Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POWŚCIĄGAN

Następne hasło: POWŚCIĄGANY »

POWŚCIĄGANIE (9) sb n

powściąganie (6), powciąganie (3); powściąganie GlabGad, GliczKsiąż, Mącz (2), ModrzBaz (2); powciąganie FalZioł, KromRozm II, KwiatKsiąż.

o oraz a jasne; teksty nie oznaczają -é.

Fleksja

	sg
N	powściągani(e)
G	powściąganiå
L	powściąganiu

sg N powściągani(e) (4). ◊ G powściąganiå (3). ◊ L powściąganiu (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde brak.

Znaczenia

I. Rzeczownik od „powściągać” (7)
- 1. Powstrzymywanie, hamowanie (6)
- 2. Od niezaświadczonego u nas ‘ściągać, kurczyć’ (1)
II. Rzeczownik od „powściągać się”: Wstrzemięźliwość płciowa (1)
III. Moc karania, władza (1)

I. Rzeczownik od „powściągać” (7):

1. Powstrzymywanie, hamowanie; temperamentum Mącz; coercitio, coerctio, coertio, cohibitio, continentia, moderatio, refrenatio Cn [kogo, czego] (6): [Represalia {(powczyąganye hamowanye)} Glosy III nr 8/95.]

a. O osobach: powstrzymywanie przed niewłaściwym działaniem (1):

Szereg: »karanie a powściąganie« (1): DAwna y ſthára przypowyesć myędzy ludźmi o karányu á powſcyągányu dzyatek thá vroſlá/ że nigdy dobrego nye biyą áni go trzeba bić GliczKsiąż F6.

b. O uczynkach, popędach i ich objawach (5): Bo prawdźiwa wolność/ należy w powściągániu złych myśli y wyſtępkow/ nie w ſwowolnośći broienia co ſię komu podoba ModrzBaz 70.

powciąganie od czego (1): obrzezánye ſerdeczne nic inego nye yeſt yedno powćyągánye myſli álbo woley od nyerządney żądzey y miłoſci rzeczy śwyeckich y ćyeleſtnych KromRozm II 12.

W połączeniu szeregowym (1): Przydaymy też y drugie cnoty/ [...] cżłowiekowi ktorego w vcżćiwośći máią potrzebne/ ták do hámowánia niepowściągliwych chęći/ iáko do powśćiągánia gniewu/ do pomiárkowánia zbytku y nádętośći/ do vkrocenia chęći nieprzyſtoynych y do zwalcżenia inych niecnot. ModrzBaz 39v.

W przeciwstawieniu: »czynienie ... powdąganie« (1): KwiatKsiąż M cf Szereg.

Szereg: »powciąganie i od siebie oddalanie« (1): Ták nas ku wſzyſtkiemu przigotowywać mamy/ yżebyſmy zawzdy po gotowiu byli/ nie dla cżynienia iákiey krziwdy/ ale dla powciągania y od ſiebie oddalánia teyże KwiatKsiąż M.

W przen (1):

Wyrażenie: »powściąganie języka« = continentia vel moderatio linguae Cn (1): Linguae temperamentum, Powściągánie yęziká. Mącz 443b.

c. [O przedmiotach handlu:

Szereg: »powciąganie i zapowiedź«: M. xyaze gdyſz v. m. racyl wprzeſzlim czaſzie wliſczie piſacz około poſcziąganya y zapowiedzi [tj. zakazu] ſlodoph do myaſta v. m. a tak racz v. m. viedziecz zem yvſz myaſczanom dopvſcyl yſz yem volno bęndzie przedavacz tam gdzie bęnda chcziecz ſlody zmiaſta moiego ListyPol 1545/331.]

2. Od niezaświadczonego u nas ‘ściągać, kurczyć’ (1): iż kamień młynny/ ktori kożdy cżłowiek zna/ ieſth ſciągaiączy/ á przetho Lekarz ma gi brać na ony rzecży ktore żądaią powciągania. FalZioł IV 59b.

II. Rzeczownik od „powściągać się”: Wstrzemięźliwość płciowa (1): [zbytki małżeńskie płodu poczętemu bardzo szkodzą] gdy niebywa powſciąganie po wſtąpieniu w bremię [!] GlabGad K3.

III. Moc karania, władza (1): Regnum, Zwierzchność/ Powściągánie. Mącz 350a.

Synonimy: I. hamowanie, miarkowanie, powstrzymanie, umiar, umiarkowanie, uskramianie, wstrzymawanie; II. wstrzymanie, wstrzymanie się, wstrzymawałość.

Cf [NIEPOWŚCIĄGANIE], POWŚCIĄGLIWOŚĆ, POWŚCIĘGAĆ, POWŚCIĘGAĆ SIĘ