[zaloguj się]
[pdf]

HAMOWAĆ (267) vb impf

Oba a oraz o jasne.

Fleksja
inf hamować
indicativus
praes
sg pl
1 hamuję
2 hamujesz
3 hamuje hamują
praet
sg pl
1 m hamowåłem, -m hamowåł m pers
2 m hamowåłeś, -ś hamowåł m pers hamowaliśeie
3 m hamowåł m pers hamowali
f hamowała m an
n subst hamowały
fut
sg
3 m hamować będzie
imperativus
sg pl
2 hamuj hamujcie
3 niech(aj) hamuje niechåj hamują
conditionalis
sg pl
2 m byś hamowåł m pers
3 m by hamowåł m pers by hamowali, by byli hamowali
f by hamowała m an
n subst by hamowały
con praet
sg
3 m by był hamowåł
impersonalis
praet hamowåno
con by hamowåno
participia
part praes act hamując

inf hamować (102). ◊ praes 1 sg hamuję (3). ◊ 2 sg hamujesz (3). ◊ 3 sg hamuje (32). ◊ 3 pl hamują (20). ◊ praet 1 sg m hamowåłem, -m hamowåł (4). ◊ 2 sg m hamowåłeś, -ś hamowåł (3). ◊ 3 sg m hamowåł (14). f hamowała (3). ◊ 2 pl m pers hamowaliśeie (1). ◊ 3 pl m pers hamowali (8). subst hamowały (1). ◊ fut 3 sg m hamować będzie (1). ◊ imp 2 sg hamuj (11). ◊ 3 sg niech(aj) hamuje (2). ◊ 2 pl hamujcie (4). ◊ 3 pl niechåj hamują (2). ◊ con 2 sg m byś hamowåł (1). ◊ 3 sg m by hamowåł (19). f by hamowała (4). ◊ 3 pl m pers by hamowali (8). subst by hamowały (1). ◊ con praet 3 sg m by był hamowåł (2). ◊ 3 pl m pers by byli hamowali (1). ◊ impers praet hamowåno (1). ◊ con by hamowåno (1). ◊ part praes act hamując (15).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Zmniejszać prędkość ruchu pojazdów kołowych, biegu konia, zwalniać; sufflaminare Calep, Cn; sufflamine comprimere, interiungere, retinere Calep; sustinere Cn [w tym: co (12)] (13): Interiungo ‒ Hamuie, zawcziagam.Calep 551b.

hamować czym (1): Ná przykład/ gdy by ktho iechał ná płochym koniu/ kthorego by wodzą hámowáć niemogł GroicPorz mmv.

Przysłowie: Z młodu hámuy kołá. RejWiz 190v marg, [Dd5]; Kołá z gory hámuy RejZwierc 239, 29, 29v; CzahTr C4 [ogółem 6 r.].
Zwrot: »koła (w biegu) hamować« [szyk zmienny] (7): Sufflamino, Sufflamine comprimo, et retineo ‒ Kolą w biegu hamuię. Calep 1026b. Cf Przysłowie.
W przen (4): (marg) Przecż ſwiát zły. (‒) Abowiem iáko co rzec owey byſtrey ſzkápie/ Gdy iey nikt nie hámuie wſzytko co chce ſzłápie. RejZwierc 269v; Ty [Boże] pychę morſką króćiſz: ty nieuieżdzoné Wáły iego hámuieſz KochPs 132; Tu letnié Słóńce ſwóy wóz ogniſty hámuie KochPhaen 18; KochPieś 33.
2. Nie pozwalać iść (dalej), zatrzymywać, zagradzać drogę (o ruchu ludzi i pojazdów) (26):

hamować kogo [po przeczeniu 3 r.] (11): LibLeg 11/172; Dopuśććie dźiateczkam prziydź do mnie/ á nie hámuyćie ich [ne prohibete eos] BibRadz Luc 18/16; Konſtántyn hámuie ſwoie vćiekáiące BielKron 409v, 391v; GrzegRóżn G; RejZwierc 271v; krol Agamemnon głosem rozkazuje: Stojcie, [...] a ci zarazem dali się hamować. KochMon 22, 21; CzechRozm 258v; KochProp 9. Cf hamować kogo na kim.

hamować kogo na kim (1): puśćił ſie záſię do Hiſzpániey Ceſarz [...] zoſtáwiwſzy ná brzegu drugie Rycerſtwo z okręty/ áby lud Afrycki álbo Turki ná ſobie hámowáli. BielKron 192.

hamować co (2): Ták łowni ſą Celnicy teraz [...] że nam ſkrzynie náſze Roſtrząſáią, [...] Na rzekách wolnych ſzkuty, komiegi, hámuią. CiekPotr 60. Cf Zwrot.

hamować co komu (1): UstPraw E2v cf Zwrot.

Ze zdaniem celowym [aby] (1): ieden vff Polſki źle ſprawny y niezwycżáyny ku bitwie/ zlękſzy ſie pocżęli pierzcháć [...]. Krol Káźimerz hámował ie áby ſie obroćili ná zad BielKron 391v.

Zwrot: »hamować drogę« (1): Wſzelákie rzeki ktorymi idzye zpuſt ſą náſze/ y z ich biegámi/ [...] niewolno nikomu ná nich iázow czynić/ tákowych ktoreby hámowáły drogę kupcom iádącym wodą UstPraw E2v.
W przen (4):

hamować kogo (1): Ieżynowy kierz wetuiąc ſwey ſtráty/ Hámuie ludźi chwyta ich zá ſzáty KlonFlis E2.

Zwroty: »hamować [czemu] drogę« (2): BielKom C6; Ná moſt Wárſzewſki. NIeubłagána Wiſło/ próżno wſtrząſaſz rogi/ Próżno brzegom gwałt czyniſz/ y hámuieſz drogi. KochFr 88.

»hamować dusze« = pilnować, strzec życia (1): Ná ſtáynie. Rádzęć w ten cżás hámuy duſze/ Gdić koń s ſtáyniey pięknie kłuſze. RejZwierc 237v.

a. Zatrzymywać z nakazu urzędu, więzić, aresztować [kogo] (8): A ludzi thich ktorzi ſzlyad gonyą zadny czlowyek any pobreſzniczi nyemogą hamowacz a ny bycz MetrKor 40/812; Abiſzi yego m. opowyedzyal y przelozil. A zadal yego mczi. Abi thi zloczincze hamowacz a poddanem naſſchem ſkodi nagrodzycz. LibLeg 11/173, 6/118v, 10/59v; Stároſtá winien gwałtowniki ſądów hámowáć. SarnStat 495, 521.

hamować o co (1): Szperuńku Sędźia Mieyſki niema dopuſzczáć w Mieyſćiech y w Miáſteczkách ná Ziemiáńſkie poddáne/ áni ich pozywáć/ áni hámowáć/ o żadny dług GroicPorz dd4.

Szereg: »hamować, arestować« (1): áby tákowé kupce cudzoźiemce [...] áby ie hámowáli/ áreſtowáli/ y dobrá ich ſkárbowi náſzému konfiſzkowáli. SarnStat 959.
b. Odmawiać, nie dawać, skąpić; prohibere PolAnt [komu co] (1): Nie nápoiłeś wodą prágnącego/ á głodnemu odeymowałeś (marg) wł: hámowałeś. (–) chleb. BudBib Iob 22/7.
3. Powstrzymywać, powściągać, poskramiać (w odniesieniu do złego postępowania i sfery emocjonalnej człowieka); coërcere, compescere, comprimere, inhibere Modrz, Cn; prohibere PolAnt, Vulg; inicere PolAnt, Cn; cohibere, occurrere Modrz; increpare PolAnt; frenare, moderari, reprehendere, reprimere, retardare, retentare, revocare Cn (206): BielKron 108v, 238v; Iedni hámuią/ drudzy też iáko pſu łáią RejZwierc 75v; Tákże też ieſli kto ku złemu ábo wolnośći/ ábo práwá vżywal/ [...] wnet Krol z rádą zá czáſu hámował GórnRozm M3; Znowu wići roznoſzą: lecz Pápiéż hamuie KochProp 9; CiekPotr 88.

hamować kogo [po przeczeniu 7 r.] (92): LibLeg 11/174; Diar 54; GliczKsiąż E5, Gv; boś Papieżem wzgardźił/ [...] Biſkupá też niemaſz/ ktoryby ćię był hámował/ á ná ktoregobyś ſye oglądał. OrzList c3v; RejFig Aa8v; RejZwierz A6v; BielKron 107v, 109, 298, 300v, 303, 381; GórnDworz T5v; RejZwierc 81, 81v, 122v; WujJud 17, 213v, 214v; BudBib Num 22/16; y wziąwſzy go Piotr pocżął hámowáć go [coepit increpare eum]. BudNT Mar 8/32; CzechRozm 182; PRzecż miły Telephuſie hámuieſz cne ludzi PaprPan Ff4v; ModrzBaz 20, 91; SkarŻyw 126, 134; CzechEp 28, 41, 51 marg, 135; NiemObr ktv; WerGośc 256; nie máſz ktoby hámował á od zbytkow do pracey młodź obrácał. GórnRozm L3; KochWr 30, 31; Lecz trudno pałáiący gniewem lud hámowáć GórnTroas 24, 23; OrzJan 22, 86, 95; LatHar +8, 590; WujNT Luc 11/52; CiekPotr 47, 88; GosłCast 62; SkarKazSej 659b, 699b; KlonWor 51, 65; SzarzRyt C3. Cf hamować kogo od czego; kogo z czego; kogo czym; kogo w czym.

hamować kogo od czego (24): LibLeg 7/32v; BielKron 91, 272, 324, 327v, 390; RejPos 14v; Anyół Boży hámował Báláámá od złorzeczenia ludu Izráelſkiemu BiałKat 78v; RejPosWstaw 44; BudNT przedm b7v; CzechRozm 238; á iáko od rzecży ſproſnych/ ták y od słow nieucżćiwych niechay ie hámuią [eos cohibeant] ModrzBaz 10v, 72; SkarŻyw 164; StryjKron 738, 787; OrzJan 102; WujNT 731; SarnStat 125, 190, 294, 365, 898. Cf hamować kogo od czego czym.

hamować kogo od czego czym (1): thego nyemáła potrzebá yeſt/ áby rodzicy dzyeći á ſyny ſwe ná wodzy mieli/ ony od zbytkow yakich nyefrymusnych/ karánim á łayánim hámowáli GliczKsiąż F8v.

hamować kogo z czego (8): SeklWyzn 4; LibLeg 11/134; RejZwierz 34; Krol chćiał zebráć woyſko/ á poniewoli krzćić Cżechy/ ále go záś ſtego Borzywoy hámował. BielKron 322, 154v, 162v; RejPos 129v; Skoro ſie iął [król Joas] ſweywoli/ á zátym złey wiáry/ mowi piſmo iż Pan Bog poſyłał Proroki/ hámuiąc go z tego. PowodPr 29.

hamować kogo czym (6): GliczKsiąż F6v, G4; RejZwierc 62; RejPosWstaw [414]v; A wrácáiąc ſię do obrony od Tátar/ czym inem zábieżećby ſię muśiało złemu/ nie tą [...] ſtrażą/ bo trudno tę garść ludźi woyſkiem názwáć/ ábo nią pogány chćieć hámowáć. GórnRozm D3v. Cf hamować kogo od czego czym.

hamować kogo w czym (2): RejWiz 8v; A ktoby téż śmiał kiedykolwiek rzućić ſie ná ten ſkarb poſpolity/ álboby hámował páná Podſkárbiégo z Deputaty w ſzáfunku ich wysſzéy opiſánym SarnStat 365.

hamować co [po przeczeniu 6 r.] (97): LibLeg 11/169v, 171, 172; Diar 60; BielKom C5; GliczKsiąż D6v; RejWiz 11; Tu hámuie [Chrystus] prożną chwałę ktorey ludźie ſzukáią w dobrych vczynkach ſwoich. BibRadz II 4c marg; BielKron 173; BiałKat 366v; HistLan B2, F2v; KuczbKat 315; RejZwierc 65v, 239; CzechRozm 89v; godźi ſię wſzytkim do ſędźiego przyść/ iáko do obrońce ſpráwiedliwośći/ á do tego/ ktoryby wątpliwe práwo wyłożył/ á przewrotnych ludźi chęći hámował. ModrzBaz 95, 8, 10v, 25v, 101, 107 (8); KochPs 69; KochTr 18; ArtKanc L19v; BielRozm 5; ZawJeft 16; GórnTroas 22; KochFrag 52; WujNT przedm 39, s. 547; KmitaSpit B3v; PowodPr 49 marg; SkarKaz 41b; VotSzl E3v; CiekPotr 88; KlonWor 11. Cf hamować co komu; co czym; co w kim; Zwroty.

hamować co komu (1): Podkomorzy nie bacząc ich młodoſći iákoby ich młodoſć nie hámowáłá nikomu ſpráwiedliwoſći/ A wſzákże Sąd im ma záchowáć dzyeło przy mocy/ iż gdy ku látom prziydą UstPraw Iv.

hamować co czym (11): BielKom F5; Ktorzy záwżdy ſrogiemi pomſtámi á grozámi ſtráſznemi/ [...] hámowáli ono złoſciwe á ſkáżone przyrodzenie iego. RejAp 1v; RejZwierc 4v, 116, 223v; ModrzBaz 71v; KochPs 161; GórnRozm I3; GórnTroas 32; OrzJan 60; SkarKazSej 687b.

hamować co w kim (8): BiałKat 378, 378v [2 r.]; Iáko poććiwy cżłowiek zazdrość w ſobie hámowáć ma. RejZwierc A6 [idem 56v], 4v, 56v, 82; GosłCast 6.

hamować czego (6): RejPosWstaw [413]; A cżłowiek przyrodzenia trudno ma hámowáć WisznTr 9; ActReg 17; SarnStat 390; Stárſzé záś głowy, aby vmiáły, byle tylko chćiáły, rządźić ſámych śiebie y hámowáć namiętnośći ſwych GosłCast 6. Cf hamować czego komu.

hamować czego komu (1): máłe woyſko/ [...] wielką cżęść páńſtwá W. K. zacnośći przeiecháło/ ſląc ieſzcże przed ſobą mándaty/ miecżem y ogniem grożąc/ tym kthorzyby chcieli w nim będącym/ przedſięwzięcia hámowáć. LeszczRzecz A4v.

hamować od czego (6): BiałKat 78v; KuczbKat 315; Czego ſurowé práwo nam nie zákázuie/ Od tego wſtyd odwodźi/ y cnotá hámuie. GórnTroas 27; SkarKaz 311b; Nigdy ták Práwá ludzkie hámowáć nie mogą od złego/ iáko boiaźń Boża SkarKazSej 699a; KlonWor 11.

Ze zdaniem dopełnieniowym [aby (8), (że)by (3)] (11): LibLeg 11/174; BibRadz I 5c marg; proſzę niech ćię nic nie hámuie żebyś przyſzedł do mnie [Ne quaeso prohibeas te, a veniendo ad me]. BudBib Num 22/16; CzechRozm 89v; SkarŻyw [237]; CzechEp 135; GórnRozm A3; OrzJan 95; LatHar 590; WujNT 547; Nie hámuy mię, żebym ſzedł tám kędym ſię vdał. CiekPotr 47.

W charakterystycznych połączeniach: haamować niełatwie, trudno (2), w czas, za czasu, z wstydem.

Zwroty: »hamować ciało« [szyk zmienny] (3): KrowObr 63; Gdy tám wnidzieſz hámuy ciáło/ By mu ſie cżego nie chciáło. RejZwierc 237, 116.

»gniew hamować« [w tym: czym (1), od kogo (1)] [szyk zmienny] (7): á dla chwały moiey hámowałem gniew moy [et laude mea iniciam frenum (marg) propter laudem meam prolongabo iram meam (–)] BibRadz Is 48/9; Prot A3v; KochPs 161; GrabowSet C3, X4; SkarKaz 314a marg, b.

»język, mowę hamować« [w tym: od czego (1)] [szyk zmienny] (9 : 2): KochPs 57, 58, 107; SkarŻyw 16; Tákżeć też cżłowiek/ co naſkrytſzego w ſobie ma/ to ná ſię vpiwſzy ſię wywoła: á ieſli [...] mowę iego hámowáć zechceſz/ wnet ſię od iádu ledwie nie roſpuknie. WerGośc 260; ArtKanc T6; Phil G, G2, I; SarnStat 238; SkarKaz 311b.

»łzy, płacz hamować« [szyk zmienny] (3 : 2): SkarŻyw [237], 535; chćiéy płácz hámowáć/ W przygodźie trzebá ſerce ſtałé pokázowáć KochTarn 76, 73; Iáko [człowiek] łzy ma hámowáć? któré żal ſerdeczny wyćiſka KochFrag 52.

»hamować pożądliwośei, popędliwości, namiętności, żądze, rozpustę« [szyk zmienny] (5 : 2 : 1 : 1 : 1): BibRadz *4, I 5c marg; GórnDworz L12v, Mm3v; RejPosWstaw [413]; Sámá cnotá/ iáko nieiáki Duch Boży/ miárkowáłáby złe żądze/ [...] pożądliwośćiby ſproſne hámowáłá [cupiditates infandas comprimeret] ModrzBaz 136v, 6v, 71v, 142v; ReszPrz 24.

»śmiałość, hardość, swowolność, zuchwalstwo hamować« (2 : 1 : 1 : 1): Lecż práwá máią káżdego w powinnośći iego zátrzymáwáć: [...] śmiáłość złych hámowáć [audaciam improborum coërcere] ModrzBaz 73v, 117; SkarJedn 190; NiemObr 154; GórnRozm C3.

»hamować złość (i jad)« [w tym: czym (1)] [szyk zmienny] (4): HistLan Ev; GórnTroas 25 [2 r.]; Acz Ceſárze pobożni práwá ná heretyki vporne piſáli: iednák z wielką folgą y miłośierdźim to czynili. więcey piſmem y poſtráchem/ niźli rzeczą y karánim złości ich y iády hámuiąc. SkarKazSej 687b.

Szeregi: »bronić i hamować« (2): Tedy wmiesciech KIM Vrząd Starosci y mieyski ad requisitionem etinstigationem laesae partis powinien takiego gwałtu bronic y hamowac ActReg 17; SarnStat 390.

»nie fukać ani hamować« (1): Chriſtus y vcżniow od śiebie odbiegáiących nie fukał, áni hamował. CzechEp 51 marg.

»karać, (i, a) hamować« [szyk 6 : 4] (10): LibLeg 11/172; GliczKsiąż Gv; KrowObr 63; RejPos 129v; RejZwierc 122v; WujJud 17, 213v; RejPosWstaw [414]v; Bo to ná Páná zależy hámowáć y káráć nieposłuſzne sługi [coërcere ac punire inobedientes servos] ModrzBaz 20; VotSzl E3v.

»miarkować a hamować« (1): Kto chce obácżyć wielkie á nieznośne okrucieńſtwá tych ktorzy by thákowe rzecży ſámi powinni miárkowáć á hámowáć BielKron 173.

»powściągać, (i, a) hamować (i zabiegać)« [szyk 4 : 1] (5): GliczKsiąż F6v; WujJudConf 214v; RejPosWstaw [413], 44; Iednák ieſliżeby ſie przedſię vmyſł zápalił/ żeby pilnie ięzyk ſwoy powſciągał y hámował. Phil I.

»hamować a przestrzegać« (2): ći dwádzieśćiá y ośḿ mężow mieli ie od thego hámowáć á przeſtrzegáć BielKron 272; RejPos 129v.

»skromnić i hamować« (1) : náthurę człowieczą [ofiara krzyżowa] w cále záchowywa/ ſkrómni/ y hámuie. BiałKat 366v.

»hamować i stanowić« (1): ále mu [Bóg człowiekowi] dał duchá rozumnego/ [...] áby [...] iáko twárdym munſztukiem onym ſwiętym rozumem wſzytko w ſobie hámował y ſtánowił RejZwierc 4v.

4. Nie dopuszczać do realizacji, utrudniać, udaremniać [w tym: co (18), po przeczeniu 3 r.] (19) : WujJud A6v, 15v, 16, 16v, 214; ModrzBaz 131v; Wdźięczna biéśiádá/ niecháy ſny miękkié hámuie PudłFr 74; A to dla fałſzywych Apoſtołow/ ktorzy [...] poſtępek Ewángeliey hámowáli. WujNT 641; CiekPotr 5.

hamować komu (5): UstPraw K2v; bo zła rzecz ieſt dźiećięćiu chrześćiáńſkiemu hámowáć chrzeſt BiałKat 251; Kmieć ktory vgoru przede żniwy nie poorze y ſpráwowáć nie pocżnie/ tedy mu Vrzędnik/ Włodarz/ vrobek ma hámowáć. GostGosp 44; SarnStat 292; PowodPr 59.

hamować od czego (1): LIſty Práwu przećiwné niech będą rozumiáné té: któré ſądy od ſądzenia hámuią SarnStat 774.

cum inf (1): A Stároſtowie piérwéy niż inni máią ſie ruſzyć: á to, áby ſzkód hámowáli czynić. SarnStat 433.

Szeregi: »hamować i karać« (3): iákobyś W.K.M. ich błędow ktoreś hámowáć y káráć powinien/ obrońcą iákim byc/ álbo ſie z nimi zgádzáć miał WujJud A6v, 15v, 16v.

»odejmować abo hamować« (1): odeymuią mu [stanowi duchownemu]/ ábo hámuią Confederácią/ religią y chwałę Bożą PowodPr 59.

»nie przekazać ani hamować« (2): á Stároſtowie nie máią przekázáć áni hámowáć wolnego kupowánia ſláchćie żadnym obycáiem pod winą ſtá grzywien UstPraw K2v [idem] SarnStat 292.

a. Przeszkadzać normalnemu działaniu prawa; zawieszać jakąś decyzję [co] (3): aresto alias hamuya dictam solucionem ZapMaz II Ł 1/107.
Zwrot: »hamować prawo« (2): Liſtow tákowych dáwáć niebędzyem/ ktoreby miáły hámowáć wſzelákie práwo álbo ſpráwiedliwoſć UstPraw Hv, H2.
5. Zmuszać, namawiać, nakłaniać (3): Nie godźi ſię mowię [Chrystyjaninowi] náwet y gwałtownie hámowáć/ ábo też záś ná ſwą wiárę/ ktora ieſt dárem Bożym/ á nie ludzkim/ kogo drugiego náćiągáć. CzechEp 28.

hamować kogo (2): Anyół Boży [...] tákże Agár hámował: áby byłá poſłuſzna pániéy ſwéy. BiałKat 78v; KochWr 33.

Ze zdaniem dopełnieniowym (2): BiałKat 78v; Mogę téż tu y nowozeſzłą pánią náſzę przypomniéć/ którą chcąc hámowáć/ áby byłá do włóch nie ieźdźiłá vczynióno było edykt KochWr 33.

Synonimy: 2. zatrzymawać, zatrzymywać; a. arestować; 3. bronić, nie dopuszczać, miarkować, powściągać, przestrzegać, skromnić, stanowić, zakazować; 4. odejmować, przekazać.

Formacje współrdzenne: pohamować, przyhamować, uhamować, zahamować, zhamować.

Cf HAMOWANIE, HAMOWANY, HAMUJĄCY

BZ