[zaloguj się]
[pdf]

NAŁOG (117) sb m

-å- (112), -a- (5); -a- KochPij, CzechRozm; -å- : - a- Mącz (3:2), PowodPr (1:1); -óg, -og-.

Fleksja
sg pl
N nåłóg nåłogi
G nåłogu nåłog(o)w
D nåłogowi, nåłogu
A nåłóg nåłogi
I nåłogi(e)m nåłogi
L nåłogu nåłog(o)ch, nåłogach

sg N nåłóg (30). ◊ G nåłogu (31). ◊ D nåłogowi (3) RejWiz, RejZwierc, BielSpr, nåłogu (2) FalZioł, BielKom. ◊ A nåłóg (14). ◊ I nåłogi(e)m (9). ◊ L nåłogu (6). ◊ pl N nåłogi (1). ◊ G nåłog(o)w (11). ◊ A nåłogi (4). ◊ I nåłogi. ◊ L nåłog(o)ch (3) RejWiz (2), RejPos, nåłogach (2) PowodPr.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Zakorzenione przyzwyczajenie, zwyczaj, nawyk; mos Mącz, Calep, Cn; assuetudo, consuetudo Mącz, Cn; habitus BartBydg, Modrz; natura, usus, solenne Cn (117): BielKom Fv; RejWiz 39, 42, 54, 60v, 89v marg (9); Mącz 427b; GórnDworz Kk2v; ták leży iáko ſwiniá we błocie w onych nałogoch ſwoich/ á w onych roſkoſzach ſwiátá tego RejPos 162; RejZwierc 166v, 167, 168v, 179, [233], 235; BielSpr 2v; PaprPan Fv; Bo z vſtáwicżney dobrych rzecży zabáwy/ rośćie ten o ktorem mowimy nałog/ co ieſt iedno męſtwo dobrycb obycżáiow. ModrzBaz 8v; CzechEp 109; BielRozm 9 marg; GórnRozm L2v; GórnTroas 4; CiekPotr 78; Zwyćiężył nałog y nádźieie znikłe/ Vprzędły ſobie zyſki w głowie zwykłe KlonFlis D4; KlonWor 52.

nałog czego (6): FalZioł V 37; Toć ieſt natrudnieyſza rzecż w ludzkim przyrodzeniu/ Złámáć lubośći nałog nie być k woli chceniu. BielKom C6; Mącz 427b; Bo trudno temu/ ktory przywykł źle cżynić/ wźiąć przed ſię nowy nałog dobrze cżynienia [habitum benefaciendi] ModrzBaz 12, 5v; 143.

W połączeniach szeregowych (3): Prot A4v; RejZwierc 91v; lecż áby wſzytko ſzło wedle ſznuru ſłowá Bożego: nie pátrząc nie ná ludzkie żadne nałogi/ vſtáwy/ ſądy y ſzácunki: ále tylko ná to iákoby Bog y Chriſtus Pan miał ſwą chwałę CzechEp 5.

W charakterystycznych połączeniach: nałog ciągnie, przymusza [kogo], przywodzi, roście (2), uwodzi, zmocnił się, zwyciężył; odstąpić (2) nałogu, strzec się, zaniechać; powściągnąć z nałogu; ustąpić od nałogu; nałogowi dosyć uczynić; przywodzić k nałogu; gwałcić, mieć, opuścić, skazić, wziąć (2) nałog; wprawić się w nałog; rozłączyć się, wadzić się, (za)bawić się (3) z nałogiem; przyswojony nałogiem; chodzić, gnić, trwać w nałogach; nałog bydlęcy, dawny (2), doskonały, ludzki (2), niezbyty, rozumny, wymyślny, zbytni.

Przysłowia: Trudno bywa ſtárego nałogu zániecháć. KlonWor 41.

s tego/ cżego ſie cżynić zwycżáimy/ nałog roſcie GórnDworz Kk2v.

Nałog ieſt drugie przyrodzenie. GlabGad K6v; RejWiz 89 marg, Cc7v; Abowiem nałog [...] ieſt druga natura LatHar 1 [Ogółem 4 r.].

Zwycżay z nałogiem/ Skarży przed Bogiem. RejZwierc 239.

Swiniá w bárłogu/ Chłop w złym nałogu. RejZwierc 239.

Ze złego nałogu/ trudno ku Bogu. BierEz P.

Przy złym nałogu/ Zmierzniesz y Bogu. RejZwierc 238v.

Chceszli być z Bogiem/ Wadź sie z nałogiem. RejZwierc 238v.

Zwroty: »odmienić, zmienić nałog« (1:1): Abowiem gdiby chciał odmienić nałog ſwoj á vdáć ſie w pokorę/ iużby mu ſie zdáło/ iżby tym zelżył zwirzchnośći ſwe RejPos 64v; GrabowSet M4.

»nałog przełomić, złamać« [szyk zmienny] (1:1): BielKom C6; A ieſli też ten nałog kto w ſobie przełomi/ Máło ieſzcże nie gorſzy niż ten co był w toni. RejZwierc 252v.

»(po)przestać nałogu« [szyk zmienny] (5): Mącz 226c; RejPos 64v, 87v; BielSat G4; Gdy z opilſtwá od brony kłotki zodcináli [...] Nápominałem áby poprzeſtał nałogu CiekPotr B3.

»przyść (a, przychodzić) w nałog, do, ku nałogu« (2:1:1): FalZioł V 37; Abowiem kiedy cżłowiek ma przyść w doſkonáły nałog/ [...] mu thrzebá wodzá GórnDworz Ff3, FI2v; RejPos 65v.

Wyrażenia: »dobry nałog« (1): wſzakożem to wſzitko rozumem ſwym y dobrem nałogiem w fobie vmorzył, y ku lepſzemu ſkłonnoſć onę złą obrocił. GlabGad L8v.

»nałog karczemny« = pijaństwo (1): Mówią/ iż kto raz będźie ſzybałem y łgarzem/ Ten iuż nigdy nie będźie dobrym goſpodarzem. Iuż ſię báwi frántoſtwem y ſwoim nałogiem Kárcżemnym KlonWor 41v.

»marny nałog« (4): Strzeſzże ſie nieboracżku márnego nałogu. RejWiz 176, 51, 194v; RejPos 64.

»nietrefny nałog« (1): PHilozophi [...] Wolność nád wſzytki ſkárby/ s cnotą obieráli. Lecż gdy ſie to zábáwi/ nietrefnym nałogiem/ Iako ná płoney roli ták leży odłogiem. RejZwierz 50v.

»sprosny nałog« (2): RejPos 87v; A coż gdy on ſproſny nałog/ ktory ſnadź mocnieyſzy ieſt niż przyrodzenie/ wſzytko popſuie RejZwierc 63.

»stary, zastarzały nałog« [szyk 2:2] (3:1): wiele ludzi ſie było tą poſtillą w prawdzie obaczyło z onych dawnych zwykłych á záwikłánych nałogow ſtárych. RejZwierc Aaav; A ktho ieſt świádom onych ſtárych nałogow/ y zwycżáiow Rzymſkich/ obacży NiemObr 159. Cf »z nałogu«.

»szpetny nałog« (1): Ale to [czarnoksięstwo] hárc ſtráſzliwy/ bo tám wſzytko Bogiem/ Iáko oſłem tak robią/ tym ſzpetnym nałogiem. RejWiz 150.

»wszeteczny nałog« (2): RejZwierc 61 v; Iuż ſię Zmocnił wſzeteczny nałog, podbił pod moc ſwoię Práwá, że imi łudźi, nieináczey iedno Iáko kto ſtáry dźiećmi. CiekPotr 78.

»zły, złosny nałog« = consuetudo mala Cn [szyk 12:5] (15:2): Diar 67; RejWiz 42; Mącz 33c; RejPos 237; BielSat G4; PaprPan Ff3; Calep 145a; KochPij C2; A ták śiły ſerdecżne/ Złoſny nałog/ w ſák wgania/ Zginę bez twego Pánie rátowánia. GrabowSet D3; mdłe krewkośći/ Złofny nałog/ vwodźi/ Y z kwápliwośćią ſzkodźi GrabowSet S2, M4; PowodPr 66; LatHar 164; SkarKaz 387b. Cf »z nałogu«.

»zwykły nałog« [szyk 4:1] (5): Zwłaſzcża gdy zwycżay weźmie s towárzyſtwá złego/ Iuż ią trudno powſciągnąć z nałogu zwykłego. RejWiz 89v; RejZwierz 63, 105v. Cf »z nałogu«.

Szeregi: »ćwiczenie i nałog« (1): nie zárázem Krákow zbudowano/ iáko poſpolićie mowią: iedno piſánie/ doſkonáłego piſárzá nie vcżyni ćwiczenie y nałog wiele może, LatHar 665.

»obyczaj i nałog« (1); Miał w ſobie ten obycżay y ten nałog páńſki/ Iże z nieprzyiacioły mężnie ſie probawał PaprPan Bb2v.

»postępek abo nałog« (1): vſpokoyćie ſię we złych poſtępkách ábo náłogách: á pocżnićie dobrze czynić. PowodPr 66.

»przyrodzenie i (a, abo) nałog« [szyk 4:1] (5): RejZwierc 91v; co przyrodzenié y nałóg rozumny pożąda/ trudno tego brónić Oczko 19; CiekPotr 61. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]. Cf Wyrażenia przyimkowe.

»nałog a zatwardziałość« (1): Acż s pilnoſcią ſłucha ſłowá Páńſkiego [...] y bárzo go to cżáſem ruſza/ á coż potym gdj on nałog á oná zátwárdziáłość nigdy mu o tym rozumieć nie dopuśći. RejPos 64v.

»nałog a (i, albo, ani) zwyczaj; zwyczaj z nałogiem« [szyk 9:5] (13;1): BartBydg 67; RejPos 65 [2 r.], 85, 247v; á ſnadź dáleko weſelſzy bywáią wilczy w leſie/ y lepſzych krothofil vżywáią/ niż ten ſláchetny narod [...] kthory ſie iuż wda w ten wſzetecżny á práwie bydlęcy nałog á zwycżaj. RejZwierc 61 v; Calep 145a, 675a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]. Cf »z nałogu«.

Wyrażenia przyimkowe: »podług nałogu« (1):
~ Szereg: »podług przyrodzenia a nałogu« (1): toć ma być rozumiano podług przyrodzenia á nałogu: aby kożdy obaczywſzy niedoſtátek ſwoy/ mogł by ſobie tu rádę náleść. SienLek 10. ~

»z nałogu« (13): GlabGad P7v; RejWiz 89; More habent licentiam, Z nałogu máją tę ſwą wolę. Mącz 233c.

~ Wyrażenia: »z zastarzałego nałogu« (2): GrabowSet G; Pogánie/ z záſtárzáłego nałogu złego byli do oboygá [porubstwa i bałwochwalstwa] ſkłonni WujNT 462.

»ze złego nałogu« (2): WujNT 462; DRVDZY záś ſą ze złego nałogu złodźieie KlonWor 8.

»z zwykłego nałogu« (2): NVż moiá miła Soyko/ z zwykłego nałogu/ Przepyeruy/ áżći dádzą/ zgniłego twarogu. RejZwierz 124; RejZwierc 158v.

Szeregi: »z przyrodzeni abo z nałogu« (1): Ieſli ſtára ſię o vmartwienie tych namiętnośći/ do ktorych ieſt ſkłonny/ z przyrodzenia/ ábo z nałogu. LatHar 135.

»z wychowania i z nałogu« (1): iż tu żadnego przećiwieńſtwá w rzecży tey nie będzie/ gdy to ſobie cżłowiek ná pámięć przywiedźie/ iáki ieſt ſam w ſobie z vrodzenia ſwego/ cżym też ieſt z wychowania y z náłogu CzechRozm 214.

»z nałogu i ze zwyczaju« [szyk 2:1] (3): KwiatKsiąż Dv; RejZwierc 164v; iż ſie rzecży Boſkie/ [...] więcey z nałogu/ álbo ſnać z iákiego zwycżáiu/ niżli z przyſtoynego nabożeńftwá ſpráwuią. KarnNap A2v. ~

W przen (1): Niech nią [duszą] nie władnie [...] zdrádliwy Nieprzyiaćiel on ſrogi/ Co ſię rad/ iák życżliwy Stáwi/ á zwodząc/ ſłodzi ſwe nałogi GrabowSet H4.
a. Zwyczajowy obrządek, rytuał (4): rzeczy máią być do ſtrawienia łatwić/ á coby ſye w kreẃ nalepſzą obroćiły/ przy piwieli/ przy winieli/ bylé wedle nałogu/ á przez obráżenia zdrowia Oczko 28; Wſzákoż w niktorych nałogách/ zwłaſzcżá w obrzeſce/ (y przykładem ſámego Páwła S. choć głownego nieprzyiaćielá iey)/ cżás doſyć długi Apoſtołowie onę tolerowáli PowodPr 38.
Szereg: »nałog i zwyczaj« (1): A ktho ieſt świádom onych ſtárych nałogow/ y zwycżáiow Rzymſkich/ obacży/ iáko nákſztałt/ onego Pogáńſkiego [...] nabożeńſtwá/ máło nie wſzytko Pápieſkie nabożeńſtwo vformowane ieſt. NiemObr 159.
Wyrażenie przyimkowe: »według nałogu starego« (1): Páná boga proſzę żeby: y W.M. vżycżyć racżył duchá ſwoiego ś. żebyś też W.M. mogł kiedy [...] o práwey drodze zbáwienney/ wedle nauki Chriſtuſowey/ y Apoſztolſkiey/ á nie według náuk ludzkich y nałogu ſtárego/ pomyślić. CzechEpPOrz 8.

Synonimy: obyczaj, zwyczaj.

Cf [NAŁOGA]

DD