

»przeciw(ko) przyrodzeniu« (3):

~ przeciw przyrodzeniu czego (1): oto dziś ieſt iáſny dzyeń y żniwo pſzenice/ będę prośił Páná á da grom y deſzcż. Y sſtáło ſie ták wnet przećiw przyrodzeniu oney zyemie. BielKron 64.

przeciw(ko) przyrodzeniu czyjemu (2): BielKron 26; ábowiem żadna rzecż niemoże ſie przyzwycżáić do tego/ co ieſt przećiwko iey przyrodzeniu GórnDworz Ff2. ~

»nad przyrodzenie [czyje]« = wbrew czyjejś naturze lub odrębności gatunkowej (3): FalZioł IV 25c; Iáko oni chcą áby było z miedzi ſrebro/ á s ſrebrá złoto/ cżego ich náturá broni/ [...] gdzyeby nád przyrodzenie ich náuką chciał co pocżąć/ iuż to będzye fáłſz. BielKron 26; [żurawie walczące z Pigmejami] Nád nádźieię/ y nád ich ptaſze przyrodzenie/ Cáłą noc wáchtowáły KmitaSpit B3.

Przen (3):
Wyrażenia przyimkowe: »według przyrodzenia« (1): Abowiem ieſliś ty ieſt wyćięty z oliwy z przyrodzenia płonney/ á przećiwko przyrodzeniu ieſteś wſzczepion w práwą oliwę: iákoż dáleko więcey ći ktorzy ſą według przyrodzenia/ będą w właſną oliwę wſzczepieni? WujNT Rom 11/24.

»z przyrodzenia« (1): Thenći Pan záćmion być nie może/ ále może być do cżáſu záſłonion tym márnym worem włoſiánym/ ktory s przyrodzenia drapie á gryzie ciáłá ludzkie/ to ieſt/ fáłſzywą [...] náuką fáłſzerzow ſwiátá tego RejAp 63v.

»przeciwko przyrodzeniu« (1): WujNT Rom 11/24 cf »według przyrodzenia«.

α. O ciałach niebieskich i znakach zodiaku, zwłaszcza ze względu na ich wpływ na życie ludzkie (44): [Skop] Przyrodzenie ma męzkie/ ſmakom przelożon gorzkiem farbam żoltogorączem. FalZioł V 49v; thedy z iákiem przyrodzeniem płánetá ná ktorą cżęść oney zyemie náſtąpi/ tákież ſie też ſpráwy [...] mieſzáć y broić muſzą. RejZwierc 3.

przyrodzenie czego (5): Przirodzenie znamion [tj. znaków zodiaku]. FalZioł V 49v, V 45v, 50v, 51v, 54v.

przyrodzenie czyje [w tym: pron poss (6), G sb i pron (5)] (11): Ták iż gdy kthorey [gwieździe] s cżáſem możność iey przypádnie/ Wiele ſwym przyrodzenyem tu ná ſwiecie władnie. RejWiz 128v; A iż tu źimá z látem ták ſie záwżdy mieni/ To ták záwżdy ſpráwuie ſłońcá przyrodzenie. RejWiz 150v, 148, 151v; Y dzis ná wiecżną pámięć/ ſławna gwiazdá iego [Jupitera]/ Imieniem ieſt przezwaná/ gdyż ſwym przyrodzeniem/ Láſkáwie ſie obchodzi/ z ludzkim pokoleniem RejZwierz 48; Merkuriuſz Płánetá/ też ſwym przyrodzeniem/ Tákże ie [Trzecieskich] też ſpráwował/ roſtropnym bacżeniem. RejZwierz 75v, 130; BielSpr 1v. Cf »wedle przyrodzenia«.

G sg w funkcji przydawki lub orzecznika: [co] (jest) [jakiego] przyrodzenia (26): Melankolijey przypaloney Marz panuie ogniſtego przyrodzenia. FalZioł [*8]v; Skop. Ieſt przyrodzenia ogniſtego FalZioł V 49v; Byk. Ieſt przyrodzenia zimnego a ſuchego. Przyrodzenia ieſt niewieſciego/ melankolijey. [...] Bliznięta. Są przyrodzenia powietrznego męzkiego FalZioł V 49v; Slończe. Miedzy planetami ieſt iako pan. [...] Przyrodzenia ieſt cieplego y ſuchego ale miernie: nie thak iako mars ſzkodliwie FalZioł V 51, [*8]v, V 49v [5 r.], 50 [6 r.], 50v [3 r.], 51 [2 r.], 51v [3 r.], 54v.

Szeregi: »przyrodzenie a sposob« (1): O przyrodzeniu/ A ſpoſobu dwanaſcie mieſiączow FalZioł V 45v.

»własność, przyrodzenie« (1): A potym mądrzy ludzye álbo z obiáwienia/ Doſięgli ich [gwiazd i planet] właſnośći/ tákże przyrodzenia. RejWiz 151v.

Wyrażenie przyimkowe: »wedle (a. według) przyrodzenia [czyjego]« (3): FalZioł V 55; tákież ſie też ſpráwy y wſzytki poſtępki wedle przyrodzenya oney p[ł]ánety mieſzáć y broić muſzą. RejZwierc 3.
~ Szereg: »wedle spraw i przyrodzenia« (1): A Tákże y cżłowiek gdy ſie tám ná ten cżás vrodzić mu ſie przytrefi/ iuż wedle ſpraw y przyrodzenia oney płánety s tákiemiż ſie obycżáymi y poſtępki vrodzić muśi. RejZwierc 3. ~
β. O częściach ciała i składnikach organizmu (8): A ſnádnie to káżdy obacżyć może ktorego przyrodzenia w nim więcey zoſtawa/ y ná co go ciągnie/ y iákie ſie w nim obycżáie y przypadki według nátury [...] okázowáć y ſtánowić będą RejZwierc 3v.

przyrodzenie czego (1): Abowiem to ieſt prżyrodzenie mgłego żołątka/ yſz niemoże nic tilko roſkoſzne rzecży znaſzać. KwiatKsiąż D4.

przyrodzenie czyje [w tym: G pron (2), pron poss (2)] (4): FalZioł V 54; Bowiem oſłowi barzo panuie Melankolia, ktorey przyrodzenie ieſth zimne á ſuche GlabGad C; RejWiz 117v; (marg) Cżterzy wilgotnośći w cżłowieku. (–) thákże ſie wżdy iedná z drugiey [tj. flegma i melancholia] ſnádnie w ſwym przyrodzeniu vmiárkowáć może RejZwierc 3v.

G sg w funkcji orzecznika: [co] jest [jakiego] przyrodzenia (1): Tha [melancholia] panuie w lewym boku, á mieſtce ſwe w ſlezionie ma. Przyrodzenia ieſt zimnego á ſuchego FalZioł V 54.

Wyrażenie przyimkowe: »z przyrodzenia« (1): Też niewiaſta ktora nie może łożiſka zbyć, ma być nadole okadzona rogiem znogy oſley/ acżkolwiek przikra wonia, ale taiemną ſprzirodzenia ma moc wyciągać/ nietelko łożiſko: ale y płod vmarły FalZioł V 26.
d. O zjawiskach życia społecznego i prawach nim rządzących (47): Bo iż ták przyrodzenie ſpráwiło/ że żaden cżłowiek ſam ieden mieſzkáć niemoże ModrzBaz 77; Bo to być niemoże/ y przyrodzenie tego nie nieśie/ żeby kto mogł one rzecży dobrze ſkázáć/ z ktorych ábo oboiey nieświádom/ ábo tylko iedney świádom. ModrzBaz 87v; ModrzBazBud ¶5v; Sámo przyrodzenie okázuie/ Iż mąż żenie záwżdy roſkázuie. BielSjem 6.

przyrodzenie czego (2): takieżći ſpráwiedliwość y nieſpráwiedliwośc [!]/ nie w mnimániu ludzi/ ále w przyrodzeniu rzecży należą ModrzBaz 2, 2v.

W połączeniu szeregowym (1): [Weturia do Koriolana:] cży żonę? cżyli dzyeći chceſz zábić? á krwią moią chceſz ſie pomázáć? cżego bogowie/ zakon/ y przyrodzenie bronią. BielKron 110.

Wyrażenia: »przyrodzeniu przeciwny« = przesadny nad utarty zwyczaj (1): Złotá pełno ná ſzyi y w ſkrzyni go pełno/ Hátłaſy/ Axámity/ iuż ná ſtronę wełno. Altembáſy rozlicżne Złotohławy dziwne/ Aż wierę przyrodzeniu cżáſem y przećiwne. RejZwierc 244.

»związek przyrodzenia« (1): Zwiąſkiem przyrodzenia gdyżechmy ták zięći. Chudźiaſzek przed pánem/ by mu co dał/ klęczy: Z páná vbogi tu ná świećie żyie GosłCast 54.

Szeregi: »Bog i przyrodzenie« (2): iż mu [cesarzowi] ſie też chcą bronić [ewangelikowie] thakież poddánych ſwych/ á ſłuſznym práwem nań ręce ſwe podnoſzą/ ktorego dopuſzca [!] Bog y przyrodzenie etc. BielKron 227; BielSjem 11.

»sposob i przyrodzenie« (1): ábychmy oney rzecży o ktorey mowić mamy/ ſpoſob y przyrodzenie [vim et naturam] naprzod wypiſáli ModrzBaz 2v.

»przyrodzenie a (i) własność« [szyk 1:1] (2): GroicPorz b2; Perscrutari penitus naturam criminis, Wyſperowáć do końcá przirodzenie á właſność którego wyſtępu. Mącz 376b.

»i przyrodzenie i zwyczaj« (1): Gdyż tego y ſámo przyrodzenie y wſzech poſpolity zwycżay káżdego vcży/ áby on vkrzywdzony od kogo będąc/ nie [...] przed kim inſzym ſwych doległośći opowiedał iedno przed ſwym właſnym Pánem. CzechRozm 251.

Wyrażenia przyimkowe: »podług (a. wedle) przyrodzenia« (4): Ia thák dzierżę iż tho páńſtwo ſzcżęſliwſze ieſt/ gdzie krol cznotliwy roſkázuie/ bo to ieſt coś podług przyrodzenia GórnDworz Gg, Ggv, Gg3.
~ Szereg: »podług rozumu a przyrodzenia« (1): w tych [mowie greckiej i łacińskiej] ieſt Philozophia: w thych práwo podług rozumu/ á przyrodzenia piſáne: w thych ine náuki GórnDworz F7v. ~

»z przyrodzenia« = natura PolAnt, Modrz; ex natura Modrz; naturaliter Vulg (17): Tak ze tez dziatki powynny tak zprzirodzenia/ iako y dla tego [czwartego] przikazania wſziſtki wczeſnoſcy czynić rodziczom ſwoim SeklKat H; KromRozm II k2; BiałKat 53v; Widzimy iż bráth brátá radby w cżym mogł podſtąpił á oſzukał/ ále thám y s przyrodzenia rzadka zgodá. RejZwierc 78; Bo gdy narodowie ktorzy niemáią zakonu/ zprzyrodzenia zakonne (ſpráwy) cżynią/ ći zakonu niemáiąc (ſami) ſobie ſą zakonem BudNT Rom 2/14; Polybius [...] piſze/ że Krolowie z przyrodzenia/ nikogo áni przyiaćielem áni nieprzyiaćielem niemáią/ ále pożytkiem przyiaśń y nieprzyiaśń mierzą. ModrzBaz 20; A ták wſzytkie práwá/ iedne z przyrodzenia vrosły/ drugie obycżáymi y vſtáwámi ludzkiemi ſą vchwalone/ niektore też ſą Boſkie. ModrzBaz 73v; WujNT Rom 2/14; SkarKazSej 696b.

~ z przyrodzenia swego (6): OrzQuin V2; RejPos 194; ModrzBaz 50v; GórnRozm E2v; Sam tylko grzech pokala człowieká: lecz pokármy z przyrodzenia ſwego niepokaláią/ ále ráczey niepoſłuſzeńſtwo: kiedy człowiek co ie przećiw Bozkiemu ábo kośćielnemu zákazániu. WujNT 64, 462.

kto, co z przyrodzenia jest jaki(e), kim (6): Powiedz że mi ono drugie co im też wielką nieprzyiaźń czyni/ że then Kápłáńſki ſtan z przyrodzenia bogaty ieſt/ przeto że im (iáko ono mowią) y z żywych y z martwych idźie? OrzRozm H, G4; co by nigdy nie było/ by Kápłan z przyrodzenia ſwégo/ prawdźiwym Królem od wieká między Ludem Bożym nie był OrzQuin V2; RejPos 194; Coż ty to chceſz bárwić rżecz [tj. zabójstwa]/ práwie złą z ſwego prżyrodzęnia? GórnRozm E2v; Acz porubſtwo y báłwochwálſtwo z przyrodzenia ſwego ſą rzeczy złe/ y grzechy śmiertelne WujNT 462.

Szereg: »sam z siebie abo z przyrodzenia swego« (1): Bo wydworne ſzáty/ y zlote łáńcuchy [...] wiele złośći z ſobą ćiągną/ nie ſáme z śiebie ábo z przyrodzenia ſwego [non quidem ex se ac suapte natura]/ ále [...] ModrzBaz 50v. ~

»przeciwko przyrodzeniu« = contra naturam Modrz (2): ModrzBaz 141; z vymą y ſzkodą drugiego cżłowieká ſwoy pożytek mnożyć: ieſt to bárźiey przećiwko przyrodzeniu/ niżli śmierć/ niż vboſtwo/ niż boleść/ niż inſze rzecży ktore mogą przypáść KlonWor ded **3v.

»nad przyrodzenie« (3): Rzekł Zenás/ iego [Ezopa] mowienie/ Ieſtći y nád przyrodzenie: Bowiem y mnie zeſromoćił/ Y náprzećiw Bogu bluźnił. BierEz A3v; [stolica carogrodzka] záwżdy mátce ſwey Kośćiołowi Rzymſkiemu/ y innym ſtárſzjm śioſtrom ſwoim Pátryárchiom wſchodnim/ roſkázowáć nád przyrodzenię [!] chćiáłá SkarJedn 388, 390.

Iron. (1):

Wyrażenie: »[czyje] święte przyrodzenie« (1): Więc y woyt we wśi nie obeydzie ſie bez tego/ áby do páná z nowinką nie przyſzedł/ bo to poſpolicie ich ſwięte przyrodzenie ieſth áby pány wadzili RejZwierc 72v.

W przen (1): Nie ſamo li) [!] prżyrodzenie vcży wás/ iż mąż iesli włoſy zápuśći ſromota mu ieſt/ á niewiáſtá iesli włoſy zápuśći cżesć iey ieſt. BudNT 1.Cor 11/13[14].
Przen (1): [król Zygmunt III] wiedząc nasze oboie przyrodzęnie [tj. że Polska składa się z Korony i Litwy] PanuBogu to porucza ActReg 32.
α. O języku (3):

przyrodzenie czego (1): in ſumma krzywdę wielką y ſromotę ſámi ſobie y przyrodzeniu właſnému ięzyká náſzégo czynimy. JanNKar D2.

αα. O cechach głosek (2): poniewaƶ [c i s] to pŗirodzenie mało nie wſzędi maią/ ƶe iako bŗmi poślednié tak i pŗednie: niepiſać tedi ſzcƶodri/ ale ſcƶodri/ etć. JanNKarKoch F3.
Wyrażenie przyimkowe: »z przyrodzenia« (1): TY dwie pirwſze liteŗe/ małą ſamy między ſobą rózność maią z pŗyrodzeni: ale między inſzimi literami [...] wielką odmianę cƶynią. JanNKarKoch Gv.
e. O abstraktach [w tym: czego (6)] (7): ále cżegobyſcie ſámi mieli prośić/ to ná nas wkładacie/ háńbiąc przyrodzenie prawdy BielKron 108; ábo y oná ćirpliwość/ ktorey/ to ieſt przyrodzenie/ wytrwáć nie z zámárſzcżoną twarzą/ wſzytki ſtoſy przećiwney fortuny. GórnDworz Hh2v; ModrzBaz 3v; Ale teraz nie idzieć to z przyrodzenia grzechu [...] ále z mocy á z mądrośći Bożey/ ktora vmie y złego ná dobre vżywáć. WujNT 533.
Szereg: »urzędy abo przyrodzenie« (1): Potrzebę miłośći/ Y vrzędy iey ábo przyrodzenie opiſuie. WujNT 1.Cor 13 arg.
Wyrażenia przyimkowe: »z przyrodzenia« (1):
~ Szereg: »sam z siebie i z przyrodzenia swego« (1): Bo gdyby grzech ſam z śiebie y z przyrodzenia ſwego śćiągał ſię ku chwale Bożey: tedybyſmy grzeſzyć byli powinni WujNT 532. ~

»nad przyrodzenie« (1): To iuż nád przyrodzenie rozumu náſzego/ Nielza nam iedno wiárą domyſláć ſie thego. RejWiz 114.

7. To, co się wydarzyło, sytuacja; sprawy; nativitas Vulg (6): iż gdy to wſzytko dworzánin vmieć będzie/ czo mu ſie náznácżyło/ łatwie [...] przyſtoſuie ſie do káżdego przyrodzenia GórnDworz M3v; OToſz to miey namilſzy Cżytelniku dobrze/ Zrozumiawſzy cżyn [!] ſam w tym rozſądek mądrze. Podawam iák mędrſzemu to do vważęnia/ Iákomkolwiek opiſał teto przyrodzenia. CzahTr [D]v.

przyrodzenie czyje [w tym: G pron (2), pron poss (1), ai poss (1)] (4): Gdyż lepak iedenmu [!] [Arystotelesowi] przymawiał iż nierządnemu cżłowieku iałmużny dawał, on rzekł, nad przyrodzenim iego iam ſie zlutował á nie nad złoſcią iego. BielŻyw 89; Leop Iac 3/6; RejZwierc 19v; GórnRozm Fv.

W połączeniu szeregowym (1): rożne ſpráwy/ rożne prżyrodzęnia ludzkie/ niepewność/ á odmienność rżeczy tych tu śmiertelnych/ ták zátrudniáią wſzyſtko ná świećię iż nic gruntownego [...] ſtánowiono piſmem bydź nie może. GórnRozm Fv.

Wyrażenie: »koło przyrodzenia« = bieg życia (1): Ięzyk poſthánáwiáią miedzy cżłonkámi náſſemi/ ktory pokála wſzyſthko ćiáło/ y roſpala koło przyrodzenia [rotam nativitatis] náſſego Leop Iac 3/6.
W przen (1): Leop Iac 3/6 cf Wyrażenie.
8. Pokrewieństwo, pochodzenie rodowe (7):

przyrodzenie po kim (1): Agnatio, Krewność/ przirodzenie po oycu. Mącz 241d.

Wyrażenie: »ślachetne, zacne przyrodzenie« (2:1): Acżkolwiek kreẃ y narod zacne przyrodzenie/ Pociąga wżdy zá ſobą ná ſłuſzne bacżenie/ A pomoże ćwicżenie/ pomoże y grozá (marg) Sláchetne przyrodzenie pomaga ćwicżeniu. (–) RejWiz 100, Dd3.
Wyrażenie przyimkowe: »z przyrodzenia« (1): tedy mi ſię ći [szlachetni młodzieniaszkowie] zdádzą iż s przyrodzenia nieco wielkiego doſtąpili/ ktorym yeſt dąno iż y cieleſnymi śilami/ y vmyślnymi ſą możni. KwiatKsiąż A4v.
a. Pochodzenie etniczne (2): BudNT p7v marg cf Wyrażenie przyimkowe.
Wyrażenie przyimkowe: »z przyrodzenia« (1):

~ kto z przyrodzenia kto (1): My zprzyrodzenia (marg) wł. przyrodzeniem. (–) Iudowie [Nos natura Iudaei]/ á nie z pogan grzeſzni BudNT Gal 2/15. ~

*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Virus etiam, Przirodzone naſienie káżdego zwierzęciá/ tákieſz y człowieká/ náturá/ przirodzenie. Mącz 499b, 298d; Calep 689a.

przyrodzenie czyje (1): suapte natura, Swego właſnego przirodzenia. Mącz 424c.

Wyrażenie przyimkowe: »z przyrodzenia« (2): Mącz 241d; Naturaliter, Hoc, est a natura, vel secundum naturam – Zprzirodzenią, znaturi. Calep 689b.
*** Dubium (1): Entusiasmus, idem quod Entheus afflatus poetici furoris, Boskie nádchnienie/ Przirodzenie. Mącz 104a.

Synonimy: 1., 3., 4., 6. natura; 1. położenie; 3. materyja; 4. ciało, kompleksyja, zdrowie; b. płeć; 5. korzeń, łono; 6. istność, własność; a.α. człowieczeństwo; β. człowiek, krew, osoba, persona; c. istność, własność; β. część, organ; 8. plemię, pokolenie, rod, rodzaj.

Cf [PRZYROD], [PRZYRODA], PRZYRODNOŚĆ, PRZYRODZEŃSTWO

SBu