[zaloguj się]
[pdf]

POWŚCIĄGLIWOŚĆ (90) sb f

powściągliwość (45), powścięgliwość (41), powciągliwość (4); -wściąg- RejPs, SeklWyzn, RejWiz, RejZwierz, BielKron, SienLek, BiałKat, ModrzBaz (3), Calag, SkarŻyw (15), WujNT (4) SkarKaz (8), SkarKazSej; -wścięg- BielŻyw, GórnDworz (24), KuczbKat, RejZwierc (6), WujJudConf (2), CzechRozm; -wciąg- Calep (2); -wściąg- : -wścięg- : -wciąg- KromRozm I (1:–:2), Mącz (4:3), RejPos (1:3).

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl
N powściągliwość powścięgliwości
G powściągliwości
D powścięgliwości powściągliwości(a)m
A powściągliwość powścięgliwości
I powściągliwością
L powściągliwości

sg N powściągliwość (35). ◊ G powściągliwości (16). ◊ D powścięgliwości (2). ◊ A powściągliwość (10). ◊ I powściągliwością (13). ◊ L powściągliwości (11). ◊ pl N powścięgliwości (1). ◊ D powściągliwości(a)m (1). ◊ A powścięgliwości (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Umiar, wstrzemięźliwość; continentia Mącz, Modrz, Calep, Vulg, Cn; abstinentia Mącz, Calep, Vulg, Cn; moderatio, temperantia Mącz, Cn; castitas Mącz; modestia Modrz; integritas Cn (90): [Pitagoras] lud w obludnoſci y w luboſci ſie kochaiąci ku powſcięgliwoſci przywiodł. BielŻyw 29; przyrodzenie czlowieczenſtwa naſſego więcey ſie ſciąga ku ſwowolney roſpuſtnoſci niſzli ku iakiem powſciągliwoſciam a dobrim vczynkom RejPs 172; KromRozm I C4; Moderatio animi, Vymowánie/ powścięgliwość. Mącz 228c; Summa moderatione animi praeditus, Wielką powścięgliwością obdárzony. Mącz 228c, 443b, 446d, 447a; iż tá cnotá powſcięgliwość/ potrzebnieyſza byłá tey płći [białym głowom]/ niż ktora ina/ dla pewnośći káżdy ſwego pothomſthwá GórnDworz T8v, Aa6, Aa7, Aa8v [2 r.], Ee8, Ff5, Ff6, Ff6v; WujJudConf 210; A iáko wielka powśćiągliwość bywáłá v ſtárodawnego ludu ná woynách/ vcży nas tego przykład Vryaſzá Heteycżyká ModrzBaz 113v; Ieść niechceſz/ nie dla poſtu/ ále dla żáłośći: nie podoba mi ſię tá powśćiągliwość SkarŻyw 196; Powśćiągliwość (to ieſt vkáránie ćiáłá/ y oderwánie go od wſzytkiey roſkoſzy) máią zá fundáment: ná ktorym inne cnoty buduią. SkarŻyw 362, 141, [223] [2 r.], 320 [2 r.], 371, 393, 575; Calep 9b, 252b; WujNT 80 [2 r.]; Poſt ſię rodzi ná powśćiągliwośći. SkarKaz 120b marg, 120b, 121b; [á powśćięgliwość nie należy w iákośći pokármow/ to ieſt/ ieśli mięśne álbo rybne bierzeſz/ ále ieśli ich w mierze vżywaſz. GrzegŻarnPos 1597 103 (Linde)].

powściągliwość czego [= co się powściąga] (7): Pátrzayże iáko tu zá bárzo máłą powſcięgliwość przyrodzenia twego wielki klenoth oſięgnieſz z obietnice pewney Páńſkiey RejZwierc 139. Cf W przen Wyrażenia.

powścięgliwość czego [= od czego] (1): zá máłą powſcięgliwość iedłá iákiego/ ábo zá iákie pieniądze nędzne/ tuſzylichmy ſobie/ żechmy bywali prażni grzechow ſwoich. RejPos 234v.

powściągliwość od czego (4): [za Chrystusem na ziemię przyszły] obyczáie odmienne/ y powśćiągliwość przyſtoyna od rzeczy nieprzyſtoynych. BiałKat 229; Fundáment cnot powśćiągliwość od roſkoſzy. SkarŻyw 362 marg; SkarKaz 120b [2 r.]; [LorichKosz 84 (Linde)].

powściągliwość czyja [w tym: G sb i pron (7), ai poss (4), pron poss (2)] (13): Powiedział pan Boiánowſki. Powſcięgliwość Xenokráthowá/ y za nie byłá wielká? GórnDworz Aa; káżdy ociec tákby był pewien potomſthwá że ieſt iego właſne/ iáko kiedy/ zá powſcięgliwoſcią białychgłow GórnDworz Z7v, Aa4, Aa6v, Aa7, Aa7v [2 r.]; WujJudConf 212v; doznáć pierwey chce kośćioł powśćiągliwośći pokutującego/ toſz go dopiero do vżywánia ćiáłá Bożego przypuſzcża. SkarŻyw 442, 114, 320; SkarKaz 120b, 121b.

W połączeniach szeregowych z nazwami innych cnót (18): Owoce duchá ſą/ miłoſć/ rádoſć/ pokoy/ ćirpliwoſć/ dobrotliwoſć/ dobroć/ nyeukwápliwoſć/ ſkromnoſć/ wyárá/ vkłádnoſć/ powćyągliwoſć/ czyſtoſć. KromRozm I B3v; BielKron 201; doſyć ná tym iż [dworzanin] będzye dobrym cnotliwym cżłowiekiem/ bo tu w tym ieſt mądrość/ ſpráwiedliwość/ mężność/ powſcięgliwość/ y wſzytko ine/ co ku przyſtoynośći należy GórnDworz G3; Przyſthoi theż cżłowiekowi/ áby [...] miał wſzytki cnoty/ ktore ſie ku vcżćiwośći ſciągáią/ iáko ieſt ſpráwiedliwość/ powſcięgliwość/ y mierność GórnDworz Hh3, X2v, X3, X4, Ee7, Mm3; Przeto niechay Kápłan Rodźice vpomina/ áby ſwym dźieciom ku cnoćie/ ku przyſtoynośći/ powśćięgliwośći/ y ſkromności/ y świątobliwości náucżyćielmi byli KuczbKat 310; RejPos 185; ktore [ciało]/ iáko Páweł vcży/ mamy w ſobie vmartwiáć/ trzeźwośćią/ modlitwą/ powścięgliwośćą/ y poſtámi. CzechRozm 241; ModrzBaz 14v, 117; SkarŻyw 277; dodawayćie w wierze wáſzey cnotę/ á w cnoćie vmieiętność: á w vmieiętnośći powśćiągliwość/ á w powśćiągliwośći ćierpliwość/ á w ćierpliwośći pobożność WujNT 2.Petr 1/6; Oni poſtem powśćiągliwośćią/ bezżeńſtwem/ klaſztormi/ puſtyniámi/ y vmartwieniem ćiáł ſwoich/ do mądrośći y táiemnic Bozkich przychodźili SkarKaz 43b; Nie mogą tám/ ſpráwiedliwość/ miłośierdźie/ powśćiągliwość/ odpuſzczenie krzywdy/ czyſtość/ poſłuſzeńſtwo/ wzgárdá widomych máiętnośći/ y inne dobremu ſąśiádowi przyſtoyne/ y do towárzyſtwá ludzkiego potrzebne cnoty zákwitnąć SkarKazSej 686a.

W przeciwstawieniach: »powścięgliwość ... rozpusta (a. rozpustność) (2), nieczystość, niewstrzymałość« (3): RejPs 172; Pewnie/ kiedyby nie były krzywdy/ niebyło by ná ſwiecie ſpráwiedliwośći: áni by było mężnych/ by nie byli nieſmieli: áni powſcięgliwośći/ by nie byłá roſpuſthá GórnDworz H8; [żyjący w stanie bezżennym] zmyśláią ſobie cżyſtośći ſwoie/ y fáłſzywie ſwe powśćięgliwośći przed ludźmi pokázuią/ będąc wſzech niecżyſtośći y nie wſtrzymáłośći pełnymi. WujJudConf 212v.

W charakterystycznych połączeniach: powściągliwość długa, kapłańska, niesłychana, osobna, przystojna, ućciwa, wielka (4); powściągliwość jedła; powściągliwość od pieniędzy (poddanych) (2), od rozkoszy, od rzeczy nieprzystojnych, od rzeczy wolnych.

Zwrot: »powśćięgliwością pohamować« (1): A Wſzákoż mądry á rozważny cżłowiek/ nie tylko ten ták chociay ſzkodliwy przypadek/ ále y káżdy iny kiedy chcze ſnádnie w ſobie oną vććiwą powſcięgliwoſcią záwżdy pohámowáć może RejZwierc 76.
Wyrażenie: »powściągliwość w małżeństwie« (2): MAſz rozmáitych cnot w tey mátce y corce iey Eufrázyey świetne przykłády/ powśćiągliwość w małżeńſtwie/ nabożeńſtwo/ iáłmużny SkarŻyw 227, [223].
Szeregi: »cirpliwość, powśdągliwość, [powciągliwość i cierpliwość]« (1): RejWiz 79; [Abowiem gdy długa pawciągliwość [!] i cierpliwość ieſt cnota wielka/ a w Panie bodze wſzytki cnoty prawie ſą doſkonałe/ iſz Bog powciągliwy/ i cierpliwy ieſt/ iaſna rzecz ieſt. BrentTrepCat 50]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»cnota a powścięgliwość« (1): RejZwierc 73 cf W przen. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»powściągliwość, (i) czystość« [szyk 3:1] (4): Powyedzże mi yeſli byłá wnim [w Lutrze] powſćyągliwoſć y czyſtoſć? KromRozm I C; Mącz 40d; Wziął y od płći niewieśćiey ná tenże cżás Pan á zbáwićiel náſz wjznánie y świádectwo: od onej chwálebnej [...] Anny Prorokini/ ktorey cżyſtość y powśćiągliwość/ [...] Ewángelia chwali SkarŻyw 114, 320. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»miara (a. mierność), (a) powściągliwość« (3): Continenter habere aliquem. W mierze á powściągliwośći kogo záchowáć. Mącz 447a; Ale miárą á powſćągliwośćią ktemu przypráwiáć [w przypadkach niestrawności] áby ſye ſurowe wilkośći w żołądku ſtrawiły. SienLek 37v; Calag 349a.

»powściągliwość abo wstrzymawałość, [wstrzymawałość a powścięgliwość]« (1): Poſt rodźi ſię ná oney piękney cnoćie/ ktorą powśćągliwośćią od rzeczy wolnych/ ábo wſtrzymawáłośćią zowiem. SkarKaz 120b; [Aleć ieſt naywiętſſa dobroć w krolu/ wſtrzymawáłość á powśćięgliwość od pieniędzi á od máiętnośći j imion poddánich ſwych. LorichKosz 84 (Linde)].

»powścięgliwość a pomierny żywot« (1): RejZwierc 130 cf W przen.

W przen (11): Bo ieſli w ſobie obacży gniew roſthropne á ſłuſznie vpomiárkowáne ciáło/ iuż go ſnádnie vſkromić może onemi miotłámi duſznemi co s cnoty á s powſcięgliwośći robią. RejZwierc 73; Przypátruyże mu [ciału] wędzidłá s powſcięgliwośći á s pomiemego żywotá twego RejZwierc 130.

W porównaniach (3): Ale ią [duszę] ćirpliwoſcią trzy iáko piołunem/ Potym powſciągliwoſcią poſyṕ by háłunem. RejWiz 79; Tákże y poććiwy cżłowiek/ gdy ktory ſzkodliwy w ſobie przypadek bacży/ [...] wcżás mu w ſobie gwałth potrzebá vcżynić [...] á roſtropnym vważeniem rzecży przyſzłych á bácżną powſcięgliwoſcią iáko gryzącemi prochy záſypowáć RejZwierc 76v, 162.

Wyrażenia: »powściągliwość ciała« (5): Ten też poſt/ ktory na káżdy dzień bywa/ wmiemym iedzeniv y piciv/ dla powſciągliwoſci ciała naſzego/ a dla lepſei chvci/ a ſprawnoſci kv rozmyſlaniv/ y poięciv navki ſłowa bożego/ chwale [!] y trzymam. SeklWyzn f2; [biskupi niemieccy] znamowy Kámpegiuſzá dekret vcżynili ná kápłany áby ſie ſłuſznie miernie w powśćągliwośći ćiáłá obchodzili BielKron 201; inácżey go [sprzeciwnika swego, tj. szatana] od ſiebie odpędzić nie możemy/ iedno w powſcięgliwośći ciáłá náſzego á w vſtáwicżney modlitwie ku Pánu ſwemu/ á w oſobliwey cżuynośći. RejPos 185, 70v, 119v.

»powściągliwość języka« (1): (nagł) Powſciągliwość ięzyká. (–) MIlcżący bárzo máło/ rozny od mądrego RejZwierz 133.

2. [Powstrzymywanie, hamowanie [na kogo = kogo]:
Szereg: »powciągliwość i karanie«: wielga miłoscz y zgoda miedzi nami przetho isz powcziegliwoscz iest na zlich y karanie wielgie. CorfusDocum 1577 nr 167.]

Synonimy: 1. miara, mierność, pomierność, skromność, umiarkowanie, wstrzymałość, wstrzymawałość; 2. hamowanie, miarkowanie.

Cf NIEPOWŚCIĄGLIWOŚĆ, POWŚCIĄGANIE

MC