[zaloguj się]
[pdf]

MIARA (1874) sb f

miar-, miår; końcowe a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl du
N miara miary mierze
G miary, miar(e)j miår
D mierze
A miarę miary
I miarą miarami
L mierze miarach, mierz(e)ch
inne sg G a. pl A - miary

sg N miara (170). ◊ G miary (383), miar(e)j (1); -y : -(e)j CzahTr (5 : 1). ◊ D mierze (16). ◊ A miarę (248) [w tym: -e (4), -ą (2)]. ◊ I miarą (377) [w tym: -a (1)]. ◊ L mierze (591). ◊ pl N miary (13). ◊ G miår (40); -å- (38), -(a)- (2). ◊ A miary (24). ◊ I miarami (2). ◊ L miarach (6), mierz(e)ch (1) KłosAlg; -ach (5), -(a)ch (1). ◊ du N (cum nm) mierze (1) BibRadz 2.Reg 7/1. ◊ sg G a. pl A miary (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. Jednostka miary; stosowanie określonych jednostek miary; mensura Mącz, Vulg, PolAnt, JanStat, Cn (199): KłosAlg E3v; Leop Apoc 21/17; UstPraw F3v; BibRadz Ez 45 arg; Cubitus, Lokieć/ też miárę łokieć zową/ który czynią dwie ſtopie ná dłużą Mącz 70c, 339d; SienLek S[ss]v; Miárá téż nie wſzędźie iednáka ieſt: w Pruśiéch/ w Mázowſzu/ w Litwie/ ná Włóki mierzą. GrzepGeom I2v; V Rzymian zá dawnych czáſów kiedy pánowáli świátu/ byłá thá miárá: Pręt był ná dźieśiąći pedes GrzepGeom N, K4, L, Lv, M2v; BudBib Ez 45/11; Aczći téż zmawiáią ná rozmáité miáry z Robotniki Groble/ to ieſt/ na Polá/ ná Pręty/ ná Powroźce/ ná Szychty/ etcet. ále to wſzyſtko iedno tákże vczyni iáko ná ſztuki Strum F2, F4; WujNT Apoc 21/17; SarnStat 285, 296 [2 r.], 930; mym zdániem żytá dwánaſtą cżęść becżki śledźiowki ná chleb/ ná krupy iárego zbożá połowicę tákiey miáry/ to ieſt 24. cżęść becżki [...] á toby z iedney włoki nie ćięſzko przyſzło dáć GrabPospR M3v.

miara czego (9): BielKron 454v [2 r.]; Mącz 390c; BudBib I 47a marg, 62b marg; Podſkárbiego rządu Kśięgi ſzoſte o ſkłádźie y mierze ſoli Ruſk. SarnStat 395 żp, 296. Cf »umniejszyć miary«.

miara czemu (1): Céná rzeczóm y miáry niech będą poſtánowioné SarnStat 285.

W połączeniu z liczebnikiem [w tym: liczebnik + miara (17), miara + liczebnik (5)] (22): KłosAlg Fv; Fidelia congialis [...] Kruſz álbo wiádro/ trzy miáry w ſobie máyąc. Mącz 63b, 71a, 465a; Tych Miar 260. dwie śćie y ſześćdźieśiąt ma być ná dłużą/ á ná ſzérzą dwánáśćie miar. GrzepGeom L2v, L2v, L3 [6 r.], L3v, L4 [3 r.], L4v [2 r.]; RejPos 41v; Calep [1086]b; Corus miał w ſobie 30. miar, z ktorych káżda bráłá w ſię, ile ſię we 144. skorup iáiec kokoſzych poſpolitych wſypáć może. WujNT 260 marg.

W połączeniu z określeniem wielkości za pomocą innych jednostek miary (20): BielKron 454v; Chenix [...], Miárá winna/ około dwu kwart trzymáyąc Mącz 52a; Orgyca, Miárá ſześć ſtóp w ſobie máyąca/ krok álbo ſążen. Mącz 268c; Passus, Krok/ Miárá zwłaſzczá pięć ſtop w ſobie zámykáyącá. Mącz 283a; Pes, [...] genus mensurae duodecim pollices, vel sedecim digitos continens, Miárá ná ſtopie w ſzérz y w dłuż. Mącz 293d; Sextarius, mensura continens duodecim cyathos, Miárá ciekących rzeczy około półtory kwarty. Mącz 390c, 29b, 52c, 63b, 95a, 212d (14); ábowiém ſznur ma trzy miáry po piąćinaśćie łokiet GrzepGeom L3v; BudBib I 47a marg, 62b marg, 334a marg; Calep 1056a.

W połączeniu z przymiotnikiem określającym produkt mierzony (5): Modius, Miárá żitna/ Korzec/ Cwiertnia álbo też małdr. Mącz 228d, 52a, 54c, 147b; SKárżyli ſie obywátele źiem Ruſkich/ iż w Zupách támecznych vmnieyſzono miáry ſolnéy SarnStat 395.

W połączeniu z nazwą [w tym: miara + nazwa (2), nazwa + miara (2)] (4): bráło w ſie tho Morze dwá tyſiącá miar/ ktore zową Batow Leop 3.Reg 7/26, Lev 14/10; Lyſzká miárá ile w ſobie ma SienLek S[ss]3; BudBib I 47a marg.

W połączeniu z określeniem pochodzenia lub zasięgu geograficznego (15): Medimnus, [...] Miárá v Greków byłá ſześć wiertlów w ſobie máyąca. Mącz 212d, 147b, 156; ták iáko łan w Polſzce/ zową Fráncuſkim łanem: przeto/ że to ieſt Fráncuſka miárá/ y z Fráncyéy tu muśiáłá przyść. GrzepGeom I3, I2v; A ſtało tám ſześć ſtągwi kámiennych/ według ocżyſcienia żydowſkyego zgotowánych/ kthore w ſię bráły dwye ábo trzy ná then cżás miáry żydowſkye. RejPos 41v; WujNT Yyyyyv; á rży/ álbo żytá [mają oddawać] małdrów dwádźieśćiá y dwá miáry Poznánſkiéy SarnStat 976, 278, 279 [3 r.], 1177, 1197 [2 r.].

W połączeniach szeregowych (2): Ieſtli wtori termin ma monetę albo wagę/ albo miarę roznego mianowania/ thedi takie rozne mianowanie mnoż przez oſtatni termin KłosAlg E4, E4v.

W charakterystycznych połączeniach: miara człowiecza (człowieka) (6), korzenia, [jakich] rzeczy (rzeczom) (7), sukien, staradawna, teraźniejsza, winna (wina) (4), żytna; miara [ile] w sobie ma, [ile] (w sobie) osiągająca (3), zamykająca, nie zgadza się; miara (ile miar) na dłużą (w dłuż) (5), na szerzą (w szerz) (3); w się brać [ile] miar, mieć (mający w sobie) (12); być na [ile] miar; uczynić [ile] miar; część (od) miary (2), długość, połowica, szerokość; miary poprawować, używać; miarę postanawiać (ustawi(a)ć) (3), układać (2); na [jaką] miarę czynić, obliczyć, zmawiać; według miary kościelnej, pewnej, teraźniejszej.

Zwroty: »na miarę, wedle miary przedawać« = ad mensuram vendere Modrz (2 : 1): W káżdym mieſćie w iármárk wolno káżdemu ná miárę ná wagę przedáwáć. UstPraw F4, F4v; ModrzBaz 33.

»rozmierzyć (a. namierzyć) miarą« [szyk zmienny] (3): Z tąd oddźielony będźie plác ná święte mieyſce/ pięć ſet laſk thám y ſám ná cztery ſtrony wſzędy w okrąg/ á pięćdźieſiąt łokći plác przedmieſćia wſzędy w około. Thąż miárą rozmierzyſz [a mensura ista mensurabis] ná dłużą dwádzieśćiá y pięć thyſięcy/ á w ſzerzą dźieſięć thyſięcy/ á w tym będźie mieyſce święte BibRadz Ez 45/3; RejAp 183; BudNT Apoc 21/17.

»umniejszyć, umniejszenie miary« [w tym: czego (2)] = mensuram minuere JanStat [szyk zmienny] (2 : 1): O vmnieyſzeniu miáry w Zupách Ruſkich. SarnStat 395, 370, 395.

»miarę wymierzyć« = ustanowić miarę (1): á nietylko vſtáwy rzeczam máią vczynić ále téż y miáry wymierzyć/ poſtánowić y opówiedźieć/ wedle ſtárádawnégo zwyczáiu SarnStat 270.

Wyrażenie: »miara lekarska, aptekarska« (5 : 1): Iuz teraz będziemy powiadac o mierze aptekarzkiey FalZioł V 103; Skrupuł miárá lékárſka SienLek T[tt], 45v [2 r.], S[ss]2, T[tt]2.
Szeregi: »cena i miara« (3): [aby na rzeczy] cénę y miárę vkłádáli [praetia atque mensuras indicere JanStat 278]/ poſtánawiáli/ miárkowáli/ y czynili wedle ſtárádawnégo zwyczáiu. SarnStat 930, 285 [2 r.].

»miara albo laska« (1): Pręt álbo ſtáiánié maſz miéć ná piąćinaśćie miar álbo laſk GrzepGeom L4v.

»miara, (albo) łokieć« (3): Item/ iżby ſie mogłá przydáć zdrády [!] w tkániu ſukien/ [...] nie tylko w vmnieyſzéniu dobroći/ ále téż w długośći y ſzérokośći miáry álbo łokćia [mensura longitudinis et latitudinis JanPrzyw 45] dła tego vſtáwiamy SarnStat 945 [idem] 281; SkarKaz 310b.

»piądź albo miara« (1): Spithama, Latine dodrans, Piądź/ álbo miárá. Mącz 409c.

»waga, (i, albo) miara« = pondus et mensura JanStat [szyk 13 : 6] (19): Woiewodá w ſwym woiewodztwie/ porozumiawſzy ſię z Stároſtą á z niektorymi Dignitarzmi/ máią vſtáwić rzeczy przedawáiące/ tákże też miáry y wagi. UstPraw A2, F3v, F4, F4v; BibRadz Ez 45 arg; BielKron 103, 454v [2 r.]; SienLek 45v [2 r.], 45v żp, S[ss]2, T[tt]2; ABy w Króleſtwie iednákość byłá chowáná wagi y miáry SarnStat 279, 279 [2 r.], 279 żp, 947 [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

Wyrażenia przyimkowe: »wedle (a. według) [jakiej] miary« = iuxta mensuram Vulg; ad mensuram Modrz (3): Leop Ex 30/13; iż iáko żyto/ y mokre rzecży wedle pewney miáry przedawáią/ ták by też mięſo/ ſyry/ másło/ y inſze tym podobne rzecży ná wagę przedawano. ModrzBaz 33; ma bydź po wſzyſtkiéy Koronie łokieć ieden Koronny/ wedle Krákowſkiéy teráznieyſzéy miáry. SarnStat 279.

»na naszę miarę« = w przeliczeniu (2): tu powiém co ieſt Iugerum, y co czyni ná náſzę miárę GrzepGeom N, Nv.

W przen (1):
Szereg: »miara i waga« (1): Cnotá ma ſwoię miárę y wagę: zle w niey nie doważyć/ źle też y przeważyć. SkarKazSej 691b.
α. O pieniądzach jako jednostce wartości (3):

miara czego (1): ták pieniądze wymyślono, áby były miárą kupnych rzeczy wſzelákich. SarnStat 1269.

Zwrot: »miarę brać na cenę« = ustalać cenę (1): A od tárgu do tárgu przez tydźień ma miárę bráć ná cenę/ po cżemu żyto: áby wiedźiał iáko ie w domu przedáwáć. GostGosp 46.
W przen (1):
Fraza: »nie masz miary« (1): [Bóg dał] Rozum/ Zdrowie/ Nawſzem baċnoſcz [...] Zapłacziċ to niemaſs miary RejKup aa4.
a. Ilość produktu równa określonej jednostce miary (66): Miárá záwżdy iednáka ma bydź/ ták przy Pánie iáko przy Rewizorze GostGosp 48.

miara czego (20): A roſkazał przerzecżonego ſukna kupić tak wiele iednego iako y drugiego za 365. zło. Ieſt pythanie wiele miar z nich każdego kupi. KłosAlg Gv; LibMal 1545/95v, 1547/132v; Leop 1.Reg 25/18; Iutro o tym czáſie miárá mąki [satum simile] będźie przedáwána zá ſykl/ á dwie mierze ięczmieniá [duo sata hordei] też zá ieden ſykl w branie Sámáryey. BibRadz 4.Reg 7/1, Matth 13/33, Luc 13/21; BielKron 53, 62v, 111v, 453v; Tolerat haec navis mensuras trecentas, Może tá łodź znieść trzi stá miar żytá. Mącz 457a, 452a; WisznTr 17; GrabowSet O2; Podobne ieſt kroleſtwo niebieſkie kwáſowi/ ktory wźiąwſzy niewiáſtá zákryłá we trzy miáry mąki [in farinae satis tribus]/ áż wſzytká ſkwáśniáłá. WujNT Matth 13/33, Luc 13/21; tedy Zupnik/ który dźierży Zupy do wiernych rąk/ nie ma ináczéy miáry ſoli poczytáć ná liczbie/ iedno po cztérzy groſze. SarnStat 373, 378.

W połączeniu z liczebnikiem [zawsze: liczebnik + miara] (15): LibMal 1545/95v; Leop 1.Reg 25/18; BibRadz 4.Reg 7/1, Matth 13/33, Luc 13/21; BielKron 53, 62v, 111v; Mącz 457a; Albo ty Páni/ co w dźieży trzy miáry Kwáśiſz: chcąc ábyś z niey miáłá chleb iáry GrabowSet O2, O2; WujNT Matth 13/33, Luc 13/21; SarnStat 378; SkarKaz 85a.

W połączeniu z nazwą (1): nábierz ſobie wonnych rzecży [...]/ to ieſt/ Mirry [...] pięć ſet łotow/ [...] Aromaticum calamum pułtrzeciá ſtá/ według wagi domu ſwiętego oleiu oliwnego ná miárę Hyn BielKron 33v.

W charakterystycznych połączeniach: miara grochu, jęczmienia (2), korzenia, mąki (11), oleju, płotna, sukna, żyta (2).

[Wyrażenie: »miara młyńska [= używana w młynie]«: w każdem worze miar 10 młyńskich wierzchowatych opływających LustrKrak I 9.]
Przen: [bibl.] O sprawiedliwości boskiej (36): RejPos 170, 171v [2 r.]; CzechEp 138; Dawayćie/ á będźie wam dano. miárę dobrą y nátłoczoną y potrzęśioną y opływáiącą dádzą ná łono wáſze. WujNT Luc 6/38, Luc 6 arg; SkarKaz 279a [3 r.], 637b.

W charakterystycznych połączeniach: miara dobra (5), hojna (5), natkana (2), natłoczona (2), natrzęsiona (natrzęśniona, potrzęsiona) (5), obfita (3), opływająca (9), prawdziwa, sowita, wielka, wierzchowata, własna; zapłata miary, [jaką] miarą; miarą odsypać, płacić, przynosić, wziąć.

Przysłowie: Głupieć z tego śię rádowáć/ Coć tą miárą mogą oddáć. BierEz N3; OpecŻyw 180v; BielŻyw nlb 3; NIe ſądźćie abyście niebyli ſądzęni Abowięm któręm ſądęm ſądźićie tęm ſądzęni będźiećie i którą miarą (marg) wktórą miarę (–) mierzyćie tą téſz wám mierzono będźie. MurzNT Matth 7/2, Mar 4/24; Iáka miárá/ táka zapłátá bywa. BielKom nlb 3, Dv, F8; BibRadz Mar 4/24; Ták młody iáko y ſtáry/ Weźmie zapłátę ſwey miáry. BielKron 135v; PaprPan Ff; Ná ten czás kiedy Pan ludźióm złośliwym/ Z ich właſnéy miáry/ gdy ná práwie śiędźie/ Oddawáć będźie. ZawJeft 11; Tą miárą ludźióm oddáią/ Iákiéy oni vżywáią. ZawJeft 15; WujNT Matth 7/2, Mar 4 arg, 24, Luc 6/38. [Ogółem 18 r.].
Zwroty: »[jaką] miarą mierzyć (a. odmierzyć), odmierzony; namierzona ma być miara« = (in) [aliqua] mensura metiri PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (12 : 1; 1): OpecŻyw 180v; BielŻyw nlb 3; MurzNT Matth 7/2, Mar 4/24; BibRadz Mar 4/24; Pámiętayże też/ iż káżdy poſtępek Krześćiáńſkiej cnoty ábo powinnośći twoiey/ ma tobie być ſowithą á hoyną miárą odmierzony RejPos 173, 170v [2 r.], [219]v; WujNT Matth 7/2, Mar 4 arg, 24, Luc 6/38; SkarKaz 279a.

»[jaką] miarą, z [jakiej] miary odda(wa)ć« [szyk zmienny] (6 : 1): BierEz N3; BielKom Dv; A to pilnie ſłuchay w tey Ewányeliey s. iż to tobie wſzytko hoyną á obfitą á opływáiącą miárą będzie oddano. RejPos 171v, 266; PaprPan Ff; ZawJeft 11, 15.

Wyrażenie: »rowna [= taka sama] miara« = modius aequalis Vulg [szyk 2 : 1] (3): Wſzák wieſz iáko w piśmie nápiſano/ Aby krzywdy ná Bogá wkłádano/ On káżdemu rowną miárą płáći/ Kto nań wkłáda ſwe krzywdy nie ſtráći BielKom F8, Dv; Leop Deut 25/15.
α. Opłata w mące lub zbożu dla młynarza za mielenie lub część z niej oddawana panu przez młynarza (6): Klucżnik [...] Młynárzá ma mieć ná piecży/ áby Páńſka miárá dochodźiłá do dworá ſpełná GostGosp 58; [Kmiotek] nie będźie ſie do inſzego młyná ćiągnął/ á będźie ſwe mliwo do Páńſkiego młyná záchowywał: bo mu tám przez miáry będą mleć. GostGosp 62, 62 [2 r.]; Przeto té młyny wysſzéy miánowáné z trzećią miárą [...] temu to miáſtu náſzému Poznániowi [...] in merum dominium czáſy wiecznémi incorporuiemy. SarnStat 976.
Szereg: »wymiar albo miara« (1): Klucżnik około mąki mełćia ma doyźrzeć/ [...] á iżby z młyná ſpełná mąká wracáłá ſie/ y wymiar álbo miáry áby ſpełná tákże dochodźiły do dworá GostGosp 54.
b. Doraźnie przyjęta jednostka miary (7): Kiedy chceſz wieżę álbo co wyſokiégo zmierzyć/ weźmi laſkę iáko długą chceſz/ poſtawże ią proſto: potym weźmi miárę ćieniu iéy/ á tą miárą zmiérz ćiéń co od wieże idźie: á rozumiéy iáko ná wielu tych miar ieſt ćiéń/ żeć ná tylu laſk ieſt wieżá. GrzepGeom O4v, P2v, P4.
Zwrot: »miarą zmierzyć« [szyk zmienny] (2): weźmi miárę Liniéy e.c. zmiérzże tą miárą Linią e.b. á iáko ná wielu tych miar naydźieſz Linią e.b. rozumiéy żeć ná tylu laſk ieſt wyſokość b.a. GrzepGeom P2v, O4v.
Wyrażenie przyimkowe: »według miary« (2): kiedy kto roſkráczywſzy Cérkiel vczyni koło/ á potym Cérklem według téyże miáry nie ſtuláiąc go/ áni go téż dáléy roſkráczáiąc/ będźie ſtąpáć po ónéy Circumferencyéy: tedy naydźie/ że Cérkiel ſzóſtym ſtąpienim przyydźie ná tho mieyſce od którégo był począł. GrzepGeom K3v; BielSpr 63.
2. Mierzenie, określanie wielkości; mensura Vulg, JanStat (29): ZapWar 1548 nr 2668 [2 r.]; Strum C4v [2 r.]; á ták vſtáwiamy/ áby w ratuſzach korce były ſpráwiedliwéy miáry: któré dármo máią bydź dawáné ludźióm ku mierze [ad mensuranda frumenta JanStat 1056] SarnStat 282, 283 [2 r.].

miara czego (2): HistAl A; Aczbym tu miał wielé y ſzérzéy piſáć w téy mierze/ á zwłaſzczá około Stáwowych robót/ y około miáry y ważenia ich/ álbo nárybienia ich Strum Q3.

miara czemu (1): GostGosp 74 cf miara czym.

miara na co (1): Miárá ná kopánie pod mur. BielSpr 63 marg.

miara czym (1): Máſłu do rozchodu kwartámi miárá. GostGosp 74.

Przysłowie: XArcybiskup nato powiedział, zeto vniuersus ordo gdy wsiadać nasiodło miarę brać [= za późno zacząć przygotowania] ActReg 14.
Zwrot: »rozdzielić pod miarą« = odmierzyć dział (1): Y on im rzućił los/ á ręká iego rozdzieliłá ią [ziemię] im pod miárą [divisit eam illis in mensuram]/ áſz ná wieki poſiędą ią Leop Is 34/17.
Wyrażenia: »do klobnej miary« = gdy waga w równowadze, tj. bardzo dokładnie (1): Aurum ad Sacoma appendere, Złoto aż do klobney miáry przidźie ważić. Mącz 363d.

»prawa miara« (1): Libramentum, et aequilibrium Odważenie/ práwa miárá/ gdy wagá w klóbie ſtoyi. Mącz 192c.

Szereg: »miara ani (i) waga (a. ważenie)« (2): Woiewodowie máią tego doyźrzeć/ áby nikt niebył vćiſnion ná mierze áni ná wadze. UstPraw A2; Strum Q3.
Wyrażenie przyimkowe: »pod miarą« = dobrze wymierzywszy (1): A ieſliże dla miáłkości wody ſkoku wielkiégo ná kołá nie będźie: tedy day vrobić Przykopę/ począwſzy od Rzéki pod miárą/ podla Grobléy/ á nabliżéy Grobléy dźieśięć łokći. Strum I2v.
a. Przestrzeganie odpowiednich jednostek miary i ich ilości (11): GlabGad P8; Woiewodowie [...] máią ſtáwić y dogłędáć káżdego roku/ iákoby w rzecách przedawáiączych nikt nie był oſzukan w mierze UstPraw F3; BibRadz 1.Par 23/29; Podźmyſz záśię do Szynku iáki nierząd w mierze BielSat B4v [idem] BielRozm 15; CHcemy/ áby káżdy Woiewodá w ſwym Woiewództwie miał moc w káżdych mieśćiéch/ rzemieſłnikóm wſzelkim y kárczmarzóm/ pewną miárę y obyczay przedawánia rzeczy w ich rzemieśle poſtánowić SarnStat 285 [idem] 914.

miara czego (1): bo piątná nie iedno dla fałſzu á plugáwey ſpráwy káżda Dworká ma kłáść/ ále też y dla miáry máſłá. GostGosp 126.

miara na kogo [= dla rzeczy wykonanych przez określonych rzemieślników] (1): Miárá y céná ná Rzemieſłniki, Kárczmarze, y téz Rzezniki. SarnStat 285.

miara w czym (1): Trzebá wiedźieć iáka miárá á wagá w lekárſtwiech ma być SienLek 45v.

Wyrażenie: »słuszna miara« (1): á gdy ich [lekarstw] też kto nie doweźmie/ tedy też ſłábośćią ſwą choroby przewyciężyć ſye niemogą: á ták áby wtym ſłuſzney miáry vżywáć prośći vmieli/ będźie pierwſzy rozdźiał o Częśćiach Wagi y Miáry Lekárſkiey. SienLek 45v.
Szeregi: »miara i cena« (1): SarnStat 285 cf miara na kogo.

»miara a waga« (1): SienLek 45v cf miara w czym.

b. Umiejętność mierzenia [na co] (1): Ziemią też miaſt dobywáią/ kopáiąc pod mury/ prochy potym záſádzáią ále do tego trzebá Háwerze mieć od Gor gdzie Stolle kopáią Kruſzcowe/ áby tráfił práwie pod mur álbo pod párkan: muśi mieć ná tho práwie miárę/ to ieſt/ rozmierzyć iáko dáleko od tego mieyſcá gdzie pocżnieſz kopáć do muru BielSpr 62v.
3. Nadawanie prawidłowego kształtu geometrycznego w pracach technicznych (pionu, kąta itp.); prawidłowy kształt geometryczny (5): Są tedy Inſtrumentá álbo Naczynié rozmáité/ których mądrzy Miſtrzowie do miáry vżywáią Strum Bv.

miara czym (1): Abowiém z téy dźiurki wźięłá ſye miárá Cérklem. Strum C.

Zwrot: »miarę brać [= wytyczać]« (1): Amusis, [...] Sznur cieſielski/ którym miarę przy budowániu bierzą. Mącz 8c.
Wyrażenie: »prawa miara, w prawą miarę« (1 : 1): Gnomon, Wſzeláka rzecz którą co bywa miárkowano. A która práwą miarę vkázuye yáko yeſt ſznur cieſielki [!]/ wedle którego vkazánia drzewo trą álbo cieſzą Mącz 147b; Regula, [...] Sznur álbo linia do proſtowánia á w práwą miárę czinienia czego. Mącz 351a.
4. Przedmiot służący do mierzenia; mensura Vulg Mącz, JanStat, Cn; metreta Mącz (51):
a. Do ustalania wielkości (36): Nád tho Piekárzow/ Rzeźnikow/ y Kárczmarzow máią doględáć: [...] áby korce y inne miáry pod Mieyſkim znákiem były GroicPorz b4; A then co ſemną gádał/ miał trzćinną miárę złotą/ chcąc żeby zmierzył miáſtho y brony iego/ y mur. Leop Apoc 21/15; Ktoby miał mnieyſzą miárę niż ieſt z ſtárádawná obyczay/ táki ma być karan od Woiewody y Stároſty winą wedle Státutá. UstPraw F3v; Mącz 262d; RejAp 183; Ale rośćiągnąwſzy ſznur od Bórty do Bórty/ idźiſz z miárą podle ſznura/ mierząc kędyby miárá vkazowáłá wyżéy nad ſznur/ tu niechay dobiéra. Strum F3, F3; WujNT Apoc 21/15; SarnStat 282.

W połączeniu z określeniem wielkości (4): Naprzód ma być miárá ná czternaśćie łokiet y ná dłóni. GrzepGeom L2v, L4 [3 r.].

W połączeniach szeregowych (2): aby rzemięſla, korcze, miary i lokczie przedavania, zboza, piwa, y ynne vſtavy spraviedliwie bely zachovane ComCrac 12; SeklKat L2.

W charakterystycznych połączeniach: miara mniejsza, należąca [do czego], rożna, trzcin(ia)na (2), złota (3); miara ukazuje; część miary; miary używać; mieć miarę (3), oddać; miarą przedawać.

Fraza: »miara jest fałszywa« (1): Woiewodowie [...] ná kożdy rok máią doglądáć/ iżby miáry y wagi wſzelákie niebyły fáłſzywe. UstPraw Av.
Zwroty: »miarą mierzyć (a. mierzać, a. domierzyć, a. zmierzyć), rozmierzony; miara ku mierzeniu« = mensurare in mensura PolAnt [szyk zmienny] (5 : 1; 1): Decempeda, kiy álbo laská na dzieſiący ſtopách miárá yeſt/ którą ymioná ná rolé mierzano. Mącz 79a, 79a, 268c, 501b; RejAp 184v; (kto) też zmierzył miárą piaſek ziemie/ á zważył wagą gory BudBib Is 40/12; SarnStat 1269.

»umniejszyć miary« (1): Kiedy przeminie mieſiąc/ roſprzedamy thowáry: A Sobbothá/ othworzemy zboże: ábyſmy vmnieyſzyli miáry [ut imminuamus mensuram]/ á przyſporzyli gwichtow/ y podrzućyli wagi nieſpráwne Leop Am 8/5.

Wyrażenie: »miara niesprawiedliwa [czego]« (1): Nád tho Piekárzow/ Rzeźnikow/ y Kárczmarzow máią doględáć: Miáry káżde y wagi nie ſpráwiedliwe wſzelkiego iedzenia y pićia y kupiey wſzelkiey obáczáć GroicPorz b4.
Szereg: »miara i waga« (6): GroicPorz b4; UstPraw Av; A té wſzyſtkié miáry y wagi wysſzéy opiſáné będą wymiarné y céchowáné y oddáné Woiewodóm. SarnStat 280, 280 [3 r.].
W przen (6):

W połączeniu szeregowym (1): grzeſſą wſſyſci ktorzy ſlowo Boże/ prawdę/ ſprawiedliwoſc nauke prawdziwa/ maiętnoſc/ lokciem/ miarą/ funtem [domyślnie: mierzą]/ Albo ſławę dobrą kradną bliznemu SeklKat L3.

Zwroty: »napełnić miarę [czyją]« = dorównać komuś w grzechu (1): A ták świadcżyćie ſami/ iż ſynowie ieſteśćie onych co pomordowáli proroki. Y wy nápełńćie miárę [implete mensuram] oycow wáſzych. BudNT Matth 23/32.

»miarą rozmierzyć (a. pomierzyć)« = mensura mensurare Vulg (2): Leop 4.Esdr 4/36; y by Geometrowie/ których dowody pewné á doſkónáłé ſą/ chćieli Kśięſtwo z Króleſtwem miárą ſwoią pomierzyć/ nie naydą inák tego/ iedno że Kśięſtwo Króleſtwu [...] równé być żadną miárą niemoże OrzQuin Q2.

Wyrażenia: »fałszna miara« (1): Ktoby rzekł nie mam grzechu ieſtem w ſercu cżyſty/ Fáłſzną miárą y wagą káżdy ieſt nie iſty. BielKom Cv.

»miara prawa« (1): Miarę prawą miey á każdemu wiernie odmierzay. BielŻyw 100.

Szereg: »miara i waga« (1): BielKom Cv cf »fałszna miara«.
b. Do nadawania prawidłowego kształtu geometrycznego (12): Gruma mensura quaedam, qua fixa viae ad lineam diriguntur, Nieyáka miará/ álbo cel wedle którego drogi proſtuyą. Mącz 150a; miedzy wſzyſtkimi miárámi/ to napewnieyſza/ Wodá: [...] z Synwagą á Bláſzką ná ſznurze. Strum C4v; Regula – Liniał, proſtą miara. Calep 906b, 465b.
Wyrażenia: »miara ciesielska« = modulus Mącz; norma Calep (2): Modulus aliquando, Nieyáka miárá cieſielska. Mącz 228a; Calep 703a.

»węgielna miara« (2): Norma, Węgielnicá/ Węgielna miárá/ wedle którey cieſlie węgły ſtáwiąyą [!]. Mącz 250a, 250b.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle miary« (1): Regularis – Wedlie miari vczinioni. Calep 906b.

»w miarę« (2): Normalis – w miarę vſtawioni. Calep 703a.

~ Szereg: »w miarę a po snurze« (1): Emussatum, id est, ad amussim factum, W miarę á po ſnurze vcziniono. Mącz 103c. ~

W przen (1): Y poſiędą ią [ziemię] Puhácż/ y Ież: á Zoraw/ y Kruk będą w niey mieſſkáć: Y będzie ná nię rozćiągnioná miárá/ áby wniwecż byłá obroconá/ y práwidło ná ſpuſthoſſenie. Leop Is 34/11.
c. Celownik, narzędzie do ustalania kąta nachylenia lufy działa (3): Ale poſpolićie [działa] zową Kártany albo też Borzące/ z tych według okazánia wagi ná to vcżynioney/ ſtrzeláią y wagą podnoſzą ku mierze y ſpuſzcżáią áby tam tráfił gdźie chceſz BielSpr 74v, 73v.
Wyrażenie przyimkowe: »pod miarą« = bardzo dokładnie (1): Włożywſzy kulę w możdżerz/ trzebá ij wywáżyć pod miárą BielSpr 73v.
5. Wzór, model, kształt (12):
a. W zakresie zjawisk fizycznych (2): á iednę wagę ſprząść domá dla proby wagi/ [...] á toż ná oney mierze wagi doświadcży/ ieśliby ták przędze oddáć nie mogłá/ iáko iey przędźiwá dano. GostGosp 114.
W przen [czyja] (1): NIe tyś to/ o Zofia/ nie ty ná mą wiárę/ Któréy ia przed śiedmią lat pomnię w ſercu miárę. KochFr 115.
b. W zakresie faktów niematerialnych (10): Cnotá w poſrżodku mieſzka/ nie prżechodząc zámierżonego kreſu/ áni ku wielkośći/ áni ku małośći/ áni ſię bac trżebá/ żeby w niey co bydź názbyt miáło/ gdyż oná ſamá miárą ieſt/ á rzecż káżda ktora poſrżodek prżeydzie/ á wielkośćią ſwoią ſobie ieſt ćięſzka/ dobrą bydź nie może. GórnRozm B3.

miara czego (7): PatKaz III 95; áż ſye zbyeżymy wſſyſtcy w yednoſć wyáry á vznánya Syná bożego/ w mężá doſkonáłego/ w myarę zupełnego wyeku Kryſtuſowego KromRozm III G8 [przekład tego samego tekstu (5)] Leop AAA4v; BibRadz Eph 4/13; KuczbKat 5; RejPosRozpr c; WujNT Eph 4/13.

W połączeniu szeregowym (1): Barzo tedy uyelką praczą myal criſtus omaryey ſwey matcze gdyſz yą barzo myloual y owſzem yego myloſzcz byla wſzytkych myloſzczy przyklad regula y myara PatKaz III 95.

Wyrażenie przyimkowe: »[kto] w prawej mierze« = wzór kogoś (2): Ták rano/ iáko w wiecżor/ w bieſiedźie/ w paćierze/ Tákiemuby rzekł káżdy/ Sláchćic w prawey mierze. BielSat D [idem] BielRozm 24.
6. Ilość, wielkość, rozmiar; mensura Vulg, PolAnt (259):
a. W zakresie zjawisk fizycznych (głównie o ilości, pojemności i wymiarach przestrzennych; też o ciężarze, temperaturze, długości czasu, długości tekstu, wysokości opłaty, wysokości tonu, wzroście ludzkim, wieku) (218): Mąż ieden pośrzedniey miáry/ Iż áni młody áni ſtáry: Mięſzkáiąc ſobie pieſzcżenie/ Więc potym poiął dwie żęnie BierEz Mv; BibRadz Ez 45/11; byłá wyſoka wieżá Piramis/ ná cżterzy gránie z cegły wymurowána/ ná wzwyż miáłá 625. ſtop/ wſzytki ſtrony álbo boki tęż miáły miárę. BielKron 268, 444v; Mącz 296d; ty źiołá wſzyſtki zmieſzay z żytną mąką iárą: Toć wtwey woli iáką miárą: vpiecz tho w gorącym piecu SienLek 54; BielSpr 17; BudBib 4.Esdr 4/48; Strum C4v [2 r.]; Oczko 12v; Co ſie tycże mieſzkánia/ Niech ma [szlachcic] dom ſwoy/ á gotowy/ rządnie rozmierzony/ ná moc zbudowány [...] w nim gmáchy rozney miáry GostGospPon 170.

miara czego (22): ktore długie nogi maią godnieyſze ſą ku rodzeniu, dla przeſtworu takowego nacżynia ktorego miarę połowicza ſtopy vkazuie. GlabGad P7; ComCrac 14; Leop 3.Reg 7/20, Iob 38/5, Ez 43 arg, 13; GórnDworz V4v; A ták/ przez táką proporcyą/ ponieważ iuż wieſz/ iáko wielka ieſt Linea b.a. dowieſz ſye miáry Liniéy a.c. GrzepGeom Ov, G4v, L3, N3v, O4v, P2v, P4, Q3v; BudBib Iob 38/5; Oczko 20v; NiemObr 144; KochPhaen 24; KochPieś 37; Máty wymiárem robić/ miárę ich wiedźieć iáko wielkie/ iáko ich wiele trzebá ná ktorą ſzkutę GostGosp 90; GórnTroas 15.

miara czym [= mierzona przy pomocy czego] (1): Spráwił też y Koćieł wielki ná dźieſiąći łokieth [...]/ ktory był ná wzwyſz ná piąći łokiet/ á miał wokoło trzydźieſći łokiet miáry nićią. BibRadz 2.Par 4/2.

miara w czym [= mierzona określoną jednostką] (1): A te záś miáry ołtarzá w łokćiu náprawdziwſſym/ kthory miał łokieć y dłoń Leop Ez 43/13.

Z określeniem wielkości za pomocą jednostek miary (3): były ná onym rownym polu drzewká niezlicżne/ ktore nád miárę łokciá więtſze nie roſly HistAl K7v; BibRadz 2.Par 4/2; GostGosp 74.

W połączeniu szeregowym (1): ták iże może y inną podobną rzecz oddáć, by iedno tąſz liczbą, y tąſz miárą álbo wagą á dármo oddano było. SarnStat 1272.

W charakterystycznych połączeniach: dostateczna miara, mała, prawdziwa, rozna, (po)śr(z)ednia (2), więtsza; miara pokazuje; miara ciała (2), cieniu, dyjametrow, linijej (4), łanu, mince, muru, nocy, ołtarza (2), pławu, wieże; miara nicią; miara w łokciu; prawidło miary, wypełnienie; dojść miary, dowiedzieć się (2); mierze przypatrzyć się; mieć miarę (2), poznać, stracić, ukazować (2), wiedzieć (2).

Zwroty: »położyć (a. założyć) miarę« = wymierzyć; ponere mensuras Vulg, PolAnt (2): Leop Iob 38/5; Gdzieś był gdym zákłádał ziemię/ powiedz ieſli znaſz wyrozumienie? Kto położył miárę iey gdy wieſz? ábo kto wyćiągał nád nią ſznur? BudBib Iob 38/5.

»stać w (jednej a. swej) mierze« = nie zmieniać się w wymiarach, ilości [szyk zmienny] (3): RejWiz 144v; Stałá wodá w mierze dni ſto y pięćdzyeſiąt. BielKron 4v; SienLek 12.

»miarę wziąć, brać« = (z)mierzyć; modificari Mącz [szyk zmienny] (4 : 4): Mącz 26a, 228a; GrzepGeom O4v, P2v, P4; BielSpr 63; Oczko 16; Drwá wymiarem wożone bydź máią. [...] á dźień ieden odważywſzy pilność/ miárę wźiąć/ iáko wiele wſzyſcy álbo ktora wieś náwoźiłá GostGosp 86.

Wyrażenia: »dobra [= odmierzona z nadwyżką] miara« (1): Wezmi pſie łayno/ [...] Miodu przeſnego [...]/ ſoli poł łyżki dobrey miari/ zmieſzay thy rzecży ſpołem FalZioł V 81.

»jedn(aki)ej, tejże, rownej miary« (3 : 2 : 1): Rowney miáry będą [aequa erit mensura] wſſyſtkie kołdry. Leop Ex 26/8; BibRadz 3.Reg 6/25; Analogos, Latine, proportionalis, conveniens, Rowny/ teyże miáry. Mącz 9a; Siłá ich [gwiazd] iednéy miáry/ tákże y świátłośći. KochPhaen 15; GostGosp 72, 74.

»sprawiedliwa miara« (1): á ták vſtáwiamy/ áby w ratuſzach korce były ſpráwiedliwéy miáry [iustae mensurae JanStat 1056] SarnStat 282.

Szereg: »miara i waga (a. ważność)« [szyk 1 : 1] (2): ComCrac 14; Tworzydłá ná ſery y dźieſzki ná máſło/ [...] iednákiey miáry y wagi máią bydź w káżdym imieniu. GostGosp 74. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].
Wyrażenia przyimkowe: »wedle [jakiej] miary« = jakiejś wielkości (3): Leop 3.Reg 7/20; Y celle iey/ y ſieni iey były też wedle pirwſzey miáry [secundum mensuras istas] BibRadz Ez 40/29, Ez 40/33.

»w miarę« = w ograniczonej ilości (2): Y wody w miárę [in mensura] nápijać ſię będzieſz/ ſzoſtą cżęść Hinu BudBib Ez 4/11, Ez 4/16.

»w miarę« = tyle, ile trzeba (1): Ale co ſye zlęże/ tho ty záś drzewem nádłóż: á to dla tego żebyś miał wodę w miárę iákoś ſobie odważył. Strum M4v.

»w jednę miarę« = tej samej wielkości (1): Efá y bat niech będą w iednę miárę [mensurae unius]/ żeby bral dzieśiątą cżęść chomerá bat BudBib Ez 45/11.

»w swą miarę« = we właściwym czasie (2): Ten prośi Bogá/ by rychley ſwitáło/ Ow rácżey/ żeby nocy przybywáło. Wſwą miárę przedſię zeſzłá noc/ á potym Swiát ſie roſwiećił wſzytek ſłońcem złotym. KochSz C2v; GostGosp 66.

»pod tąż miarą« = tyle samo (1): tedy ten co ie [drwa] ná mieyſcu odbiera/ tákże ie ma pod tąż miárą ná mieyſcu/ gdźie ie ſpuſzcża/ oddáć GostGosp 80.

»w jednej mierze« = w równych ilościach (1): wſzytkich thych trzech rzecży ma być w iedney mierze, Zbij á tho zmieſzay wſzytko ſpołem, A tak bedzie maſć FalZioł V 117v.

»w jednej mierze« = niezmiennie pod względem rozmiarów (1): Kiedy pocznieſz Groblą ſypáć Dwułoktową [...]. Zawierká ná wiérzchu łokći trzy. [...] Wyſokość trzyłoktowéy Grobléy potrzebuie zakládu łokći 10. [...] á zawiérki zoſtánie łokći cztérzy. [...] Wyſokość Grobléy lokći Ośm: [...] ná zawiérkę zoſtánie łokći ośm. Tu iuż zoſtáwuy zawiérkę w iednéy mierze Strum D3v.

»w rownej mierze« = tej samej wielkości (1): A grunty zákłádáne z kámienia koſztownego y wielkiego/ ná dzieſięć álbo ná ośm łokći: á ná wierzchu takież kámienie drogie w rowney mierze [aequalis mensurae] ćioſáne było Leop 3.Reg 7/11.

»w tejże mierze« = tyle samo (1): Z Philemoná Plautus bierze, Cieklińſkiemu w teyże mierze Dáie z ſwego, y ták płáći Co wźiął, á ſam nic nie tráći. CiekPotrSzym )?(3v.

W przen (2):
Zwrot: »miary dorość« (1): tedy ſię też záraz y Antychriſt pocżął pokázowáć y ták z lekká rość/ [...] áż wzroſtu y miáry doroſł. CzechEp 357.
Szereg: »wzrost i miara« (1): CzechEp 357 cf Zwrot.
Wyrażenie przyimkowe: »według miary [czego]« (1): Z ktorego [Krystusa] wſzytko ćiáło [...] według miáry [in mensura] káżdego cżłonku bierze pomnożenie przyſtoyne ćiału/ ku zbudowániu ſámego ſiebie przez miłość. BibRadz Eph 4/16.
α. Równa ilość, równowaga elementów; proporcje; aequabilitas, aequalitas Mącz (44): Aequalitas et aequabilitas, Równość/ Miára. álbo Mierność. Mącz 4c; z tego czworgá záczęćia/ nie iedno człowiek ieſt ſpráwión/ ále wſzelka rzecz ná świećie/ tylko iż iedná rzecz więcéy iednégo z nich ma niżli drugiégo/ [...] á tá rozność miáry ieſt napoſpolitſza w ludźioch SienLek Vuu, 1v, 2, 28v.

miara czego (2): Bowiem one [dzieci] maią doſić ognia przyrodzonego y wilgotnoſci doſtatecżney, przeto nie trzeba im przydawać więtſzego ognia, ani też wilgoti ciepłey, á to, by ſie w nich nie przeięła miara komplexiey w ktorey żywienie y zdrowie zależy. GlabGad H, I8.

miara w czym (1): GDyżći Zdrowie ćieleſne w mierze zależy/ mamy wiedźieć/ iżći miárá ma być w rozgodzeniu ſzeſći rzeczy przyrodzonych SienLek 2.

Zwrot: »k(u) mierze przywodzić« (2): Ten oleiek cżyſci kożdą niemocz/ á wilkoſci ku mierze przywodzi y rozpądza złe zebranie. FalZioł II 23; SienLek 1v.
Wyrażenie: »przyzwoita miara« (1): W człowieczym ćiele poki wilgotnosći máią ſwą prżyzwoitą miárę/ ſwoy porżądek/ poty zdrowie człowiecze kwitnie GórnRozm M3v.
Szereg: »śrzodek i miara« (1): Z tąd możem poznać iż w ludziech ktorzy w cżas ſlono iadaią panuie wilgota Sanguinea, to ieſt, krewna, ktora zależy w ſrzodku y w mierze ſuchoſci z wilgotą GlabGad I8.
Wyrażenie przyimkowe: »pod miarą« = w równej, w tej samej ilości (33): FalZioł I 34a; Weźmi Lebiodki/ Izopu/ gorczyce/ [...] ále wſzyſtkiego pod miárą/ á ſtárwſzy w donicy/ warz to w ocćie SienLek 40v, 53v, 64v, 67v, 71v, 112 (15).

~ pod miarą z kim (1): Iezdni ktorzy ná przodku ſtoią/ máią ſthać w gránowithey ſpráwie/ pod miárą s pieſzymi ná dłuż y ná ſzyrz BielSpr 33.

Wyrażenie: »pod jedną, rowną miarą« = mensura una (a. unius) PolAnt (15 : 1): VEzmi włoſkiego kopru [...]/ Rożey cżirwoney/ Czelidonijey/ Ty wſzytki zioła maią być ſwieże, á brać ich pod iedną miarą FalZioł II 15d, II 19c, III 12a, V 33, 34v, 93 (12); Y będźie iedná oponá ná dłużą trzydźieśći łokiet/ á wſzerzą ná cztery łokćie/ owa ty iedennaśćie opon pod iedną miárą będą. BibRadz Ex 26/8, Ez 45/11; SienLek 141v; Strum D4. ~
β. Norma ilościowa, zaplanowana wielkość, optymalna ilość, wielkość itp.; modus Modrz, JanStat (105): Danylowcziſzny nyemaſz myary yeden raſz wyączey a drvgy mnyey byorą ſtheyze tęlagy 120 tholp ſſoly zaden nyewye dlya czego MetrKor 57/120v, 40/823, 59/282; GlabGad F4v; (nagł) Iákiey miáry ktoré Potráwy potrzebuią. (–) IEdz dwákroć więcey niżli piy: chlebá pułtrzećiá kroc więcey z mięſem: cztery kroć więcey zrybámi/ z grzyby/ z kápuſtą SienLek 4, 32, T[tt]; BielSat Nv; A táki proch przyda ſie ná każdą ſtrzelbę/ [...] rozumieiąc mierze według prochu dobrego iáko go wiele trzebá ſypáć do dźiał álbo hakownic / kiedy dobry thedy mniey/ ieſli ſłáby tedy więcey BielSpr 73, 7 [2 r.], 73, 75; przeto látá/ chorobá/ á śiłá/ w wodách tych śiedzeniu/ ſnádnie miárę poda. Oczko 27v, 12v, 19v [2 r.], 20, 22v, 34; BielSjem 37; GostGosp 84, 86; SarnStat 370.

miara czego (30): Nad proch tych niedzwiadkow nicz lepſzego może być: by mogł mieć ſwieży/ ktorego miara ieſt ſzeſć ziarn FalZioł V 111v, I 112a, 153d, II 21c, III 6a, 15c, V 103v [15 r.], 104 [4 r.]; A naydźie tákiégo łotrá/ że y miárę żywnośći ſtołu Páńſkiégo będzie moderował Strum R2v; O Márkionie wieleby piſáć/ iáko wiele pofáłſzował/ ále miárá przedmowy niedopuſzcża. BudNT przedm c; Oczko 22; GostGospPon 169; WujNT Luc 12/42.

miara czemu (2): A iákąż ſpráwiedliwość záchowáli piekárze y kárcżmarze wprzedawániu chlebá y piwá? A ſpuſzcżániu rzekámi co zá miárá [exportationum modus] v nas? ModrzBaz 142; GostGosp 80.

miara czemu [= odpowiednia dla czego] (1): Gdy ſye náijeſz/ niehnet prácuy/ á wiedz miárę ſwemu ćiáłu SienLek 13v.

miara na co (1): Theż naſienie thego ziela ſmażone albo vſuſzone/ zatwierdza żiwot/ [...] ktorego naſienia miara na iedno wzięcie ieſth czo dwa groſza zaważą FalZioł I 111d.

miara w czym (4): SienLek 10v; W Vdérzeniu ſzláchćiców/ y innych náſzych poddánych/ tá miárá w wyćiągániu win/ chcemy áby byłá chowáná SarnStat 618, 515, 819.

Z określeniem wielkości za pomocą jednostek miary, ilości lub wielokrotności innego składnika (26): FalZioł I 111d, 153d, II 21c, III 6a, 15c (25); á iż to miárá wielka kwart pięć/ albo kieliſzków dwádźieśćiá dniá óſmégo Oczko 20.

W charakterystycznych połączeniach: miarą mniejsza, pewna (2), pierwsza, probowana, wielka; miara gębki, kamienia, krokosu, nasienia, przedmowy, pszenice, soku, wody, żywnośći; miara drwom; patrzeć miary (2), potrzebować (2); rozumieć mierze; miarę mieć (2), (z)naleźć (2), opisać, podać, pokazać, poznać, skazić, upatrzyć (2), wysłać.

Frazy: »[komu] miary nie dostaje« (1): Oględáwſzy potym wodę/ poznął iż w żywocie miáł śilné ſuchoty. Ale ij vymy cego po wodźie niemogł pobácżyćz/ aliż zmierzywſzy/ vźrzáł iż mu daleko miary niedoſtáwało ForCnR D2v.

»wypełni się miara« (2): Leop 4.Esdr 4/37; pomiárem rozmierzył cżáſy rozlicżył wieki ktore ſię nie zátrząſną áni wzruſzą/ áſz ſię wypełni oná miárá [usquedum impleatur ... mensura Vulg]. BudBib 4.Esdr 4/36[37].

Zwroty: »dorość swej miary« = dorosnąć (2): KochFr 38; A niech nie będą názbyt pieſczonémi/ Niech przywykáią ſpáć ná gołéy źiemi. A ſkoro który dorośćie ſwéy miáry: Niechay ſie w polách vgania z Tátáry. KochFrag 16.

»postanowić miarę« (1): A ktoby was [...] wyćiągáć chćiał ná one vſtáwy dobre/ iákoby ſię Szláchćic domá ſpráwowáć miał w iedzeniu/ w pićiu/ w ſzátách/ [...] ktoby mowię temu chćiał poſtánowić miárę [...]/ pewniebyśćie go y [!] źiemie wygnáli GórnRozm L3.

»miarę przestąpić, prześć, przesięgać« = mensuram excedere Vulg [szyk zmienny] (1 : 1 : 1): Leop Gen 41/49; SienLek 29v; pić wino lekkié/ álbo piwo do tego/ wolno/ byle nieprzeſtąpić miáry. Oczko 20v.

»ku prawej mierze przyść« = osiągnąć normę (1): názáiutrz od troſzki począć/ á potym ná káżdy dźień potroſze iedłá przyczyniáć/ áż ku práwey mierze przyydźie. SienLek 92.

»przyść ku swej mierze« = dorosnąć (1): [Feniks] gdy prziydzie ku ſwey mierze będzie iáko Orzeł BielKron 264.

»k mierze przywodzić« (1): A przeto trzebá tę gorącość chłodźić/ á kmierze przywodźić rzeczámi wilkimi á chłodnymi. SienLek 29v.

»w swej mierze trwać« (2): A pátrzayże gdy záſię theż doroście ciáło/ A iże iuż w ſwey mierze ſpełná będzye trwáło. Pátrz iż rozum y potym przedſię dáley roście RejWiz 119v; KochWr 29.

»miarę ułożyć« (1): A ták temu chcąc miárę vłożyć [modum imponere volentes JanStat 502] ſkázuiemy: áby w rzeczách dźiedźicznych y nie dźiedźicznych wielkich Sędźia w płáceniu przerzeczonégo pámiętnégo nád cztérzy groſze wyćięgáć y bráć nie śmiał SarnStat 817.

»z miary (swej) wystąpić (a. występować), wyniść wykroczyć, wystąpienie« = excedere modum JanStat [szyk zmienny] (3 : 2 : 1 : 1): Abowiem w káżdey rzecży/ co wykrocży z miáry/ Záwżdy bywa ſzkodliwe RejZwierz 136; SienLek 1; ReszList 165; GórnRozm M3v [2 r.]; A ieſliby Marſzałek w płáceniu rzeczy y targowégo z miáry wyſtępował/ niechay máią moc Rády ná Dworze będącé to miárkowáć SarnStat 313; Gdy ieden głos gornie idźie/ drugi zniżyć ſię muśi [...]. Gdy ktory głos z miáry ſwey wynidźie/ vſzy ſię obrażáią. SkarKazSej 676b.

»miarę zacho(wy)wać; (swa) miara jest chowana« = nie przekraczać normy; przestrzegać przepisów normujących; modum conservare JanStat (2; 2): SPánie á Czućie/ iáko y ine rzeczy známienićie ćiáło odmieniáią/ kiedy wnich ſwa miárá nie będźie chowaná. SienLek 10v; WerGośc 241; SarnStat 618, 819.

Wyrażenia: »naznaczona miara« (2): ták iżby przetśię po téy troſze/ náznáczóną dniówi miárę/ w godźinie/ á nádáléy w pułtoru wypił Oczko 20; GostGosp 156.

»prawa miara« (3): Ale práwa miárá miéć wodę w Stáwie Cztérzy álbo pięć łokći. Strum D2. Cf »ku prawej mierze przyść«, »w prawej mierze«.

»w prawej mierze« = w sam raz (1): AEtate et fortuna florere, Być wpráwey mierze ſtáry y dobrze zdrowy Mącz 131b.

»słuszna miara« (2): Spániu też y Czuciu/ ſłuſzney miáry trzebá. SienLek 10v. Cf »pod słuszną miarą«.

»miara zakreszona« (1): A iákoż ſię nie wſtydźiſz moy miły bráćie/ widząc iż nierozumne bydło miárę ſobie od przyrodzenia zákreſzoną pilnie záchowuie WerGośc 241.

Szereg: »miara i reguła« (1): ABy pewna miárá y regułá [mensura et regula JanStat 641] byłá miáná w winie/ która zwykłá bydź do ſkárbu álbo komory náſzéy dawáná/ [...] Vſtáwiamy SarnStat 515.
Wyrażenia przyimkowe: »dla miary« (1): Wezmi gwozdzikow czo chczeſz á dla miari możeſz funt/ małmazijey moczney kubek dobri FalZioł II 23v.

»wedle (a. według) miary« (4): będźie powinien [...] zawierkę wedle miáry vczynić/ ták/ żeby w ónéy ſztuce nie było nikędy źiemie názbyt iedno według miáry. Strum F3, Fv; SarnStat 280.

»pod miarą« = w określonej, odpowiedniej ilości; in mensura PolAnt, Vulg (10): FalZioł III 14b; BibRadz Iob 28/25, Ez 4/11; á dawáli im pod miárą żywnośći ku ofierze z dochodow krolewſkich BielKron 116; tákież nábijánie ma być pod miárą według bacżenia ſpráwy prochu/ bo chcą drudzy thak wiele ſypáć prochu iáko kulá żelázna záważy/ ale tho źle bywa/ bo thym obycżáiem ſtárga prędko dźiáło. BielSpr 74v; BudBib 2.Esdr 12/47, Is 28/25; pośćili ná ſuchym chlebie/ ábo ziárnách pod miárą przeſtaiąc. SkarŻyw 571.

~ W połączeniu szeregowym (1): Ale (ty Pánie) wſſyſtkieś rzecży pod miárą/ pod licżbą/ y pod wagą rozłożył. Leop Sap 11/21.

Wyrażenie: »pod słuszną miarą« (1): SienLek 45v cf Szereg.
Szereg: »pod miarą albo wagą« (1): Bo y Lekárſtwá/ gdy nie ſą pod ſłuſzną miárą álbo wagą: tedy śiłą ſwoią więcey ſzkodźić mogą niż pomoc SienLek 45v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]. ~

b. W zakresie faktów niematerialnych (wielkość rozumiana jest jako intensywność lub ilość przejawów); modus Modrz (41):

miara czego (11): PatKaz III 147v; Leop AAA4v; A kiedy ini ták wierzy/ też go potka wiárá/ Abowiem tey obfita záwżdy ma być miárá. RejZwierz 5; BibRadz I 273v, Eph 4/7; KwiatKsiąż Lv; ſądów/ y twoiéy mądrośći/ Táż ieſt miárá/ która ieſt morſkich głębokośći. KochPs 51; ále iżby rozumiał z vmiárkowánim iáko káżdemu Bog vdźielił miárę wiáry [divisit mensuram fidei]. WujNT Rom 12/3, Eph 4/7; WysKaz 20, 23.

miara czemu (1): á iſz wedle wielkośći grzechow/ miárá teſz karániu być ma SkarŻyw 166.

Zwrot: »w swej mierze stać« (1): ábowiem thá piękność pocżąthkiem ieſt/ y ſtudnią/ s ktorey wſzytcy cżerpáią/ á iey przedſię áni vbywa/ áni przybywa/ ále w ſwej mierze vſtáwicżnie ſtoiąc/ wſzytkim ná ſwiecie pięknym rzecżam/ ſwey pięknośći vżycża GórnDworz Mm5v.
Wyrażenie: »miara przeciwko mierze« [o rygorystycznej sprawiedliwości] (1): I zaż według plagi onego ktory go bije/ vderzył go? [...] W mierze przećiwko mierze [in mensura contra mensuram]/ gdj odrzucona będzie/ będzieſz ią ſądził Leop Is 27/8.
Wyrażenia przyimkowe: »według (a. wedle, a. podług) miary« = secundum mensuram PolAnt, Vulg (12): Leop AAA 4v; Ale káżdemu z nas dáná ieſt łáſká wedle miáry dáru Kryſtuſowego. BibRadz Eph 4/7, I 273v; KwiatKsiąż Lv; RejPosWiecz2 94; GrzegŚm 66; ále prawdźiwie ſpráwiedliwymi ſie sſtawamy/ prziymuiąc ná śię ſpráwiedliwość/ káżdy ſwoię/ według miáry/ ktorą Duch Swięty vdźiela káżdemu WujJud 100v; WujNT Eph 4/7; Pro menſura peccati erit et plagarum modus: Wedle miáry grzechu ma być też y obycżay karánia. WysKaz 20, 14, 23.
~ Szereg: »podług miary a ważności« (1): yſz uyelkoſzcz kozdego czlouyeka ſzwyąthoſzczy byua baczona podluk myary a uaznoſzczy laſky ktorą pouynyen myecz PatKaz III 147v. ~

»z miary swej« = według swoich możliwości (1): W żyćiu chćiałbym tákiego [ziemianina]/ [...] ktory [...] ma zdrowie dobre/ [...] świátá ſobie nie ſtáwi/ y owſzem oycżyznie z miáry ſwey ſłużąc [...]: trzeźwy á ſwobodny żywot [...] wiedźie GostGospPon 169.

»pod miarą« = w ograniczonej ilości (3): Káżdemu wiernemu zoſobná dány bywa duch y wiárá pod miárą CzechRozm 228v marg, **v; NiemObr 103.

»w swej mierze« = proporcjonalnie do swoich możliwości (1): Bowiem niewiaſta [...] nigdy tak wiele złą być albo zaſkodzić nie może wſzakoż mogą być złe albo dobre w ſwey mierze GlabGad Mv.

α. Norma; górna granica stopnia lub przejawów (17): Lecz y my nie będźiem ſię chlubić bez miáry/ ále według práwidłá miáry/ ktorą nam Bog wymierzył WujNT 2.Cor 10/13.

miara czego (5): BielŻyw 90; BiałKat 21; KuczbKat 210; Y Bernát S. nápiſał: że miárá miłowánia páná Bogá/ ieſt miłowáć go bez miáry. WujJud 106v; SarnStat 907.

miara w czym (4): KwiatKsiąż D3; O Przyczczach albo przygodách Duſznych/ Weſela/ Gniewie/ iáka w nich miárá być ma. SienLek 13v; GórnDworz M5; ModrzBaz 18.

Fraza: »może być zachowana miara« (1): iż o żadney rzecży práwy ſąd być niemoże/ áni theż może być záchowána miárá ſpráwiedliwośći około karánia ludzkich wyſtępow/ áżby oná rzecż y ſpráwą [!] dobrze poznána y wiádoma byłá KuczbKat 210.
Zwroty: »miary dochodzić« (1): Tey miáry/ tego kreſu/ twe ſzcżęſcie dochodzi/ Ze niewiem/ ieſli prośić o więcey ſie godzi. KochZuz ktv.

»miarę przewysszać, prześć« [szyk zmienny] (1 : 1): Mądroſcią ſwą Ariſtoteles wſzitkę miarę rozumu ludzſkiego przeuyſſzał BielŻyw 90; GórnDworz M5.

»miarę stanowić (a. ustawować); miara postanowiona« = modum constituere a. imponere Modrz (2; 1) KwiatKsiąż D3; Naprzod o vmiárkowániu ábo hámowániu/ ktore popędliwośći ſerdecżne ſkromi/ władzą pánowánia ma ná wodzy/ w káżdey rzecży miárę ſtánowi. ModrzBaz 18, 8.

»wykraczać z miary« (1): chcemy/ áby [...] tá ſrogość ták byłá vmiárkowána: áby áni oni w doćiągániu ſpráwiedliwośći/ ábo w ſzácowániu ſzkód ſwych: áni ći w ſkázowániu niewykraczáli z miáry ſłuſznéy ſpráwiedliwośći. SarnStat 907.

»miarę wypełnić« (1): że Szátan iuż miárę wſzytkiéy złośći ſwéy wypełniwſzy/ iuż przeſtáć muśiał BiałKat 21.

»miarę zagraniczać« (1): Mierność/ popędliwośćiam ſerdecżnem y roſkoſzam ćieleſnem miárę zágránicża [modum constituit]. ModrzBaz 15.

»nie zakładać miary« = nie ograniczać, nie hamować (1): Ieſlibyś przecż káráć chćiał/ nie zákłádam miáry GrabowSet Dv.

Szereg: »miara, kres« (1): KochZuz ktv cf »miary dochodzić«.
Wyrażenia przyimkowe: »pod miarą« = bez ograniczeń, obficie (1): Boć nie pod miárą [ad mensuram] Bog dawa duchá. WujNT Ioann 3/34.

»w pełnej mierze« = całkowicie (1): Práwá też poſpolitego ſtrzegł by káżdy/ gdyby widział/ iż pan ſam/ nicz z niego nie wyſtępuie/ y owſzem go ſtrzeże/ broni/ y w pełney mierze ono záchowuie. GórnDworz Hh7v.

»w swej mierze« (1): Widźimi ſie/ żeby był z niego rycérz práwy. Bá y doſyć ma wzroſtu/ y męztwá w ſwéy mierze WyprPl A3.

7. Umiar, brak przesady, złoty środek, to, że czegoś jest w sam raz, nie za mało, a zwłaszcza nie za dużo; modus Mącz, Modrz; medium, temperamentum Mącz; mediocritas Calep (378): BierEz S2; RejKup O4v; RejWiz 48v, 79 [2 r.], Cc7; Toć będzie napocżćiwiey/ kiedy środkiem poydzieſz/ Rychley ſławy pocżćiwey/ z miáry záwżdy doydzieſz, RejZwierz 29v; OrzRozm N4v [2 r.]; BielKron 221; Mącz 443b [2 r.]; Ale iż rozmáithe przyczyny przypadáią/ ktore człowiekowi z bácznośći miárę biorą/ iż pod czás przeleie/ álbo przełoży miárkę SienLek 45, 10, 45v; GórnDworz Ff6v, Ff7; RejZwierc 149v; ModrzBaz 137; Sczycą ſye wſtydem nie wſzeteczność płuży/ Cwiczą ſye miárą nie zbytek tu ſłuży. PudłFr 46; Sporá wielka powſtáłá/ rozerwána wiárá/ Pychá/ chćiwość/ łákomſtwo/ záginęłá miárá. BielRozm 4; Calep 647a; Miey ſię tedy ná piecży pilnie rádzę káżdy/ Gorą názbyt nie buiáć/ miárá płátna záwżdy. RybGęśli Cv.

miara czego a. czemu (3): RejKup o6; Máćierzinſkim ſię łzom nie dziwuię: ále miáry żáłośći chcę. SkarŻyw [197]; OrzJan 93.

miara w czym (33): GlabGad O3; RejKup c5v; BielKom Cv; Niech będzye náwſzem miárá w iedle y w chodzeniu/ W rozmowach y w bieſiádach y w káżdym ćwicżeniu. RejWiz 17v, 2, 17v, 18v, 37, 118; RejZwierz 142v; BielKron 203, 258; Mącz 228a, 338d, 389a; SienLek 13v; GórnDworz L2, Ii6; HistRzym 33; KuczbKat 195; RejZwierc 15 marg, 109v, Aaa4v; Strum R4; ModrzBaz 36v; SkarŻyw 472 marg; KochFr 100; GórnRozm Bv; Phil P4; GórnTroas 22; WyprPl B3; Lecz ieſli w któréy rzeczy potrzebá ieſt miáry/ W zákochániu przyiaźni GosłCast 26. Cf »miarę zamierzyć«.

W połączeniach szeregowych (8): GlabGad O3; RejKup q6v; Wſzákeś ſie iuż náſłuchał o tákim nałogu/ Kto leży bez rozumu by świniá w bárłogu. Cnotę/ miárę/ wolną myſl prze roſkoſz vtráći RejWiz 54, 49, 121; RejZwierz 124; RejZwierc 25v, [207].

W przeciwstawieniu: »miara ... niemierność« (1): A Gdyżći zdrowie w mierze zależy/ á niemiernośćią ſye káźi: záſye Miárą ma być nápráwiono. SienLek 45v.

Zwroty. »w mierze być« = postępować z umiarem (1): Bo choć od śiebie odchodźimy/ Bogu odchodzimy: choć przy baczeniu ieſteſmy/ wam ieſteſmy. (marg) Bo choć ſię myślą záchwyćiem, tedy Bogu: choć w mierze ieſteſmy, tedy wam. (–) WujNT 2.Cor 5/13.

»iść miarą« (1): Dobrze iść miárą. Co nie ma miáry w ſobie/ ále gwałtownie idźie/ to trwáć nie może. GórnRozm Bv.

»mieć miarę« [w tym: w kim, w czym (2)] = facere a. habere modum Mącz [szyk zmienny] (5): Mącz 113c, 228a, c; SienLek 13v; Widźiſz Krolewno miła że przes żáłość ſwą temu nie pomożeſz [...]: Przetoż w żáłośći tey miárę miey HistRzym 33.

»słożyć miarę« = złagodzić (1): Kto ſię kniemu wiecz chcze vcziecz. A ma kniemu prawą wierę Ius ſloży ſrogoſċzi miare RejKup o6.

»w sw(oj)ej mierze stać« (2): Nigdy w ſwoiey mierze Chćiwość władze nieſtoi: záwżdy/ iáko powodź/ Pomyka ſwoich gránic nieznácżnie KochOdpr Cv; SkarŻyw 269.

»strzec miary« [szyk zmienny] (5): Bo nam ná to nádáne ty od Bogá dáry/ Bychmy ich vżywáiąc náwſzem ſtrzegli miáry. RejWiz 32, 42, 42v, 99; RejZwierc 25v.

»miarę tracić (a. stracić, a. utracić)« [szyk zmienny] (3): Co więc zá roſkoſz s tego á weſele roście/ Kiedy ſie rozigráią oni mili goście. Ktorzy ſie zápomniawſzy/ náwſzem miárę ſtrácą RejWiz 18v, 54; RejZwierz 124.

»miarę trzymać, dzierżeć« [w tym: w czym (6)] = modum adhibere a. servare, sequi a. tenere temperamentum Mącz [szyk zmienny] (6 : 1): Mącz 228a, 338d, 389a, 443b; GórnDworz Ii6; Strum R4; Miárę trzymay we wſzytkim: y kóń miernie roſły Lepſzy niż bárzo drobny/ y názbyt wynioſły. WyprPl B3.

»w miarę ująć« (1): Wodze wolnośći w polzce iáko w miárę viąć. PowodPr 62 marg.

»miary używać; z miarą używać« [w tym: w czym (2)] [szyk zmienny] (8; 1): A łáſkáwem obyczáiem náuczaſz iákobichmy mieli nawſſem miáry vżywáć/ y iákobychmy mieli niwczem zwoley twey ſwiętey niewyſtępowáć. RejPs 36; RejWiz 2, 50v, 121, 188v [2 r.]; RejZwierc 109v, 217v, 238v.

»wychodzić (a. wyniść), wykroczyć, występować z (swej) miary« [w tym: w czym (1)] = excedere Vulg [szyk zmienny] (6 : 2 : 2): RejRozpr K4; BielKom E, E8; BibRadz 4.Esdr 4/2; BielKron 176v, 203; á to rozumienie [o sobie]/ niechay nie wychodzi z miáry/ áby ſie w vpor/ á w zuchwálſthwo nie przewirzgnęło. GórnDworz D8v, P4v; SkarŻyw 317; GórnRozm Bv.

»miarę zachow(yw)ać (a. chować); w mierze zachowany; miara ma być (za)chowana« [w tym: w czym (11)] = custodire modum, medium tenere Mącz; servare modum Calag [szyk zmienny] (15; 4; 1): Gniewliwy gdi ku karaniu prziſtępuie, nierad zachowa miary á poſrzodku BielŻyw 119; RejJóz L4v [2 r.]; A ták miárę záchoway w ſkąpośći á w zbytku RejWiz 18v, 17v, 79, 143; RejZwierz 142v; BielKron 258; Mącz 75d, 446b; GórnDworz N6; KuczbKat 195; RejZwierc 15 marg, Aaa4v; RejPosWstaw [212]; A ácżkolwiek ſchadzki y bieśiády vcżćiwe niemáią być zábraniáne/ wſzákże w nich ma być znácżna ſkromność/ á miárá ma być záchowaná [debet ... modus servari]. ModrzBaz 36v, 124; Phil P4; RybGęśli C.

»[w czym] miarę zamierzyć« (1): Coby im iednak nietrudno vcżynić/ kiedyby chćieli w zbytku iáką miárę záchowáć/ ábo zámierzyć [modum praestituere]. ModrzBaz 124.

Szeregi: »baczność ani miara« (1): Nihil pensi, nequae moderati habere, Zadney bácznośći áni miáry w ſobie nie mieć. Mącz 228c. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»miara a cnota« (1): Vżyway ná wſzem miáry á cnoty pocżćiwey/ Skądbyś tu y tám potym vżył ſławy żywey. RejWiz 188v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»miara z poczciwością« (1): Aby ſie wſzyſcy ludzye rozumem paráli/ A miárę s pocżćiwoſcią náwſzem záchowáli. RejWiz 143.

»porządek, miara« (1): Y ták we wſzyſtkich rżeczách ná świećie/ zá porżądkiem/ zá miárą idźie trwáłość GórnRozm M3v.

»roztropność i miara« (1): ábo ieſlim mowił/ á nie z táką roſtropnośćią y miárą iáko było potrzebá. SkarKaz )(3v.

»rozum a (i) miara« (3): RejJóz L7; A gdy kto od rozumu á od miáry klucże Stráći/ iuż nie inácżey iáko kijem tłucże. RejWiz 41v, 49v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»miara a stałość« (1): Iż w ſzcżęſciu y w nieſzczęſciu iakożkolwlek [!] pływaſz Zawzdy miarę a ſtałoſcż we wſzem żachowywaſz RejJóz L4v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»miara a śr(z)odek (a. pośrzodek)« [szyk 3 : 1] (4): BielŻyw 119; bowiem wſzelka rzecż dobra w mierze á w ſrzodku zależy GlabGad N2; GórnDworz Ii6; RybGęśli C.

»miara a trzeźwość« (1): A ták miárą á trzeźwoſcią/ iáko nas Piotr s. vcży/ trzebá go iáko oſtrogámi do tego doćiſnąć RejPos 185.

Wyrażenia przyimkowe:»bez miary« (1): Nic w ſobie nie hámuiąc ták żywą bez miáry. RejWiz 11.

»w miarę« (4): mamy ſie vcżyć dotąd pokątby kto ná ſwyecye żyw był. [...] Máyą the ſlowá wmyárę być rozumyáne. To yeſt/ káżdy kthoryby yedno chcyał co vmyeć/ ma náuki nigdy z myſli ſwey nye ſpuſſcżáć GliczKsiąż N2; GórnDworz V7v.

~ W przeciwstawieniu: »w miarę ... nazbyt« (2): GliczKsiąż F8v; Wiárę vprzéymą nie dar ſobie ważą/ W miárę nie názbyt ćiągnąć rzemień każą. KochFr 10.

Szereg: »w czas a w miarę« (1): Ale áby y bácżnye y nye bez przycżyny [rodzicy dzieci karali] máiąc wtim nieiaką diſkrecyią cobi było tak wcżás ábo wmyárę á práwye po przęckę/ á nye názbyt/ áni bárzo záſępliwye. GliczKsiąż F8v. ~

»pod miarą« (1): Moderate – Podmiara, roztropnie. Calep 668b.

»w mierze« (2): ále táka ieſt natura wſzyſtkich rzeczy/ ná świećie/ iż im co ieſt w mierze ſwey naypięknieyſze/ y naypożytecznieyſze/ tym gdy wyniedźie [!] s ſwey miáry ieſt nayſprośnieyſze/ y nayſzkodliwſze. GórnRozm Bv; GrabowSet Y2.

Personifikacja (1):

Zwrot: »zachowywać miarę« (1): (nagł) Mierność przydzie mowi. (–) [...] Zemnię byorą chorzy zdrowie/ Káżdy doktor o tym powie/ Kto mię záchowuie miárę/ Záchowuie cżeść y wiárę BielKom E8v.

Przen: Stan pośredni (1):
Wyrażenie przyimkowe: »w mierze« (1):
~ Szereg: »w śrzodku, w mierze« (1): Stworzone tedy ſą niewiáſty w śrzodku/ w mierze: nie iáko páni/ nie iáko też ſługá; ále śrzodek/ to ieſt/ iáko wierny miły towárzyſz. WerKaz 287. ~
α. W połączeniach frazeologicznych (najczęściej zaprzeczonych lub w sensie przeczącym) wyrażających bardzo wielką ilość lub stopień nasilenia (50):
Fraza: »nie masz (a. nie będzie) miary« [w tym: czego (2), czemu (8), w czym (2)] = non sunt sufficientia vasa PolAnt (16): RejRozpr E4v; Bo malo wtem ſtanie wyary A nieprawdzie niemaż myary. RejKup L; RejWiz 103, 123; Nuż kiedy do dárow/ do vpominkow przydzie/ [...] tám iuż niemáſz żadney miáry GórnDworz Bb3v, L12v; BudBib Mal 3/10; KochPs 131; CzechEp 6; KochPieś 71; ArtKanc P13v.
~ Szereg: »miara, (i) koniec (a. skończenie)« [szyk 3 : 2] (5): WujJud Bv; Bo niemáſz miáry/ niemáſz końcá łáſce páńſkiéy. KochPs 200, 149; GrabowSet K; CiekPotr 29. ~
Zwroty: »nie mieć, nie mający miary« [w tym przy podmiocie osobowym: w czym (13), czego (1), czemu (1); przy podmiocie nieosobowym (8)] = terminum non imponere JanStat [szyk zmienny] (22 : 1): RejKup k6, r3, dd5; MurzNT 103v; Ty rzecży niektore ſą wymyſlne [!] od Poetow Greckich/ bo oni miáry nie mieli chwale ſwey w piſániu/ zwłaſzcżá gdy co ieden z ich narodu vkazał oſobliwego/ przydáli ktemu wiele niepodobnych rzecży. BielKron 54v; Gestuosus, Który nie ma miáry kuglowánia Mącz 145a; SienLek 13v; KochPs 36, 116; SkarŻyw [197], 559; KochFr 60; KochWz 139; Nie ma w ſwym ſzalenſtwie miáry/ Kto gárdźi Pánſkiémi dáry KochSob 59; GórnRozm Bv; GrabowSet T2; SarnStat 259, 696; KmitaSpit B2v; SkarKaz 279b.
~ Szeregi: »miara ani (i) koniec« [szyk 1 : 1] (2): ále iáko iego chćiwość niéma áni kóńcá/ áni miáry/ ták y on ku dobrému miéniu nigdy nie przydźie KochWr 32; LatHar 396.

»liczba abo miara« (1): wſzákże nádźieię mam w twoim miłośierdźiu/ ktore licżby ábo miáry nie ma. LatHar 206. ~

»miarę przechodzić (a. prześć), przeb(ie)rać, przewyzszyć« [w tym: w czym (3), około czego (1)] [szyk zmienny] (4 : 4 : 1): BierRozm 27; Lákomſtwá á pſoty ludzkie przewyzſzą miárę. BielKron 135v; CzechRozm 72, 209v [3 r.]; Ale Paulá tákiey powśćiągliwośći byłá/ iſz ſnádz y miárę przechodziłá/ y ćiáło wielkimi poſty zemdliłá. SkarŻyw 141; GórnRozm M4v.

~ Szereg: »kres a miara« (1): ábowiem chocia oboie tho/ y ochędożnym być/ y nie wydwárzáć ſie z rzecżami/ ieſth dobre w ſobie: iednák kiedy kres ſwoy/ á miárę przeydzie/ iuż ſie w ſproſność obroćić muśi GórnDworz E8. ~

»z miary wychodzić« [szyk zmienny] (2): KochPam 87; w Kroleſtwách/ w Rzeczypoſpolitey po wielkiey Wolnośći bywa wielka niewola: ále kiędyby prżełożeni náſzy/ Vrzędnicy/ Stároſtowie/ czuli ſię w ſwey powinnośći/ tedyby Wolność náſzá nie wychodźiłá z miáry. GórnRozm B3v.

β. Wyrażenia przyimkowe [tu zaliczono wszystkie użycia tych jednostek, również te, które odnoszą się do zakresów wyróżnionych w tym znaczeniu jako kolejne podgrupy] (129):
»bez, okrom, procz, przez miary« = immoderate, luxuriose Calep; in immensum Vulg (76 : 2 : 1 : 1): A ták wolę mierność ſwą záchowáć/ Niż brzuchowi bez miáry ołdowáć. BielKom Fv; LubPs S3v; Ná ty ſłowá pocżęli wſzyſcy płákáć á nárzekáć bez miáry BielKron 45v; wielkie powietrze pádło ná Greki iż márli bez miáry. BielKron 57v, 29v, 91, 124, 298v, 419v [2 r.], 461v; Prot B2v; GrzegŚm 66 [2 r.]; WujJud 106v; Iż Iezuſá [...] Bog [...] Duchem ſwoim bez miáry nápełnił CzechRozm 23, 2, 9, 20v, 33v, 58 (14); Piyańſtwá y łotroſtwá bez miáry vżywał PaprPan [Gg]4v, I4v, M4, Ff, Ff3; SkarŻyw 57, 113, 546; CzechEp 167, 217 [2 r.], 270, 311, 329 (9); NiemObr 33, 102 [2 r.], 104; KlonŻal D4v; BielSjem 34; PudłFr 48, 49; BielRozm 5; ZawJeft 31; Calep 508b, 621b, 856a; którą [Annę] zacny ród y cnotá/ Vrodá/ obyczáie/ áż pod ſámé wrotá Górolotnégo domu wynoſzą bez miáry OstrEpit A2v; LatHar 116, 145, 301; KołakCath A4v; RybGęśli Bv; WujNT 2.Cor 10/13, 15; WysKaz 44; VotSzl C4; PaxLiz E, E2; KlonFlis Ev, F2, H4v; Przedawa ſpráwiedliwość/ bierze zá nię dáry: Bowiem też vrząd kupił drogo áż bez miáry. KlonWor 15, 25.
~ Wyrażenie: »bez wszelakiej miary« (2): GórnDworz Cc7; wedle ktorego [obyczaju] wielkie/ pełne/ bez wſzelákiey miáry [...] pijáć zwykliśćie WerGośc 269.
Szeregi: »bez miary, bez końca« (1): Cżemu ták wiele roznych Confeſiy/ Commentow/ wykłádow/ y glóz rozmáitych/ choć ſproſnych á nikcżemnych/ bez miáry/ bez końcá/ wydáwáć miedzy ludźie nie przeſtawaćie? WujJud 75.

»bez liczby i miary« (1): iż ſłowá ſwego każe z pilnośćią przyſtrzegáć/ y onego dźiatek/ á nie ludzkich baiek/ vcżyć: iákich ieſt w papieſtwie bez licżby/ y miáry CzechEp 114. ~

»nad miarę« = supra modum Mącz, Modrz, Cn; profluenter Mącz, Calep; effuse, eximie, extra a. praeter a. ultra modum, immodice, nimie, nimiopere Mącz; prae modum Calep; ex abundanti Cn (47): BibRadz 2.Cor 11/23, 12/7 [2 r.]; Potym ſie sſtáło drżenie zyemie nád ſwą miárę BielKron 88; KwiatKsiąż L4v; Eximie ornatum templum, Nád myárę przipiękrzony koścyoł Mącz 102d, 28c, 132b, 139d, 169a, 228a (9); bo ieſli nád miárę kreẃ oplwituie/ tákiego człowieká/ będźie głowá boláłá SienLek 29; GórnDworz E8v, O8v, Y3v, Dd5; WujJud 108v; Strum H3v; V nas poſpolity cżlowiek niewolſtwem nád miárę ieſt vćiążon: á śláchtá záſię názbyt zwielkiey wolnośći buia. ModrzBaz 72; tám/ że ten rad bárzo przychodźi ſtrzédz á wſtrzymáwáć ſye zgołá/ gdyż nád miarę by záſzkodźił. Oczko 16v, A3v, 4, 7v, 13, 25; SkarŻyw 559; CzechEp 10; Profluenter – Nad miarę, zprzelanim. Calep 855b, 475b, 593a, [833]b [2 r.], 1118b; GrochKal 12; GórnTroas 33, 60; GrabowSet O3, P, T; WujNT 2.Cor 11/23.

~ Szeregi: »nad miarę i obyczaj (a. zwyczaj)« [szyk 2 : 1] (3): Tyber rzeká w Rzymie nád miárę y obycżay wylałá BielKron 209; Mącz 247c, 434d.

»nad miarę i nad podobieństwo« (1): Hyperbole, [...] Przeyęcie/ przewżzęcie [!] gdy przeymuyemy rzecz słowy nád miárę y nád podobieńſtwo/ to yeſt/ álbo názbyt wielka álbo názbyt máła. Mącz 160d. ~

»przez miarę« (2): A ieſli záś w pół niebá Chyronowé rámię/ Nie przez miárę mgłá wielka záſłóni/ [...] Ze wſchodu/ nie z południá/ wiátry obiecuie. KochPhaen 16; KochSob 62.

a. W zakresie zjawisk fizycznych (11): Z pokoiu/ nienagle prácuy. Z prace/ nagle nieodpoczyway. Ale z kożdey rzeczy w drugą/ rządną miárą wſtępuy SienLek 10v, 15v, 191.
Zwroty: »brać miarę« (1): Cżemu cżoſnek, czebula, y inſze oſtre rzecży lepiey roſtą na ſuchey ziemi niż na mokrey. (–) Bowiem takowe ſame z ſiebie ſą barzo wilgotne, á przeto na ſuchey ziemi ich wilgota vſkramia ſie y bierze miarę GlabGad I3v.

»mieć miarę [w czym]« (1): Aby tak w ſercu zwierząt takowych była nie iaka waga, ktoraby ſerce ważnieyſze cżiniła żeby w chwianiu ſwym miało miarę GlabGad E4.

»miary się trzymać, dzierżeć« [szyk zmienny] (1 : 1): ále wſzędy wiárowáć ſye zbytku/ gorącá/ źimná/ Suchośći/ wilkośći/ á miáry ſye trzymáć. SienLek 13v; KlonFlis E2.

Wyrażenia przyimkowe: »w miarę« (2): y nie potrzebá ich [ryb kleszczy] miéć w Stáwie ieno trochę coby w miárę. Strum Qv.
~ Szereg: »słuszny a w miarę« (1): Ząby yey byly byale proſthe [...] Podgarlek yey ſluſzny a wmyarą nyeyako naczterzy grany PatKaz III 121v. ~

»pod miarą« (1): Ne quid nimis – Pod miarą, niech nie ledżie [lege: będzie] nazbit. Calep [696]a.

»w mierze« (1): Niech ſię wonnośći nigdy nie przebierze Niech będźie w mierze. KlonŻal D2.

b. W jedzeniu i piciu: wstrzemięźliwość (24): RejZwierz 132v; Lákome iedzenie á częſte: przywodźi Krwią plwánie/ [...] y nagłą śmierć: á temu krwie puſzczenim á miárą pomágáć. SienLek 20, 41v.

miara w czym (9): BielKron 334v; SienLek 3; WerGośc 261; BielSjem 2; Diaetetica – Pewną miara wiadlie y wpicziu. Calep 318a. Cf »miarę chować«, »miary przebranie«.

Zwroty: »[w czym] miarę chować (a. zachowywać)« (3): Krotofilna rzecż wino/ pijańſtwo ſwarliwe/ Kto w tym miáry nie chowa/ ieſt dzyecię błaźniwe. BielKom C; WujJud 190v; Phil L4.

»miary się dzierżeć [z strony czego]« (1): ma ſye pilnie miáry dźierżeć/ s ſtrony pićia y iedzenia SienLek 133v.

»miarę mieć« [w tym: w czym (2), czego (1)] [szyk zmienny] (4): BielKron 334v; mieć miárę iedzenia/ á ieść potráwy lekkie. SienLek 19v; WerGośc 241, 261.

»miary strzec« (1): iuż piy co chceſz Miod y Wino á miáry ſtrzeż SienLek 43v.

Wyrażenie: »miary [w czym] przebranie« (1): y gniew nie káżdy grzechem wielkim ieſt/ iako y leniſtwo/ y nieznácżne miáry w iedzeniu przebránie. LatHar 129.
Szeregi: »miara a powściągliwość« (1): Anić ſye godźi nátychmiaſt w niemocy żywotá przepuſzczáć/ Ale miárą á powſćiągliwośćią ktemu przypráwiáć áby ſye ſurowe wilkośći w żołądku ſtrawiły. SienLek 37v.

»trzeźwość a miara« (3): Oczko 18v; KochWr 28; Trzeźwość á miárá/ toć ſą nawiernieyſzy ſtróże zdrowia náſzégo. KochPij C2v.

»miara a wstrzymanie« (1): A przetho tego mamy ſtrzedz/ áby mu potrzebnego pokármu nie wśćiągał/ á więcey też nie przepuſzczał/ iedno co może dobrze ſtrawić. Abowiemći niemáſz więczſzego lekárſtwá/ iedno miárá á wſtrzymánie rozumne. SienLek 3.

Wyrażenie przyimkowe: »pod miarą« (3): Wino prawi pod miarą brane oſtrzi rozum. GlabGad G8, Hv, I6v.
c. W stopie życiowej: poprzestawanie na małym, niepragnienie bogactw (14): BierRozm 20; RejZwierc 220; KochMarsz 155; Miárá doſtatki dawáłá/ Y wielkim pánóm równáłá. KochMRot Bv.
Zwroty: »[w czym] miarę chować« (1): Ia nád lákome zloto/ Pilniey ſię ſtarą [lege: staram] o to/ By me ſerce vmiáło we wſzem miárę chowáć RybGęśli C4.

»[w czym] miarę mieć« (1): Kto w vboſtwie chce miárę mieć/ Nie trzebáć bogacżom záźrzeć: Ichći żywot nieprześpiecżny/ Máiąć pracą y ſtrách wiecżny. BierEz L2v.

»nie mieć miary« = powodować nieumiarkowanie [szyk zmienny] (3): Záwżdy ſie im zda iż im cżegos nie doſtawa/ Lákoma chuć záwżdy ie w to prágnienie wdawa. Abowiem tá gdzie iuż ieſt nie ma w ſobie miáry HistLan E4; KmitaPsal A4; Phil I4.

»z miary wykroczyć« (1): Coſz to czyni iedno zbytki Tyć káżą wſſytki pożytki Tyć nam wſſytkim łupią oczy Bo káżdy z miáry wykroczy. RejRozpr G2v.

»nie znać miary« (1): Morze nie ma dná/ nie ma też y zbytek/ Záwſze chce więcey/ máło mu świát wſzytek. Nie zna miáry/ więc co pilność vgoni/ Zbytek vroni. KlonFlis C4v.

Wyrażenie: »złota miara« (1): Więc złotey miáry/ vboſtwá bez wády/ Progow ruſzáć śmie/ twa chęć ſwymi iády? GrabowSet V3.
Wyrażenie przyimkowe: »w mierze« (2): Woli to myeć y tego nábywáć cżegoby mile á roſkoſſnye vżył/ niżeli cżegoby s poććiwoſcyą á w myerze vżył. GliczKsiąż F.
~ Szereg: »w mierze a w skromnośći« (1): iż ieſli ſie temu márnemu pánu grzechu tego ſproſnego vwieść nie daſz/ á wedle woley iego ſwiętey będzyeſz y nábywał/ y vżywał/ w mierze á w ſkromnośći/ á bez płácżu bliźniego twego [...] y to kroleſtwo ſwięte iego/ będzye tobie ſzyroko [...] otworzone. RejPos 220. ~
d. Umiejętność postępowania z ludźmi; sposób postępowania właściwy danej pozycji społecznej, to, co komuś przystoi; takt, powściągliwość, skromność (26):

miara czego [= należna czemu] (1): Cżemuż ſie ták po ſwiátu by błędni włocżycie. Iuż mi temu nie ták dziw/ lecż ty pánie ſtáry/ Cżemu wżdy nie vżywaſz ſwoich cżáſow miáry. RejWiz 27v.

miara w czym (5): RejWiz 44; Decorum, Co komu prziſtoyi w ſwey ſpráwie/ Wdzieczność/ Láská/ myárá/ Obyczáyność/ vczćywość ták w mowie iáko y w vczinkách. Mącz 79c; GórnDworz V6. Cf »mieć miarę«.

W połączeniach szeregowych (3): Mącz 79c; áby/ gdy mu [dworzaninowi] przed pánem ſwym/ przy zgrái zacnych ludzi táńczowáć przydzie/ vmiał záchowáć ſtátek/ powagę przyſtoyną/ y miárę: tho ieſt/ iżby áni ſzalenie názbyt/ á ze zbytnią chęcią/ áni też z wymyſloną powagą cżáſu támtemu nieprzyſtoyną/ táńcował. GórnDworz K, B7v.

W przeciwstawieniu: »wszeteczność ... miara« (1): Iſcie to ſzpetna w poććiwym przywárá/ Gdzye vſtępuie wſzetecżnośći miárá. RejZwierc [213].

Zwroty: »mieć miarę« [w tym: na co (2), w czym (2)] (4): Przetho Dworzánin [...] muśi mieć bacżenie ná czás/ ná mieyſcze/ ná ſwoię przyſtoyność y záwołánie: muśi we wſzytkim mieć miárę GórnDworz S3; Powiemći ten Strzałkowſki w to potráfić vmie/ Iák ſie komu záchowáć cżyſcie to rozumie. Y pánu y chudemu ma ná wſzytko miárę PaprPan Bb3v, G; GórnRozm M4v.

»użyć miary [na czym]« (1): (nagł) Hetman. (‒) TEmu nawięcey trzebá/ ná wſzem vżyć miáry/ A niech mu nic nie wádzą/ áni ſtrách ni dáry. RejZwierz 102v.

»wykroczyć (a. wykraczać), wychodzić, występić, wylatać z (sw(oj)ej) miary« [szyk zmienny] (5 : 1 : 1 : 1): Ná ktory ſtan wezwaneś miey to ná bácżnośći/ Byś nie wykrocżył z miáry dla nieopátrznośći. BielKom C5v, C6v; RejWiz 90v; nie byłoby było nigdy ſporow żadnych pánow Krześćiáńſkich z duchownymi/ bo zá doſtátkiem pychá y niezgodá idzye/ á nie tylkoby przedni pánowie duchowni wylatáli s ſwoiey miáry/ ále y po nich drudzy ſkromnieyſzyby byli. BielKron 183, 238v; GórnDworz Lv; Nie ſkwápiay ſię ty nád nawysſzego/ bo prożno ſię ſtháraſz abyś go przewyſzyć miał/ y wykracżaſz zmiáry [nam excessus tuus multus Vulg]. BudBib 4.Esdr 4/33 [34]; RybGęśli Cv.

»zachować (się) (a. chować) w mierze; zachować miarę« [szyk zmienny] (4; 3): RejWiz 44; Civitatem in officio continere, Nie dáć mieſzczánóm ſwey woley/ záchowáć ye w mierze y w ich powinności. Mącz 446d, 447a; GórnDworz K, V6; RejPos 2; Calag 345a.

»w swojej mierze zostać« (1): O tym rzecz: By wſzytkie ſtany w ſwoiey mierze Zoſtáły/ iáko w żyćiu/ tákże y w vbierze. ZbylPrzyg ktv.

Szeregi: »miara a powściągliwość« (1): Continenter habere aliquem. W mierze á powściągliwośći kogo záchowáć. Mącz 447a.

»miara i przystojeństwo« (1): [dworna pani] tákież ma w káżdey rzecży záchowáć miárę/ y przyſtoieńſtwo/ iáko y dworzánin. GórnDworz V6.

Wyrażenie przyimkowe: »nad swą miarę« (1): Bo ieſlibyś ſie wſpinał názbyt nád ſwą miárę/ Albo ſie lżył nád ſwoy ſtan/ ſtráćiſz v wſzech wiárę. RejZwierz 29v.
8. Stan, sytuacja (zwykle z określeniem oceniającym) (63): Tego mniemay zá ſzcżeſnego/ Kto ma przyiaćielá wiernego: Támći wſzyſtká dobra miárá/ Gdzie ſie złącży dwoiá wiárá. BierEz G.
Zwroty: »w [jakiej] mierze być« (3): I owſzęm iżem wtak złyi mierze ieſt niemogę nic inſzego wierzyc/ iedno co ieſt memu zbawięniu przeciwnego MurzHist P2, P2 [2 r.].

»naciągać ku pierwszej mierze« = przywracać do dawnego stanu (1): ále ćię proſzę ábyś mi powiedźiał/ wedle tego modłá Krolewſkiego/ iákoby náćiągáć ku pierwſzey mierze náchylone Kroleſthwo Polſkie OrzRozm E4v.

»postanowić na dobrej mierze; na, w dobrej mierze postanowiony« (1; 1 : 1): ComCrac 14, 17v; Abi bili rzeczi yey mczi w dobrey myerze poſthanowyone. czo yego baczenyv y wyerze porvczami. LibLeg 11/188.

»ku [jakiej] mierze przyść; przyć (a. przychodzić) w [jaką] miarę« [szyk zmienny] (2; 2): ForCnR A4v; Gdyż przes twoyę prawę wiarę Ty mozes prycz wone miarę Is przes łaſką Pana ſwego Doydzies zbawienia wiecznego. RejKup m8, m7; MurzHist M.

»ku prawej mierze przywieść« (1): Temperare calamum, Ku práwey mierze prziwieść áby dobrze piſáło. Mącz 443a.

»w jednej mierze stać« = być nieruchomym (1): iż ſtáremu cżłowiekowi ták ſie to widzi/ iáko owemu kthory w okręcie ná morze [...] ſie puśći/ bo pátrzáiącz ná brzeg/ zda mu ſie iż brzeg bieży/ á okręth/ ábo cżołn ſtoi/ á to w iſtej prawdzie inácżey ſie ma/ ábowiem ták brzeg/ iáko cżás/ y wſzelákie krotochwile/ w iedney mierze ſtoią GórnDworz H6.

»w pewnej [= właściwej] stać mierze« (1): Ná iey [góry] wierzchu nád zwycżay piękny kwiatek ſtoi Podobny białey rożey/ ktora ſię iuż z ſwoiey Máćice rozwiązawſzy pełne liſtki bierze/ Y pięknie rozkwitnąwſzy w pewney ſtoi mierze WitosłLut A3.

»w (swej a. jednej) mierze stać (a. zosta(wa)ć), trwać« [w tym: stać a trwać (1)] = nie zmieniać się; consistere Mącz [szyk zmienny] (9 : 4): BierRozm 18; DiarDop 109; OrzRozm E; Mącz 396c; Bo iáko wſzytkie rzecży pod słońcem záwżdy ſię iákoby chwieią/ á nigdy w iedney mierze nieſtoią [nec statum semper retinent eundem]: ták też y kroleſtwá/ y odmiány pánowánia przemieniáią ſię ModrzBaz 105v; GLádkość od ćiebie/ Venus; ále nietrwa w mierze: Bo co ty daſz/ to záſię znienagłá czás bierze. KochFr 54; KochDz 106; BielSen 5; ZapKościer 1586/64v; KochFrag 15, 20; SarnStat 278. [Cf też GórnDworz H6 »w jednej mierze stać«].

»w miarę starą (a. pierwszą) wstawić« (2): DiarDop 107; Pánie Boże day to/ áby Król Pan náſz Miłośćiwy/ przez Exequucyą Króleſtwo ſwé/ ku vpadku bárzo náchylóné/ dźwignął y w miárę piérwſzą wſtáwił. OrzQuin A4v.

»z miary wychodzić« (1): GórnDworz L15v cf »zamierzona miara«.

»w dobrej mierze zachow(yw)ać, zachowanie« [szyk zmienny] (2 : 2): A to co męſzcżyzná śiłą/ á dzielnoſcią ſwoią máiętnośći przybáwi/ to białagłowá goſpodárſtwem/ á pilnoſcią/ w dobrey mierze záchowa GórnDworz X6v, X2v, Ff6v, L15v.

»w swej mierze zostawić« = nie zmienić (1): A yeſli też nyektorych dobrych rzeczy álbo vſtaw źle vżywano álbo vżywáyą/ tedyby ábuſum ſámego okázáć y złożyć/ á rzecz w ſobye dobrą w ſwey myerze y wadze zoſtáwić. KromRozm I O.

Wyrażenia: »dobrą (a. swą) miarą« = właściwie (2): MetrKor 37/4; Wierny cnotliwy ſługá ma to Pánu opowiedźieć/ gdy co nie ſwą miárą idźie GostGosp 24.

»prawa miara« (2): Denormo, Káżę/ Zmykam z práwey miáry/ mylę. Mącz 250b. Cf »ku prawej mierze przywieść«.

»w prawej mierze« = doskonały (1): Pánnę zá mátkę wybierze/ Bo ią pozna w práwey mierze. BielKron 134.

»zamierzona miara« (1): tho te wſzytki rzecży [tj. niebo, słońce, miesiąc, gwiazdy]/ iáko s ſwey zámierzoney miáry/ nigdy nie wychodzą (bo gdzieby ſie co namniey odmieniło/ [...] ſwiáth bez pochyby vpáść by muſiał) thák też záſię máią táką piękność w ſobie/ y ozdobę/ iż rozum cżlowiecży/ nic pięknieiſzego wymyſlić ſobie nie może. GórnDworz L15v.

Szeregi: »kloba i miara« (1): wſzytkie Práwá y Prywilegie ſwe [...] ku tym trzem rzeczam ſtoſowáli/ ták iákoby te trzy głowne rzeczy [król Chrystus, kapłan, ołtarz]/ w klobie y w mierze ſwey porządnie záwſze w Polſzce ſtały OrzRozm E.

»miara a stan« (2): MurzHist P2; A Wſzákoż w tákiey mierze á w tákim ſtanie/ y myſl wſpaniła/ y vkłádność vććiwa miáłyby ſobie ſpołu ręce dáć. RejZwierc 149.

»miara i waga« (1): KromRozm I O cf »w swej mierze zostawić«.

Wyrażenie przyimkowe: »w jednę miarę« = niezmiennie (1): Nihil semper floret, aetas succedit aetati, Nić nie może być w yednę miárę/ latá ná latá przichodzą/ Yedny drugie wycyskáyą. Mącz 44d.
a. Dobry stan, norma jakościowa (22):

I sg w funkcji okolicznika sposobu: »miarą« = tak jak trzeba (1): Warro powiedał być duſzę wiátr w vſciech napirwey vwrzáły/ ná płucach miárą ſpráwiony/ á s ſercá ſie w ine cżłonki rożlewáć. BielKron 127v.

Zwroty: »w swej mierze postanowić« (1): My tedy chcąc tę róznicę około Vniiéy miedzy niémi porównáć á wſzytko co by téy ták świętéy á ták potrzebnéy y ták ſławnéy rzeczy przekáżáć miáło/ z drógi zwálić/ y wſwéy mierze ile w nas ieſt poſtánowić [deklarujemy]. SarnStat 1001.

»k(u) (swej) mierze przywodzić, przywrocić; przywieść w swą miarę« (1 : 1; 1): Heljáſzći przyidźie piérwyi/ i wſzyſtki rzeczy ku ſwyi mierze przywroći [instaurabit] MurzNT Matth 17/11; A przedśię mądrzy ludźie łatwie w to vgodzą/ Ze przywiodą w ſwą miárę co ſye wykróczyło KochZg Bv; SienLek 30.

»w mierze swej sta(ną)ć« (2): ták iáko Polſka Koroná przez Exekucyą w mierze ſwey ná tym Seymie/ ták proſta klinem ſtánęłá/ iáko byłá przez przodki náſze poſtánowioná/ niechyląc ſye áni ná práwo/ áni ná lewo. OrzRozm E3; BielKron 263.

»w swą miarę się wprawić« (1): powiedaliśmy tego tę przyczynę, że to tak jest złe samo – to jest wykroczenie od praw naszych, czego o egzekucyją prosimy – Rzeczypospolitej, że jeśli się to nie naprawi a w swą miarę, w swoj porządek nie wprawi, żadne ine nasze rady, żadne stanowienia około obrony nic na(m) pożyteczne nie są ani będą. Diar 66.

»wystąpić, wyniść z (sw(oj)ej) miary« = zmienić się na gorsze, być nie takim jak trzeba [szyk zmienny] (3 : 2): Kośći żyły wyſtąpią s ſwey miáry/ Kreẃ ſcżyrnieie á mocż będzie krwáwy. BielKom C7v; OrzRozm E3; GórnDworz E; ábyśćie obacżyli iáko dáleko rzecży z miáry ſwey wyſtąpiły ReszPrz 75; GórnRozm B3v.

»w (swej) mierze zachować, zachowany« [szyk zmienny] (1 : 2): że then ieſt Krolewſkiego vrzędu przodek y koniec/ áby Krol w Kroleſthwie ſwym Kośćioł Swięthy Krześćijáńſki/ Mieczem ſwym Krolewſkim/ w mierze á w pokoiu záchował. OrzRozm F3; KuczbKat 85; Phil D2v.

Szereg: »miara, porządek« (1): Diar 66 cf »w swą miarę się wprawić«.
Wyrażenia przyimkowe: »w miarę« = należycie, właściwie (3): RejKup ſ8v; Halter, [...] Ołowna kulká álbo yábłuſzko które ćy którzy [...] ſie po powroziech puſzczáyą w ręku máyą áby ym w miárę przychodźiłá waga y skoki. Mącz 153a; GrabPospR Mv.

»pod miarą« = należycie, właściwie (1): Ad libellam aliquid facere, Rządnie/ Doſtátecznie/ pilnie/ pod miárą. Mącz 192b.

»w mierze (sw(oj)ej)« = dobrze, normalnie, właściwie (15) od Páná Bogá przeto ręką Kápłáńſką POlſzce dány [król polski]/ áby ludźie w Polſzce w mierze á w pokoiu/ ſłużąc Pánu BOgu ſpokoynie między ſobą żyli. OrzRozm L4v; OrzQuin B2v. Cf »w swej mierze postanowić«, »w mierze swej stanąć«.

9. Sposób, zwłaszcza sposób postępowania w dążeniu do osiągnięcia czegoś; indywidualne zasady moralne; modus Mącz, Modrz, JanStat (31): BierEz Gv; tę ma [Polak] w ſobie miárę/ Kiedy czo komu rzecże/ mocno chowa wiárę. RejZwierc 241; zácżąwſzy oſtry żywot/ nigdy nic z miáry oney nieſpuśćił: y owſzem ſam ſię záwżdy wyśćigał/ pracey w pokućie ſobie przycżyniáiąc. SkarŻyw 235.
Fraza: »[w czym] nie masz miary« (1): A tak tu wtem niemaṡ miąry Czem inſem podeprzecz wiary RejKup aa3.
Zwroty: »jednę miarę trzymać« (1): Convenire sibi, Nie ſzwánkowáć/ záwżdy yednę miárę y obyczay trzimáć. Mącz 481d.

»w swym użyć miary« = postąpić według swego zwyczaju (1): Oni mu powiedzieli/ iż to práwo mamy/ Iż dárow nie bierzemy/ gdy poſły bywamy. Ten rzekł/ iá też mam práwo/ ábych dawał dáry/ Wáſzego wam nie káżę/ w ſwym chcę vżyć miáry. RejZwierz 35.

»[w czym] miary lepszej używać« = lepiej postępować (1): Co y nieme źwirzętá ſnadź przed námi máią/ Iż w wielu rzecżach miáry lepſzey vżywáią. RejWiz 37.

Wyrażenie: »tą(ż) miarą« = w ten (sam) sposób (2): Oczko 27v; Młynárzá iż trudno doyźrzeć gdźie młyn nie obecnie miele/ tám Kmiotki ná oſpy lepiey poſtánowić: bo tą miárą y Młynarz nie vkrádnie/ y Kmiotek nie będźie ſie do inſzego młyná ćiągnął GostGosp 62.
Szeregi: »abo miara, abo modła« (1): ábowiem niepewney rżeczy/ y tey ktora końcá nie ma [...] trudno dáć było ábo miárę/ ábo modłę. GórnRozm Gv.

»miara i obyczaj« (1): Mącz 481d cf »miarę trzymać«.

»sposob albo miara« (1): Filium docuit quatenus esset quodquae curandum, Náucził ſyná yákim ſpoſobem álbo yáką miárą wſzelka rzecz ma być ſpráwowána. Mącz 338d.

»śrzodek i miara« (1): Iam [cnota] ieſt śrzodek y miárá w drodze k wſzelkiey rzecży RybGęśli C2v.

Wyrażenia przyimkowe: »z inszej miary« = inaczej, w inny sposób (4): Tedy gorączki z inſzéy miáry y inſzémi lékárſtwy léczyć nam potrzebá. Oczko 14; ActReg 75; z inney mię karz miárey przez mey złośći winę. CzahTr C2v; GosłCast 62.

»z rożnych miar« = różnymi sposobami (2): Tedy/ iż choroby tą rozmáyté/ á wróznych częśćiach ćiałá poſadzóné/ z róznych miar/ wód tákowych/ vżywáć kazáli Oczko 12, 2.

»z tej(że) miary« = w ten (sam) sposób (2): BielKom D6; miałby z nędznice vbogiéy Ze mnie ſzydźić? [...] Zemſczę ſie z téyże miáry GosłCast 62.

»w tę miarę« = w taki sposób, tak (1): Hic saevus tendebat Achilles, W tę miárę okrutny Achilles ſwoye namioty rozbił Mącz 444b.

»w tej mierze« = tak samo (1): W tey mierze nas [Bóg] ſtánowi/ iák męże ſpoſobił/ Swemi wielkimi dáry/ nas dobrze ozdobił. BielSjem 11.

a. Przepisy, zasady dotyczące jakiejś dziedziny działania; ratio Mącz (9): Mądrość káznodzieyſka ná tym náleży/ áby rzemiesło to krorym [!] duſze łowią/ vmiał. [...] Zniebácżnośći á nieumieiętnośći rychley rozpłaſzamy niſzli łowiemy: á miáry niewiedząc/ á niemowiąc wedle Apoſtołá/ ták iáko trzebá/ rychley rozdrazniem niſzli lecżym SkarŻyw 312.

miara czego (3): Mącz 228a; A przeto ná Hetmáná należy/ vmieć [...] vſtáwowáć miárę y ſpoſob puſtoſzenia ModrzBaz 115; SarnStat 266.

W połączeniu szeregowym (1): Stylus item ratio loquendi seu scribendi, Obyczay/ miárá/ xtałt/ ſpoſób á ćwiczenie w piſániu y w wymowie. Mącz 424a.

Zwroty: »miarę ustawić (a. ustawować)« = modum praescribere a. statuere Modrz [szyk zmienny] (2): Drugim [żołnierzom] miárę vſtáwił. ModrzBaz 112, 115.

»miarę zakresić [w czym]« (1): Terminare modum alicuius artis, Miárę á kres zákreśić w którey nauce. Mącz 450b.

Szeregi: »miara a kres« (1): Mącz 450b cf »miarę zakresić«.

»miara i obyczaj« (1): Est modus in siccando foeno ut neque peraridum neque rursus viride colligatur, Ieſt miárá y obyczay zbieránia śiáná Mącz 228a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»miara i sposob« = modus et ratio Modrz (2): ModrzBaz 115; Miárá y ſpoſób [modus JanStat 1127] kupowánia Zydóm ma bydz vłozoná SarnStat 266. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

Wyrażenia przyimkowe: »bez miary« = nie przestrzegający prawa (1): Illex – Bez miary, bez rzadu. Calep [504]b.

»podług miary« (1): iż Włoſzy máią tę ſławę iákoby byli dobremi iezdcy/ czo ſie tycże kſtałtownego tocżenia koniem/ podług miáry/ y cżáſu GórnDworz E3.

10. Sposób oceny danego zjawiska (9):
Zwroty: »[co] w jednej mierze [z czym] brać« = traktować jednakowo (1): Chmurne ſzcżeśćie w iedney mierze Z łáſkáwym moy vmysł bierze RybGęśli B2v.

»(być) w tej, w jednej mierze« = być ocenianym, zwłaszcza tak samo [szyk zmienny] (2 : 1): rzecży potrzebne pánom roſkoſſnym á ludzyom rzetelnym/ nie ſą przedſię wtey myerze/ w yákyey położone ſą náuki GliczKsiąż H3, N8v; RejZwierc 220v.

»chować w jednostajnej mierze« = tak samo się odnosić (1): Wſzytko pan Bog chcze chować/ w iednoſtayney mierze Tak ſtare iako młode wſzytko rowno bierze RejJóz B4.

»[którą] kłaść miarą« = stawiać na którymś miejscu (1): Trzećie/ ſercá ludzkiego/ złącżenie/ ieſt z wiárą/ To/ ácż pierwſzego niżſze trzećią kłádę miárą GrabowSet K.

»w jednej mierze kłaść« = tak samo oceniać (1): Y Cicero ſam dzyećińſtwo/ ſen/ nyemądrosć/ opilſtwo/ á głuposć/ w yedney myerze kłádzye GliczKsiąż I6.

»własną miarą mierzyć« (1): Abowiem nieśmiemy ſámych śiebie w poczet kłáść ábo porownywáć z niektorymi/ ktorzy ſámi śiebie zálecáią: ále ſámi właſną miárą nas ſámych mierzemy [ipsi in nobis nosmetipsos metientes]/ y porownywamy ſię ſámi z ſobą WujNT 2.Cor 10/12.

Wyrażenie: »sprawiedliwa miara« = sprawiedliwość (1): Dobre áby miłował á złe záwżdy winił. Nie pátrzał ná powinność ni ná żadne dáry/ Iedno ná wſzem vżywał ſpráwiedliwey miáry. RejWiz 51.
Szereg: »miara a cel« (1): Chce pan Bog aby diſcipułowye nye inácżey yáko ſame náuki/ preceptori ſwe miłowáli/ onych ſſánowali [...]. A to dla tego/ że náucżycyele ſą by oycowye właſni/ á to nye cyał ále rozumu. Gdyż tedy wtey myerze á celu náucżycyele ſą/ rodzicy nyech wyedzą że potrzebá áby ſie knim chutliwye myeli/ onym ſie dobrze záchowáli GliczKsiąż N8v.
11. Rytmiczność (9):
Wyrażenie: »jednakiej miary« (1): Gdy też [puls] ktemu nie będzie iednakiey miary, ale cżaſem barzo cżaſem mgło, też richło y leniwo, tam ſmierć bliſką znamionuie. GlabGad E4.
Wyrażenia przyimkowe: »w jednę miarę« = periodycznie, w równo odmierzonym czasie (1): Periodicus, Co pewnego czáſu w yednę miárę przichodźi y odchodźi yáko febry. Mącz 291b.

»w mierze jednakiej« = równomierny, rytmiczny, jednakowy (1): Bowiem puls wielki á moczny w mierze iednakiey znamionuie moc ſercza j dobrą ſkładnoſć ciała GlabGad E4.

a. Rytm poezji i prozy rytmicznej; mensura, metrum Mącz (3): Metrum, μέτρον. Latine mensura, Miárá, Accipitur autem pro carmine, Miáſto wierſzów/ To yeſt rymowney mowy. Mącz 220a.
Zwrot: »z miary wykroczyć« (1): Pomni ná to cżytedlniku miły/ By ſie według miáry wierſze cżćiły/ Rozne w ſobie máią záchowánie/ Kto nie bacży nie tráfne cżytánie/ Ale kto z ich miáry nie wykrocży/ Dobrze ſie wierſz w cżytániu potocży BielKom nlb 7.
Szereg: »miara a złożenie« (1): Oratio numeris constans, Rzecz nowa która miárę á złożenie pewne ma. Mącz 253b.
Wyrażenie przyimkowe: »według miary« (1): BielKom nlb 7 cf Zwrot.
b. Rytm i melodia w utworze muzycznym (2): Mieli tedy ſtárzy iuż pewné miáry/ ábo iż ich ſłowem rzekę/ hármoniie/ któré którému affektowi ſłużyły: zkąd ono ieſt co powiádáią o Alexándrze/ że ſkoro vſłyſzał gránié/ porwał ſie od ſtołu do zbroie. KochWr 38.
Wyrażenie przyimkowe: »w prawą miarę« (1): Modulate, Miernie/ ſtroynie w práwą miárę. Mącz 227d.
12. Połączenia frazeologiczne w różnych znaczeniach (816):
Zwroty: »w tejże mierze być« = być podobnym (1): Cżłowyek ſam dothąd roſcye áż vroſcye [...]/ inſſe rodzáye theż wteyże myerze ſą gdy kwitną álbo źrzenyeyą GliczKsiąż O2v.

»nie mieć [z czym] wagi ani miary« = być nieporównywalnym (1): Ták z wnętrzne one duſzne á ſtátecżne dáry/ Nie mogą mieć z wierzchnemi wagi áni miáry. KołakCath C3.

»miarę [czemu] i też koniec uczynić« = skończyć (1): Przetoż by kto nie rozumiał żeć niebá zayźrzemy/ Tu miárę ſwym żalom iteż koniec vcżyniemy. KlonŻal D4.

Wyrażenia: »ktorą miarą« = jak to, jak to możliwe (wyraża niezrozumienie) (1): Xántus rzekł vmieſz co cżynić? On mu odpowiedział iż nic: Xánt rzekł/ ktorą miárą niewiem/ Ezop rzekł ia tobie powiem. BierEz B2v.

»żadną miarą« [w zdaniach zaprzeczonych] = wcale, bynajmniej; nullo modo Mącz, Modrz (250): iedna gamrathka znamięnita, ſlubiła młodzienczom, że chciała złamać ſtałoſć Xenocrateſowę y przyſzedſzy w noci podle niego ſie położyła, ale nie mogła go nato żadną miarą przywieſć aby ią miał poznać BielŻyw 99, 133; wſzakoż bez pokarmu żadną miarą żiw [człowiek] być nie może GlabGad L, I2v; MiechGlab 11; BierRozm 16; HistAl C3v; ieſtem od Boga odrzucon/ ani żádną miarą mogę być zbawion MurzHist F3, K2v, K4; MurzNT Ioann 10/28; Diar 46, 48; DiarDop 109; GliczKsiąż I7, K4, N8v; Abowiem [...] ludźie ná Papieſtwie będący/ złemi być mogą/ ále vrząd Papieſki/ zły być żadną miárą niemoże. OrzList b4v; BibRadz I 3c marg, 466a marg; OrzRozm A2v, B2, Ev, G4, H3 (10); BielKron 29, 256v, 307, 316, 320 (10); GrzegRóżn E4; KwiatKsiąż D2, E4v, G4, M2v, O4, P4; Mącz 246c; OrzQuin B3, Dv, E3v, L, O4v (11); Prot A2v; GórnDworz B2v, C, D7v, H7, K5v (29); GrzegŚm 34, 61; KuczbKat 1, 150; WujJud 38, 58v, 123, 133, 156 (9); WujJudConf 45, 76, 102, 158v; HistHel D2v, D3; CzechRozm 16v, 19, 23v, 24, 27 (50); ModrzBaz 2, 143v; Gdy ná Kápłáńſtwo y inne Stany Duchownę Włádykowie święcą/ żadną miárą bez pieniędzy być nie może SkarJedn 347, 7, 35, 131, 137, 350; KochPs 61; SkarŻyw 31, 90, 107, 171, [237] (20); StryjKron 782; CzechEp 17, 23, 107, 175, 193 (25); KochFr 82; ReszPrz 59, 80, 111; ReszList 188, 192; Owo tego ták długo było/ iż ſię żadną miárą drudzy wſtrzymáć nie mogli/ pocżną ſię śmiać WerGośc 253; KochPam 82; ArtKanc O4v; GórnRozm C4, D4v, H2; ZawJeft 33; ActReg 142; KochFrag 27; WyprPl Bv; LatHar 375; KołakSzczęśl B3; WujNT 21, 121, Luc 13/11, s. 505, 611; SarnStat *6, 330; To im też y konfederacią ich poprzyśiąc? Zadną miárą. PowodPr 39, 40, 55, 59; SkarKaz 121a, 276a, 607b; VotSzl C4v, D4v; CzahTr D3v, E; Iuż będą dobrá Páńſkie/ iáko ná wyſokiey Skále ślicżne iágody/ roſtą pod obłoki: Ktorych dośiąc nie mogą ludźie żadną miárą KlonWor 57.

Wyrażenia przyimkowe: »z inszej miary« = inne, pozostałe, wyżej nie wymienione (1): OFFICIA CAMPIDVCTORIS z inſzéy miáry. Caſtrenſe ius adminiſtrare abſque mora militaris iuris conſuetudinis. SarnStat 422.

»z każdej, ktorej(kolwiek), jakiejkolwiek (a. jakiejże), wszelkiej miary« = pod każdym względem [szyk 25 : 1] (15 : 5 : 3 : 3): Oczko 12; ReszPrz 91; ZawJeft 33; ActReg 79; GostGospSieb +4v; GrabowSet I3; OrzJan 116; WujNT przedm 3; Lecż żyiąc ná tym świećie máią doſyć vcżynić z iákieykolwiek miáry ſpráwiedliwośći Bożey WysKaz 27, 14; Ták téż praetenſiȩ wſzelákié/ z którychkolwiek miar/ y czyieżkolwiek ceſsiȩ ważné nie ſą/ áni bydź mogą SarnStat 15; Zono winſzuy, żeby nam w tym domu mięſzkánie Zdrowiem, ſzcześciem, y z káżdey miáry ſię nádáło. CiekPotr 67, 47; CzahTr Gv, G4v, H2v, I3v; GosłCast 11, 58; PaxLiz E2v; KlonWor ded **2; RybWit [A]v.

~ Szeregi: »z ktorejkolwiek miary i przyczyny« (3): STátut Toruńſki poćiągamy y decláruiemy/ do wſzelákich tumultów/ któréby ſie pod odiazd náſz do Szweciiéy z któreykolwiek miáry y przyczyny/ w mieſćiéch wſzyſtkich ná wſzelákich mieyſcách dźiáły SarnStat 120 [idem 962], 136, 962.

»z każdej strony i miary« (1): Zkazdei ſtroni y miari ludzie niſzcel y pſowal PaprUp I4. ~

»z tej miary, z tych miar« [w tym: że, iż (5)] = dlatego (13 : 1): Mſza rzecż ieſt y zła/ y ſzkodliwa/ y BOg ſię ná nię bárzo gniewa/ z tey miáry że ią cżynią ofiárą/ y vcżynkiem záſługuiącym ReszPrz 56; PudłFr 8; Phil M3; GrabowSet T; WujNT 805 marg; WysKaz 19, 22, 24; JanNKar Bv; Ieſt ieſzcże tá Confederácia niebeſpiecżna/ z tey troiákiey miáry. PowodPr 45, 76; CiekPotr 54, 57; CzahTr C4v.

»z tejże miary« = taki sam (1): A czás co ma zá fortél? dawnieyſzé świéżémi Przypadkámi wybijá: czáſem weſelſzémi: Czáſem téż z téyże miáry KochTr 25.

»z tej(że) miary, z tych miar« = pod tym względem (4 : 1): WysKaz 33; SarnStat 15, 754; maſzli iáki dar Boży/ rozumiey że brát twoy więcey ma/ ábo z tey ábo z drugiey miáry SkarKaz 83b; GosłCast 50.

»z wielu miar« = różnie, w różnych postaciach (2): Ktore [głupstwo] ácz z wielu miar w ludźiách ſię náyduie/ á wſzákoż oſobliwie w tym/ kiedy nędzny cżłowiek z wygnánia ćiężkiego/ cżyni ſobie wdźięcżną á miłą oycżyznę WysKaz 5; GrabPospR L.

»z żadnej, nijakiej miary« = wcale; nequaquam Vulg (3 : 1): Chcąc tedy ludźie tym mocniey powiązáć/ ze trzech fałſzow iednę nieprawdę ſkręćił/ áby mu ſię z żadney miáry żaden wyſliznąć nie mogł. ReszPrz 38, 88; ActReg 166; WujNT Matth 2/6.

»w tę miarę« = tam (1): Hic siti sunt Arcananes, Tu ná tym mieyſcu/ w tę miarę leżą Arcananes. Mącz 397c.

»w każdej mierze« [podkreśla twierdzenie] (1): Abowyem yeſt ſłowo Páńſkye wyerne w káżdey mierze LubPs H4v.

»w ktorej mierze« = na przykład, a mianowicie, w związku z tym, jeżeli o to chodzi (13): KromRozm II k2v, 13v, r2; Tákże y oni kácyrzowye [...] nye wyerzyli iżeby on práwym człowyekyem z ćyáłá y duſſe ſpoyonym był [...]: W ktorey myerze byli Melchiſedechiani/ Manichaei/ Apollinariſtae KromRozm III D7v, B3v; Około tatowych [!] tedy ſię cżwicżeń obierać mamy/ ktore dobre zdrowie zachowywaią/ y mocznieyſze cżłonki cżynią: w ktorey mierze każdy ma przirodzoney diſpoſycyey/ to ieſt/ polozenia pilno patrzáć. KwiatKsiąż N4, A, D3v, E3, H2, K2, L3, M3.

»w swej mierze« = pod pewnym względem (1): Choćiaſz [Bóg] więtſze rzecży w ſwey mierze [...] Izráelcżykom przezeń [Jozuego] vcżynił niż przez Moyżeſzá/ gdyż on tylko z niewoley wywiodł/ á ten do źiemie obiecáney w prowádził CzechRozm 105v.

»w sw(oj)ej mierze« = ze swej strony, właśnie on (2): A iż ſie ieden obierze Iż wykroczy w ſwoiey mierze A coż owi drudzy krzywi Ktorzy ſą poczćiwie żywi RejRozpr C2v; CzechRozm 47v.

»w tej(że), takowej, ktorej mierze« = w tej sprawie, pod tym względem, w tej sytuacji, z tego powodu; in hac parte PolAnt, Modrz, Vulg, JanStat; ea in re Modrz, JanStat; in eo casu JanStat, JanPrzyw; hac in re, hic Modrz; in hoc, in hoc (a. tali) casu, in talibus JanStat [w podstawie tłumaczenia często brak odpowiednika łacińskiego] (467 : 7 : 1): Brzemię ono przenáſwiętſſé ktoré wſwym ſwiętym żywocie noſila/ iey miloſcij nitz cięſſko nibylo/ iako bywá wtey mijerze paniám ijnſſym. OpecŻyw 10v; ComCrac 16, 16v, 22; RejKup G; Y owſſem godźiłoby ſye wtey myerze powyedźyeć to co Apoſtołowye żydowſkim przełożonym powyedźyeli KromRozm I Pv, L4; KromRozm II a4, g2, ſ2, ſ2v; KromRozm III Iv, K5; DiarDop 115; GliczKsiąż C4v, P2, P4v, P6v; GroicPorz d3, n4, t3 [2 r.], ddv, gg2 (9); Muſićie to ſámi wyznáć iż ſie nam w tey mierze niegodzi kędy inędy vćiekáć/ iedno do piſmá Swiętego? KrowObr 2, 82v, 108v, 122, 141, 180, 191v; Ale pátrz/ gdy przyiaciel práwy ſie obierze/ Tu iuż więc końcá nie máſz miłośći w tey mierze. RejWiz 43, 69v; wydayćie Ortyl á wyrok/ á ſpołecżnie poſtánowćie/ co by w they mierze cżynić [quid facto opus sit], Leop Iudic 19/30, Is 58 arg, 3.Mach 7 arg; RejZwierz 18v; BibRadz I 12c marg; OrzRozm I4v; BielKron 308; GrzegRóżn N3, N4; Bracie niechcę ſię ſtobą wrzecz wdawać o wierze Bo ia ſam na ſię wyznam/ żem proſtak wtey mierze KochSat B, B2; KochZg A3v; KwiatKsiąż Av, B3v, C4, D3, E3v (11); OrzQuin S3; Prot B3v, C [2 r.], C3v [3 r.], C4, D3; SarnUzn B6 [2 r.], B7v, Fv; SienLek 87v; LeovPrzep bv; GórnDworz B, B2v, B4, C, C2 (49); RejPos A4, 71, 252v, 305, 316v, 319; RejPosWiecz2 91v; RejPos Wiecz3 96v; BiałKat 53v, 371; BielSat [I4]; KwiatOpis C4; HistLan C4; RejZwierc 154; BielSpr 20; Lecż wy wolićie z Wigiláncyuſem Heretykiem w tey mierze/ niżli z Hieronymem świętym [...] y z Kośćiołem Powſzechnym trzymáć. WujJud 60v, 51v, 119v, 139; WujJudConf 67v, 117, 170v; RejPosRozpr b3, cv; RejPosWstaw [412]; BudBib bv; BudBibKaw A3v; MycPrz II C4; Strum Cv, D4, Q3 [2 r.], R3; WierKróc A3, B3; BudNT przedm a3, dv, 2.Cor 9/3, 11/21; CzechRozm A4v, 44v, 45v, 52, 60 (26); PaprPan I, M4v, N2v, O2v, P2 (10); Coż to tedy ieſt Krolem być? Rzecż pewna/ ieſli w tey mierze prawdę znáć mamy/ nic inſzego nieieſt/ iedno rządźić ludźi władnośći iego poddáne. ModrzBaz 19v, 3v, 8, 8v, 12, 12v (28); ModrzBazBud ¶5v; przetoſz Láćińnikom w tey mierze przymowił/ iż ie zle zrozumiał/ áby oni dwá pocżątki w Boſtwie kłádli. SkarJedn 283, 86, 197, 238, 250, 315 (10); KochPs 108; SkarŻyw 29, 36, 140, 200, 211 (21); Lzy w téy mierze niepłátné: gdy raz duſzá ćiáłá Odbieży/ prozno czekáć/ by ſye wróćić miáłá. KochTr 24, 24; CzechEp 4, 5 [2 r.], 7, 15, 32 (30); CzechEpPOrz **v; NiemObr 23, 61; KochEpit A2v; NIechcę wtéy mierze głowy pſowáć ſobie/ Bych ſye móy Pánie miał podobáć tobie KochFr 5, 27, 109; KlonŻal A2; KochMarsz 154; ReszPrz 59, 66; ReszList 149; BielSjem 5, 14; TRudna rádá w téy mierze/ przyidźie ſye roziecháć/ A przez ten czás weſela/ y lutnie zániecháć KochPieś 8, 23, 39; KochTarn 78; PudłFr 13, 67; BielRozm 9; GórnRozm E4v, F3, H3, I4v, K2 (8); KochWr 20, 29; PaprUp B, C3v, D2v, I; DoKrola IegoM posłałem wtei mierze X Pstrokonskiego ActReg 69, 17, 18 [2 r.], 69, 136, 137, 148 [2 r.]; GostGosp 154; GostGospGroch kt; Phil F4, L2, N N2, O3, P4, R3; GórnTroas 5, 34, 41, 65; KochCn B3v; KochCz Bv; KochPij Cv; KochFrag 47, 52; OrzJan 59; WujNT przedm 12, s. 93, 2.Cor 3/10, 9/3, 11/21; WysKaz )?(3v, 30, 43; JanNKar D2 [2 r.], D2v, Ev; JanNKarKoch G2 [2 r.]; Od których płac té poddáné náſzé w téy mierze z oſobliwéy dobrotliwośći náſzéy wolné czynimy ná wieki. SarnStat 547; iż igrá [...] nie ma ſie śćiągáć ku iákiému obráżeniu álbo ránieniu: Andrzeiá w tákowéy mierze ſkázuiemy/ áby doſyć vczynił Barteldowi zá ránę. SarnStat 620, 4, 114, 119, 121, 148 (78); SiebRozmyśl Bv; GrabPospR L2; Ieden z ich trzech ná ſzyię iák nárożen wtykał/ [...] Właśnie iáko więc żołná z vlá pſzcżoły bierze/ A ná ięzyk ie wtyka/ ták oni w tey mierze. KmitaSpit C5v; SkarKaz 43b, 159b, 279b, 311a, 382a (8); VotSzl B3v; CiekPotr 14, 27; CzahTr C3v, L4; GosłCast 57; PaxLiz B4, C, C2, C3, D4, E, Ev; SkarKazSej 686b; KlonWor 47; SzarzRyt D3; SzarzRytJSzarz nlb 2.

~ Szereg: »w tej mierze i tym obyczajem« (1): A [Chrystus] vſtáwicżnie ſpaia y złącża w iednośći wiáry/ nádzyeie y miłośći/ ták iáko ſie to powiedźiáło doſyć doſtátecżnie. W tey mierze y tym obycżáiem/ gdy ſwiątośći ciáłá y krwie Páná Kriſtuſowey pożywamy prawdziwie RejPosWiecz2 94v. ~

a. W znaczeniu ‘prosto, równo, bez odchyleń’ (16):
Zwrot: »zstępować, kroczyć z miary« [w tym: czego (1)] = zbaczać (1 : 1): Ktori nie rowno ſtąpa, tak iż zſtępuie zmiary drogi tam y ſam iakoby pijany, znamionuie wiele myſlącego cżłowieka GlabGad P7v; Icáre [...] iam latálec ſtary/ Mym tropem śiecż powietrze nie krocżąc nic zmiáry RybGęśli C.
Wyrażenia przyimkowe: »w miarę« = równo; dokładnie, jednostajnie; proporcjonalnie (6): Bo kiedy więtſzy ieſt ćiéń od wieże/ tedy téż będźie więtſzy od laſki: á kiedy mnieyſzy od wieże/ tedy téż mnieyſzy od laſki. A ták záwżdy iednáko w miárę przyydźie. GrzepGeom P; tákże théż Cérklem rozmierzyſz áby dziurká práwie we ſrzodku byłá vczynióná/ ták żeby ſye zgadzáłá ná dole z drugą dźiurką práwie wmiárę. Strum C, B2, C2v; RybGęśli C [2 r.].

»w miarę« = o tym samym czasie (1): Tákich kół/ nie dowiedźie żadna ręká ina/ Iákié té ſą ná niebie: których zámierzony Biég od wſchodu/ ná zachód ieſt niedokóńczony. Owé tedy y wſchodzą/ y tákże pádáią Wſzytki w miárę/ á ieden wſchód y zachód máią. KochPhaen 19.

»w jednę miarę« = równomiernie pod względem czasu (1): Iedenżeſmy tám dźiw widźieli [...]/ morze kthore v Wenecyey według ſwego przyrodzenia ſześć godźin ginie á ſześć godźin rośćie w iednę miárę/ ále tám cżterzy godźiny rośćie á ośḿ godźin ginie BielKron 452.

»w prawą miarę« = na równe części (1): Diameter, [...] Proſta á rowno dzieląca lynia/ którą yáki cyrkiel okoliczność/ álbo ynſzi xtałt bywa w práwą miarę dzielón Mącz 84d.

»w mierze« = prosto, równo (4): iż trudny przyſtęp będzie miał [nieprzyjaciel]/ bo tu cżołá iednáko oſtre/ pobocżnice ná vkoś/ obrot prędki ná káżdą ſtronę w mierze wſzyſtko ſtoi BielSpr 23; Táż Bláſzká ma być odważóna Cérklem z wielką pilnośćią/ áby wſzyſtki trzy rogi były w mierze. Strum B4v, K3.

~ W przen (1): Otoż Krol náſz [...] ma przyśięgę iáko iną modłę ſwą/ wedle ktorey ſprawuie Koronę ſwą/ tá iemu ſámá vkázuie/ ieſliże Polſká w mierze ſtoi/ czyli ſye ná ktorą ſtronę chyli. OrzRozm B3. ~

»w jednej mierze« = prosto i bez ruchu (1): A kiedy zaś miał Ulisses mowić ćwiczony, Powstawszy, ku ziemi wzrok trzymał nakłoniony, Laski ani wprzod, ani wzad nie nachylając, Ale ją w jednej mierze ustawicznie mając KochMon 27.

*** Bez wystarczającego kontekstu (13): Murm 194; Mensura. Mos. Miara. Mymer1 16; BartBydg 90b; Mymer2 15v; Modus, Obyczay/ Miárá/ środek. Mącz 228a; Modum statuere, Miárę vſtáwić/ zákreśić. Mącz 412a, 219d, 253b, 412b, 443b; Calag 344b; Calep 658b, 667b.

Synonimy: 2. mierzenie, pomiar; 5. kstałt, model, modła, przykład, wzor; 6. ilość, liczba, rozmiar, wielkość; 7. pomierność, powściągliwość, śrzodek, umiarkowanie; 8.a. kloba, porządek; 9. droga, kstałt, obyczaj, śrzodek, zwyczaj; 11. rytm.

Cf NIEMIARA, WYMIAR

AL