Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: HAMOWAN

Następne hasło: HAMOWANY »

HAMOWANIE (28) sb n

Oba a oraz o jasne, e pochylone.

Fleksja

	sg	pl
N	hamowanié
G	hamowaniå
A	hamowani(e)	hamowaniå
I	hamowani(e)m
L	hamowaniu

sg N hamowanié (5); -é (2), -(e) (3). ◊ G hamowaniå (14); -å (10), -(a) (4). ◊ A hamowani(e) (2). ◊ I hamowani(e)m (1). ◊ L hamowaniu (5). ◊ pl A hamowaniå (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII w.

Znaczenia

1. Zmniejszanie, zwalnianie prędkości biegu (1)
2. Zagradzanie drogi, zatrzymywanie (przeważnie o ruchu ludzi i pojazdów) (10)
- a. O zamknięciu granicy państwowej (1)
- b. Zatrzymanie rzeczy z nakazu urzędu (1)
3. Powstrzymywanie, powściąganie, poskramianie; tamowanie, tłumienie (w odniesieniu do złego postępowania i sfery emocjonalnej człowieka) (15)
4. Niedopuszczanie do realizacji, utrudnianie (1)
5. [Przyrząd do zwalniania szybkości lub zatrzymywania pojazdu]
6. Wyrażenie przyimkowe: »bez hamowania« = bez przestanku, ciągle, ustawicznie (1)

1. Zmniejszanie, zwalnianie prędkości biegu (1):

Wyrażenie: »hamowanie koła« (1): Sufflamen, retinaculum quo decurrens rota inhibetur, Hamowánie kołá. Mącz 427c.

2. Zagradzanie drogi, zatrzymywanie (przeważnie o ruchu ludzi i pojazdów) (10): iz ktoby bez prava a bez Przivilieyv nieſlvſſne na rzekach hamovanie przecziwko volnoſcziąm poddanych naſſych [...] vczyniel żeby zato karanie czirpial. ComCrac 13; LibLeg 11/154; Institio [...] Progressioni opponitur. – Zaſtanowianię, hamowanię. Calep 543b.

Szereg: »hamowanie i zadzierżywanie« (1): CElnicy/ Mytnicy w Wielkim Kśięztwie Litewſkim ná Komorách mytnych/ ták wodnych/ iáko y źiemſkim [!]/ żadnégo hámowánia y zádźierżywánia nie czyniąc/ [...] myt od zboż [...] bráć nie máią SarnStat 405.

Wyrażenie przyimkowe: »przez, bez hamowania« =bez przeszkód (2 : 2): Then ma chodzycz wthakyey przygodzye beſz lysthow thych tho staroſth pogranycznych przeſpyecznye y dobrowolnye przesz wſzelkyego hamowanya. MetrKor 34/134; LibLeg 11/162v [2 r.]; ieſli téż Szláchćic chce wykarmiwſzy woły przez źimę/ wolno mu ie będźie wygnáć przez gránice do cudzéy źiemie kędy chce/ bez wſzégo hámowánia SarnStat 1233.

a. O zamknięciu granicy państwowej (1):

Szereg: »zawarcie abo hamowanie« (1): A Stároſtowie którzybykolwiek z pilnośćią tego záwárćia ábo hámowánia [ziemie] pilnie przeſtrzégáli [hanc inhibitationem diligenter observabunt JanStat 1038]/ tácy towárów przepádłych [...] połowicę otrzymáią SarnStat 511.

b. Zatrzymanie rzeczy z nakazu urzędu (1): Repressalia, dr. rerum alienarum generalis retentio, auctoritate principis vel civitatis pro recompensatione damni dati indulta, powscyągnyenye, hamovanye BartBydg 131.

3. Powstrzymywanie, powściąganie, poskramianie; tamowanie, tłumienie (w odniesieniu do złego postępowania i sfery emocjonalnej człowieka); coërcitio, coërtio, cohibitio, refrenatio Cn (15): PowodPr 68; Boże [...] dźiękuię żem nie ieſt cudzołożnik. Y ten grzech iuż nie ma hámowánia/ żadnego karánia nań práwá Polſkié nie máią. SkarKaz 351b.

hamowanie czego (10): ModrzBaz 5v, 8, 39v; Coërtionem álbo hámowánia zuchwalſtw ná pieczy mieć, czego ſześć ſtopniów ſie wylicza. SarnStat 480, 120, 1308. Cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »hamowanie gniewu, złości« [szyk 2 : 2] (3 : 1): RejZwierc 81 v; wiele od nich [filozofów] vsłyſzymy o hámowániu gniewu [de ira fraenanda] ModrzBaz 68; SkarŻyw 57; Phil D3 marg.

Szeregi: »nie rozpuszczenie, ale hamowanie« (1): Iesliże dla iednákiego wyſtępku rozność karánia ma być záchowaná/ tedy ma być obrácána nie ná roſpuſzcżenie wodze złośćiam/ ále ná hámowánie [ad contrahenda]. ModrzBaz 70.

»(tłumienie) abo (u)miarkowanie lub (abo, i) hamowa« (3): Ma tedy káżda náſzá wola być stwierdzoná/ tłumieniem/ ábo miárkowániem lub hámowániem tákowych namiętnośći [opprimendis ... aut temperandis et coërcendis affectionibus] ModrzBaz 8; Naprzod o vmiárkowániu ábo hámowániu [de temperantia seu moderatione]/ ktore popędliwośći ſerdecżne ſkromi ModrzBaz 18, 5v.

W przen (1): Złe przyrodzenie [...] Gdzie czo vłápi do ſwey woley nieſie. Gdzie przyrodzenie hámowánia z gołá Nie ma/ woz ſtłucże y połamie kołá. RejZwierc 223v.

4. Niedopuszczanie do realizacji, utrudnianie [czego] (1): Iuriſdictiey Duchowney hámowánie według piſmá ieſt ſámołowką niezbożną. PowodPr 21 marg.

5. [Przyrząd do zwalniania szybkości lub zatrzymywania pojazdu: Volck 635 cf HAMOWNICA.]

6. Wyrażenie przyimkowe: »bez hamowania« = bez przestanku, ciągle, ustawicznie (1): A oná kreẃ ábo pot żywych poddánych y kmiotkow/ ktory vſtáwicznie bez żadnego hámowánia ćiecze/ iákie wſzytkiemu kroleſtwu karánie gotuie? SkarKazSej 704a.

Synonimy: 2. powściągnienie, zadzierżywanie; a. zawarcie; 3. miarkowanie, powciąganie, powściąganie, tamowanie, tłumienie.

Cf HAMOWAĆ, [HAMOWNICA], HAMULEC, NIEHAMOWANIE