[zaloguj się]
[pdf]

ODEJMOWAĆ (369) vb impf

odejmować (361), odyjmować (4), odymować (4), [oddymować (?)]; odyjmować MurzHist, MurzNT; odymować LibLeg (2), BiałKaz, ZapKościer; odejmować : odyjmować GórnDworz (2:1), BudBid (4:1).

Oba o oraz a jasne; -e- (18) Mącz (14), Oczko, KochPs (3), -é- (11) OpecŻyw, KochFr, OrzJan (2), SarnStat (6), też SienLek.

Fleksja
inf odejmowa
indicativus
praes
sg pl
1 odejmuję odejmujemy
2 odejmujesz odejmujecie
3 odejmuje odejmują
praet
sg pl
1 m -m odejmowåł m pers
2 m odejmowałeś, -ś odejmowåł m pers
3 m odejmowåł m pers odejmowali
f odejmowała m an
fut
pl
3 m pers będą odejmować
imperativus
sg pl
2 odejmuj odejmujcie
conditionalis
sg pl
1 m bym odejmowåł m pers bysmy odejmowali
2 m m pers byście odejmowali
3 m by odejmowåł m pers by odejmowali
n by odejmowało subst
impersonalis
praes odejmuje się
praet odejmowåno
participia
part praes act odejmując

inf odejmowa (33). ◊ praes 1 sg odejmuję (27) [w tym: -e (2)]. ◊ 2 sg odejmujesz (5). ◊ 3 sg odejmuje (189). ◊ 1 pl odejmujemy (3). ◊ 2 pl odejmujecie (1). ◊ 3 pl odejmują (45). ◊ praet 1 sg m -m odejmowåł (1). ◊ 2 sg m odejmowałeś, -ś odejmowåł (2). ◊ 3 sg m odejmowåł (5). f odejmowała (1). ◊ 3 pl m pers odejmowali (2). ◊ fut 3 pl m pers będą odejmować (2). ◊ imp 2 sg odejmuj (9). ◊ 2 pl odejmujcie (2). ◊ con 1 sg m bym odejmowåł (1). ◊ 3 sg m by odejmowåł (5). n by odejmowało (2). ◊ 1 pl m pers bysmy odejmowali (2). ◊ 2 pl m pers byście odejmowali (1). ◊ 3 pl m pers by odejmowali (5). ◊ impers praes odejmuje się (1). ◊ praet odejmowåno (1). ◊ part praes act odejmując (24).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v. odjąć.

Znaczenia
1. Ujmować część, uszczuplać [co] (5): [yſz pan maczyey wyſthampuye ſtarego dworu panu Ianowy, przythym ſtarym dworze oſtawya [...] paſthewnyk, yako byl ſzam wſzobye zdawna ſzchyroki, nycz nyeoddymvyąncz ZapWpol 1546 8/733.]

odejmować od czego (2): Decimo, Wytykawam/ álbo też dzieſiątą część od którey rzeczi odeymuyę. Mącz 79b; yako pobliſkoſzczi przedal yemu tę wlokyę y wſzytko czo ſzaleſzy kuty wloczyę, tak skawlamy yako sląkamy. nycz nyeodymuyąncz ot tego ZapKościer 1586/ 64v.

odejmować komu [sobie] (1): I máłoſz ieſzcże dobrodźieyſtwo vcżynił wam Rycerſkim ludźiem? Ze cżwarta cżęść dochodow wſzyſtkich/ do ſkárbu poſpolitego Coronnego dárował/ ſobie ią odymuiąc? BiałKaz K4v.

odejmować czemu (1): nie idźie to ſtąd áby gdy oni [źli] odrzucáią co im bywa dano/ áby Kryſtuſowá łáſká tym niſzcżeć miáłá/ ábo żeby co vchodźiło álbo vbliżáło ſie Sákrámentowi. Bo dla ich niewdźięcżnośći/ nie zmienia ſie właſność áni ſie nic nie odeymuie Wiecżerzey Páńſkiey. WujJudConf 261.

Przen [czemu] (1):

W przeciwstawieniu: »dawać ... odejmować« (1): ábowiem oná buiność/ ktora ſie z młodey/ á gorączey krwie rodzi/ tyle dáie ſmyſłom śiły/ ile iey rozumowi odeimuie. GórnDworz L12.

2. mat. Zmniejszać jedną liczbę o drugą [co] (1): Probuy przez przidawanie tych licżb kthores odeymował/ á przydzielić [=przydzie ci li] pirwſza licżba: dobrzes działał. KłosAlg D4.
3. Powodować ustanie kontaktu fizycznego: odsuwać od siebie rzeczy przylegające, zdejmować coś z czegoś; oddzielać rzeczy złączone chwilowo lub na stałe, usuwać z jakiegoś miejsca, odłączać, odstawiać, odcinać; auferre Vulg, Mącz, Cn; removere PolAnt, Mącz; tollere PolAnt, demovere Mącz (17):

odejmować co (6): Stirpo, id est, radices aufero, Korzenie/ odeymuyę. Mącz 417a; dał był ná powietrzu záwieśić komorecżkę [...]/ á tám ſpolne z białągłową ſwoią miewał łoże/ kthorey máthká w wiecżor odeimowáłá drábinę/ á ráno ią przyſtáwiáłá. GórnDworz Gg6v. Cf odejmować co od czego.

odejmować co od czego (4): FalZioł IV 13d; BibRadz I 353v; będą drąſzki wkolcach v ſkrzynie/ nie będą ich odeymowáć od niey. BudBib Ex 25/15. Cf »nie odejmować ręki«.

W przeciwstawieniach: »przybijać, przyłożyć, przystawiać, przywiązać ... odejmować« (4): vcżyń plaſtr zbiałkiem iaiecżnym á przywięż na tę ranę/ [...] á nieodeymuy za kielo dni FalZioł III 31a; był ten zwyczay miedzy Proroki [...] iż kroćiuchno zbierali kazánia ſwoie/ á przybiiali ie na drzwiach koſćielnych/ iżby ták ich náuká y proroctwo táyne nie było. A po kilku dni odeymowano ie odedrzwi BibRadz I 353v; SienLek 175v; GórnDworz Gg6v.

Zwroty: »odejmować z miejsca« (1): Demoveo, Pomykam/ odeymuyę z mieyſcá. Mącz 234c.

»nie odejmować ręki« = nie przestawać robić (1): Dobrze (ieſt) áby ſię wziął zá to/ á od tego nie odeymuy ręki twoiey [ne quiescere facias manum tuam]. BudBib Eccle 7/18.

»odejmować na stronę« (1): Removeo, Odeymuyę ná ſtronę/ odſtáwiam/ odrzucam. Mącz 234d.

Przen [co] (5): Obrzázuyćie ſie Pánu/ á odeymuyćie obrzáſki ſerc waſſych mężowie Iudſcy Leop Ier 4/4; Bo Ia wſtępuię do OYcá ſwego/ Bogá mego [...]. Z ſwymi miłemi ſię rozdzieláiąc/ oſobę ćieleſną odeymuiąc/ ná Niebioſá k Oycu wſtępuiąc. ArtKanc G13v.
Zwroty: »przec [= precz] odyjmować« (1): Wſzelkąć latoroſl/ ktorá wę mnié owocu nieprzynośi przec odyimuie [tollet] MurzNT Ioann 15/2.

»zaporę, zatwory (G) odejmować« [w tym: czym (1)] (2): Przez klucże tedy rozumie ſie nam moc/ ktorą tę zaporę odeymuią/ to ieſt/ ktorą grzechy bywáią odpuſzcżáne. WujJud 86v; Ták rownie/ z tymi ludźmi poſtępowáć muśiemy/ ktorzy ſą w [...] twárdych zátworách wymyſłow ludzkich zámknieni/ trzebá im zlekká/ tey zátwory odeymowáć NiemObr 68.

a. O ludziach i zwierzętach: rozdzielać, nie pozwalać być razem [kogo, co od kogo, czego] (2): nieodéymuycie go ieſſcże odemnie/ ijżbyſcie go pogrzebli OpecŻyw 157; Bárány odeymowáć od owiec/ y ták ie przypuſzcżáć/ coby ſie ná cżás dobry lęgły iágniętá GostGosp 106.
4. Powodować, aby czegoś nie było, aby ktoś czegoś nie miał, nie korzystał z czegoś, nie doświadczał, nie był w jakiejś sytuacji, nie mógł czegoś, aby ktoś a. coś nie miał(o) jakiejś cechy: znosić, usuwać [w tym: kogo, co (285)] (289):
A. Działając celowo (też w sposób, któremu przypisuje się celowość) lub stanowiąc przyczynę; auferre Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz; privare Mącz, Modrz, Calep; orbare Calep, Cn (163): GlabGad C4; Mącz 322d; Rzecży Bogn [!] raz oddánych więcey ſie odeymowáć niegodźi WujJud 181 marg, L12, Nn2v; Calep [736]b, [849]b; SarnStat 677.

odejmować od kogo, od czego (6): Leop Ps 50/13; RejPos 191, 330; Coż vczynię gdyż pan moy odeymuie odemnie ſzáfárſtwo? WujNT Luc 16/3; czemu Pan Bog odeymuie prawdę Kátholickiey wiáry od niektorych miaſt y kroleſtw WujNT 844; PowodPr 12.

odejmować komu, czemu (12): BielŻyw 71 [2 r.]; KromRozm III F4v; LubPs N4, R2v marg; RejAp 61; CzechRozm 130v; żaden ſię niechay nie mnima dla tego być niewolnym/ iż práwá y karánia ſrogość odeymuie mu ſwowoleńſtwo grzeſzenia. ModrzBaz 72; kto ábo przekaża ábo odeymuie vrzędowi możność cżynienia co ná iego powinność należy/ ten [...] niech będźie zá wyſtępnego przećiw máieſtatowi oſądzon. ModrzBaz 82,89; WujNT 365. Cf »odejmować ciału wolą«.

W przeciwstawieniu: »odejmować ... dać« (3): Bowiem był Alexender Dyogeneſowi od ſłoncza zaſłonił, á przetogo proſił by mu thego nie odeymował cżego dać niemogł. BielŻyw 71,71; A ieſli/ gdy Pan co da/ nam dobrze ſmákuie/ Zaż ſkromnie nie znośimy/ gdy záś odeymuie? GrabowSet B2.

W charakterystycznych połączeniach: odejmować ducha (2), krolestwo, możność, prawdę (2), rzecz (4), swą wolą, swowoleństwo, szafarstwo, władzą, włodarstwo, wolność, zbytek, znaczenie.

Zwroty: »odejmować wątpliwość, przyczynę wątpienia« [szyk zmienny] (1:1): CzechEp 283; ſam Pan (odeymuiąc nam wſzeláką przyczynę wątpienia) wyráżnie powiedział WujNT 365.

»odejmować ciału wolą« (1): Niechćieymy ſię ztymi Philiſtynámi/ to ieſt/ zćieleſnośćią náſzą y z chućiami á pożądliwośćią ktora po chrzćie zoſtáłá w ćiele náſzym/ bráćić: ále znią walcżmy/ odeymuiąc ćiáłu wolą iego SkarŻyw 560.

Szereg: »odejmować a wypędzać« (1): Gdy by ſye zbytek przygodźił/ iáko ij odeymowáć/ á wypędzáć/ o tym teraz mowić będźiemy. Zbytki z ćiáłá wyprożniamy/ álbo krwie vpuſzczánim [...] albo Báńki ſtáwiáiąc SienLek 32.
a. O dobrach materialnych i niematerialnych, terytoriach, prawach, stanowiskach, rzadko o ludziach: odbierać; przywłaszczać, zagrabiać; zdobywać; prohibere PolAnt; sumere Vulg; abferre, adimere, eripere, exsuere, spoliare Modrz (62): A za nye ći/ ktorzy ſye tey nowey ewángeliey yęli/ áby kośćyoły złupili/ [...] role/ łąki/ wśi kośćyelne odeymowáli? KromRozm I A3v; BielKron 349v; WierKróc A3v; ModrzBaz 127; Exarmo – Oręze odeimuię. Calep 381b, 391b, 530a; DOLVS zowią właſnie, gdy kto wié że to źle, á przedśię ſobie tego pozwala: Iáko Dawid, gdy cudzą żonę odéymował. SarnStat 1271, 847; SkarKazSej 705b.

odejmować od kogo (4): LibLeg 10/59v, 67v; Kthorzy vſpráwiedliwiáią niespráwiedliwego zá dáry/ á ſprawiedliwość [tj. należne prawa] ſpráwiedliwych odeymuią od nich. BibRadz Is 5/23; ieſli mocnieyſzy nádeń nádſzedſzy zwyćięży go: odyimie (marg) odeymuie[...] (–) wſzytkę broń od niego w ktorey vfał WujNT Luc 11/22.

odejmować u kogo (1): awam przikazvyem abiſczie y v thakowich kvpczow taką czeladz odeymowaly LibLeg 10/59v.

odejmować z czego (1): Bo oto Pan Iehowa Ceweoth odyimuie z Ieruſzalimá y z Iehudy wſzelkie pośilenie chlebá/ y wſzelkie pośilenie wody. BudBib Is 3/1.

odejmować do czego [= zabrawszy dawać komuś] (1): ſzło o wieś Kárſko/ iż ią Biſkup odeymował do kośćiołá Płockiego. BielKron 355v.

odejmować komu (27): Ci ptaczy z przyrodzenia barzo ſie miluią/ á wſzakoż o gniazda ſpołem zſobą walcżą, á ſobie ie odeymuią. FalZioł IV 21b; ktho bi thakovi bil kthori bi myal tho czo od Czeſarza yeſth dano krolyowey yey mczi odimowacz. LibLeg 11/188; BielKron 247; LeovPrzep E; cżemu białegłowy poſpolicie ſą ná te łáſkáwe/ kthorzy im odeymuią florem virginitatis GórnDworz B3v; BudBib Iob 22/7, Eccli 34/24; CzechRozm 240; Cżemu wedle práwá Polſkiego máiętność brátá zmárłego śieſtrze żywey odeymuią/ á táż máiętnośc [!] práwem Mázowieckim bywa przyſądzoná? ModrzBaz 100, 22v, 34v, 48v, 107v, 142; Ty dobrym dóbr ich nie odeymuieſz. KochPs 127; SkarŻyw 244; CzechEp 16; PaprUp E2v; WujNT Mar 7/27; SarnStat 474; SkarKaz 610a; Zá ſzczyt młdości [!] ſwoiey miałem záwſze ſobie, [...] Zebym nikomu ſwego nic nie odeymował? CiekPotr 21; CzahTr K3; SkarKazSej 685a, 700b; KlonWor 31. Cf odejmować komu czym.

odejmować komu czym (1): Coż to wżdy zá niepohámowná ná ſtan Duchowny ták záſłużony y potrzebny oſtrość? odeymuią mu/ ábo hámuią Confederácią/ religią y chwałę Bożą: [...] Compoſicią/ dochody kápłáńſkie Comiſsiámi [...] grunty Duchowne PowodPr 59.

W przeciwstawieniach: »da(wa)ć, użyczać ... odejmować« (4): LibLeg 11/187v, 188; ponieważ pan bog ſwobodę dał cżłowiekowi zá naiwiętſzy dar ná ſwiecie/ że nie ieſt rzecż ſłuſzna/ áby onę kto iemu odeimowáć miał GórnDworz Ggv; CzechRozm 5. [Cf d. W przeciwstawieniu GrzegŚm 28.]

W charakterystycznych połączeniach: broń odejmować (2), chwałę, czeladź, cześć, część dziedzictwa, część posagu, dobra, grunt (2), imiona (imienia) (2), kościoły (2), łąki maiętność (5), oręże, państwa, pierwsze miejsce, płaszcz, pole, pożytki, reliiją, role, rzecz [czyją] (2), sławę, spiżę, sprawiedliwość, wsi, ziemię, żonę.

Zwroty: »odejmować chleb (a. posilenie chleba), pożywienie« = auferre a. prohibere panem PolAnt; sumere panem Vulg (3:1): Kto blizniemu odeymuie iego pożywienie/ zábija go BudBib Eccli 34/24[26], Iob 22/7, Is 3/1; WujNT Mar 7/27.

»kradzionym obyczajem odejmować« (1) ponieważ Práwá náſze oſądzáią ony ná gárdło ktorzi cudze rzecży krádźionym obycżáiem odeymuią [furto abstulerunt]/ á cżemuż y ći niemaią być ná gárdle karáni ktorzi komu zdrowie odięli? ModrzBaz 28.

»wolność, swobodę odejmować« = adimere libertatem Modrz [szyk zmienny] (4:1): GórnDworz Ggv; ModrzBaz 89; CzechEp 15; á Wolnośći tey o nie imániu Szláchćicá/ nie miałby vżywáć tęn/ kto drugiemu Wolność odeymuie GórnRozm C; ActReg 30.

»zdrowie [= życie] odejmować« [szyk zmienny] (2); CzechEp 16; A oni [panowie] vżywáią ich [poddanych] iáko kupionych niewolnikow/ y gorzey. kreẃ z nich wyćiſkáią/ zdrowie ich odeymuią SkarKaz 351b. [Cf d. W przeciwstawieniu GrzegŚm 28.]

»odejmować żywot« [szyk zmienny] (3): iż Bog odeymuie Duchá/ ſerce/ żywoth/ moc/ vmartwia/ zábija/ w wodźi do grobu y wywodźi/ vmarza y ożywia. GrzegŚm 48; Woyná Chriſtiáńſká [...] ma ſwe właſne nacżynie w ſłowie Bożym/ nowego Teſtámentu/ opiſáne: przeto też nim woiuiąc/ y nim zábijáiąc/ żywotá tego docżeśnego/ nikomu nie odeymuie. CzechRozm 240, 5. [Cf d. W przeciwstawieniu GrzegŚm 28.]

W przen (1): Záprawdę/ iáko złota wolność rzecż ieſt droga: Ták ná tych ſpráwiedliwość miáłáby być ſroga/ Ktorzy táki ſkarb ludźiom y głowom świebodnym Odeymuią KlonWor 31.
α. Odbierać psu myśliwskiemu zdobycz; przen (1): ſzalonemu ſnádnie dodáć rády/ Kiedy ſámá myſl ciągnie do burdy do zwády. Nie trzebá tám lá lá lá [okrzyk myśliwski zachęcający psy do pogoni] bárzo długo wołáć/ Iedno pátrzay herapu [herap = okrzyk powstrzymujący psy] kiedy odeymowáć. RejWiz 78v.
β. Odbierać rzeczy przywłaszczone (swoje lub cudze) (4):

odejmować od kogo (1): Gdy złodźiey ná imienie co przywiedźie/ [...] nie odeymowáć od niego do kilá dni/ áby to przy nim iśćiec záſtał GostGosp 12.

odejmować komu (2): BielKron 331; Moráwce gromił y grube Slęzaki, Odeymuiąc im to, co przez Polaki, Pod ten czás gnuśne było vtrácono KlonKr B3v.

Zwrot: »gwałtem odejmować« (1): Y właſnéy ſwéy rzeczy nie ma nikt gwałtem ſwą władzą odéymowáć. SarnStat 681.
γ. Uniemożliwiać korzystanie z czegoś (3): Praeumbro, Zásłaániam komu od ogniá/ odeymuyę swiátło. Mącz 502a; Calep 357a.

odejmować komu (1): KrowObr 203 cf W przeciwstawieniu.

W przeciwstawieniu: »odejmować ... dawać« (1): ludowi Bożemv odeymuieſz [krew]/ á dáieſz mu wodę/ álbo pomyie pić s kielichá. KrowObr 203.

b. O łaskach bożych: nie udzielać; prohibere PolAnt (12): Cżemv P. Bog poćiechy cżáſem odeymuie. LatHar 240 marg, 592 marg.

odejmować od kogo (5): MurzHist Pv; Od złych yáko záwżdi pan ſtáránie ſwoye ſwięte odeymowáć racży. LubPs K2 marg; BibRadz Ps 39/12; RejPosWstaw 44v, [1432]v.

odejmować komu (3): złemu człowiekowi dla grzechow iego [...] oſobliwą onę łáſkę odeymuie/ zá ktorąby ſie mogł grzechow y błędow vwiárowáć WujNT 526, 51, 556.

W przeciwstawieniach: »dać, dopuścić ... odejmować« (2): LubPs H4 marg; Auguſtyn mowi: Iż im dał [ducha zdrętwienia]/ nie wpuſzczáiąc złośći/ ále odeymuiąc łáſkę y pomoc ſwą. WujNT 563.

c. O Bogu: zabierać umarłych ze świata (1):
Zwrot: »światu [kogo] odejmować« (1): Przed cżáſem temu świátu Pan ſwe odeymuie WisznTr 7.
d. O władzach fizycznych i psychicznych (8): odeymuieſz Duchá ich á wnet zginą/ y w proch śię obracáią. GrzegŚm 2, 27. [Cf a. »odejmować żywot« GrzegŚm 48.]

W przeciwstawieniu: »odejmować ... dawać« (1): Oto ſłyſzyſz iż Pan Bog odeymuie Duchá/ Zywoth/ Zdrowie/ y záś to dáie: on ſam zábija/ y ożywia GrzegŚm 28.

Zwroty: »głos [komu] odejmować« (1): kiedy pierwiey cżłowieka obacży [wilk]/ głos iemu odeymuie FalZioł IV 12a.

»odejmować moc, siłę« = osłabiać, enervare Calep [szyk zmienny] (1:1): látá precż bieżąc / biorą s ſobą wiele cżłowiecżego dobrego/ y odeymuią siłę GórnDworz H5v; Calep 363a.

»pamięć odejmować« (1): Obżárſtwo á opilſtwo pámięć odeymuie/ pſuie/ y niſzcży zmyſly. WerGośc 244.

»słuch odejmować« (1): gdy w vſzu tákowe zálężenie álbo zátkánie/ iże ſłuch odeymuie/ náwarz w wodźie kopru SienLek 71v.

e. O czynach, stanach, uczuciach: powodować, aby ktoś czegoś nie robił, czymś się nie zajmował, nie przeżywał; auferre Mącz (17): Vicissitudo taedium aufert, Odmienność odeymuye ſprzikrzenie/ to yeſt co ſie w odmianki czini/ to ſie nie może ſprzikrzić. Mącz 493c; SienLek S[ss]v; [Opilstwo] Ieſt ſzkodliwe máiętnośći: Bo y gotową ſnádnie przełknie: y ná inſzą do zárádnośći/ dowćip y pracą odeymuie. PowodPr 72; A k temu rożność wiar/ odeymuie prawą przyiaźń miedzy ludźmi. SkarKazSej 684b.

odejmować od kogo (1): lecz záſię oglądam was/ á będźie ſię rádowáło ſerce wáſze: á rádośći wáſzey żaden od was nie odeymie (marg) odeymuie. NL. G. (–). WujNT Ioann 16/22.

odejmować komu, czemu (9): RejJóz D7v; Leop Eccli 42/9; Mącz 3a; oná chćiwość/ ktorą maią ku poznániu rzeczy wyſokich/ wſzyſtkę inną im krotochwilę odeymuie SienLek 30; GórnDworz Ff7; ModrzBaz 49v, 70v; OrzJan 14; SarnStat 267.

W charakterystycznych połączeniach: afekty odejmować, chuć, krotochwilę, kupiectwo, moc [= możność] (2), pracą, przyjaźń, radość, sprzykrzenie.

Zwroty: »chęć odejmować« = zniechęcać (1): quae languorem adferunt caeteris, illum acuebant. Które rzeczi inym ludzióm chęć odeymuyą/ tyż iſte yemu yei dodawały Mącz 3a.

»myśl odejmować« = odbierać zdolność rozumowania (1): Acż mię wielki ſtrach zeymuie A wſtyd mi myſl odeymuie [...] Aleć iuż powiedzieć muſzę RejJóz D7v.

»odejmować nadzieję« (1): Rychléybym rzékł/ że oſzálał [cesarz turecki] [...] gdyby [...] ſam rękomá ſwémi przećiwko ſobie ná was zbroię kłáść miał/ y wam odéymowáć nádźieię w przymiérzu wſzytkę/ którąśćie teraz/ iáko to dobrze rozumié/ náſłábieni OrzJan 14.

»pokoj odejmować« = niepokoić (1): ieden grzech śmiertelny [...] pokoy y weſele ſumnienia pewnie odeymuie LatHar 581.

»odejmować sen« (1): Corka v oycá (opátrznego) ſkryta ieſt/ cżuyność iego y piecżliwość odeymuie mu ſen [aufert somnum] / by lepak w młodości ſwey nieſtáłá ſie cudzołożnicą Leop Eccli 42/9.

»złą myśl odejmować« (1): Praca złą myſl odeymuie/ Złoſciam ludzkim drogi pſuie BielKom D7.

W przen [z czego] (1): nieodeymuy z vſth moich słowá prawdziwego nigdy Leop Ps 118/43.
f. O sytuacjach i oddziaływaniu zewnętrznym: powodować, aby ktoś nie podlegał czemuś, nie otrzymywał czegoś (8): ſzczęśliwe ieſt kroleſtwo/ ktore obronić poddánych od pogránicznego nieprzyiaćielá może [...]. To ſzczęśćie herezye odeymuią SkarKazSej 685a.

odejmować od kogo (1): Ziębnie bo cnotá/ gdy widźi/ áno cżeść iey należącą odeymuią od niey ModrzBaz 39.

odejmować komu, czemu (6): o bluznierze y nieprzyiaćiele Paná Iezu Kryſtá Syná Bożego tzemuſz mu tę tześć y chwałę odeymuiećie/ ktorą ma od oycá ſwego? KrowObr 164v, 193; Pierwſza [śmierć] ieſt kiedy iey [duszy] łáſkę Bożą odeymuie/ ktora ieſt żywotem duſze náſzey. WysKaz 15, 16. Cf Zwrot.

Zwrot: »odejmować sobie« = wyrzekać się (2): GrzegŚm 12; ieſliby fáłſzywie przyśiągł/ przeklina ſie ſam/ y odeymuie ſobie wſpomożenie Boſkie WujJud 61v.
g. O cechach: powodować, że ktoś a. coś przestaje być jakimś, odznaczać się czymś; tollere Vulg (18): piſm ćwicżenia/ áni głupſtwá/ ani złosći w ludziech záſlepionich odeymuią KwiatKsiąż F3v; Mącz 119d; GórnDworz Ff4; Calep 292a. [Cf też e. PowodPr 72.]

odejmować od czego (1): żaden nie wſzywa łáty ſukná nowego do ſtárego odzienia/ ábowiem odeymuie zupełność (á iednoſtáyność) od ſſáthy: y ſtawa ſie ieſzcże gorſze rozdárćie. Leop Matth 9/16.

odejmować komu, czemu (10): RejWiz 55v; GórnDworz Cc2; KochPs 113; [miłości] Lwom ſrogosć odéymuieſz KochFr 96; WerGośc 243, 244, 254; OrzJan 24; WysKaz 44. Cf odejmować czemu czym.

odejmować czemu czym (1): ACż ludzie rozmagici złoto wychwalaią ku piciu być dobre cżaſu tego: ieſt prawda, ale iż nie vmieiętni wodkami mocznemi odeymuią mu ſprawę y właſnoſc iego FalZioł V 70v.

W przeciwstawieniu: »odejmować ... przydawać« (1): śmierć ſpráwiedliwych/ ácżkolwiek ieſt z przyrodzenia ſwego okrutna/ iednák dla tego co po niey náſtępuie to ieſt on ſzcżęśliwy y błogoſłáwiony żywot/nietylko iey żádność [tj. brzydotę] ſwoię odeymuie/ ále też iey wielce pożądáną ślicżność przydáie WysKaz 44.

W charakterystycznych połączeniach: barwę odejmować, ducha, głupstwo (2), gracyją, jednostajność, niewiadomość, pilność, smak, sprawę, srogość, stałość, własność, złość, zupełność, żadność; dary odejmują(-e), moszcz, nieumiejętni, pijaństwo (4), pism ćwiczenia, pochlebstwo, psota, scudzołożenie, strach, wino (3), zła wiara, zwycięstwo.

Zwroty: »rozum odejmować« = ogłupiać [szyk zmienny] (5): ſtrách á pochlebſtwo á zła wiárá ktemu/ Odeymuie ten rozum y ſtałość káżdemu. Iż Pánu nie dufamy RejWiz 55v; WerGośc 243, 244, 254 [2 r.].

»serce [= odwagę] odejmować« = auferre cor PolAnt (4): BibRadz Os 4/11; WerGośc 243, 254; ieſliż zwyćięztwo ſerce zwyćiężonému odéymuie/ tedy tákże ſercá nie miéymy ná Tátarzyná OrzJan 24.

Szeregi: »odejmować a umniejszać« (1): żadna rzecż vcżącym ſię nie ieſt nieprzyaznieyſza/ iedno gdy wiele o ſwym właſnym wyćwicżeniu á biegłośći w naukach trzymaią/ albo ſwemu rozumowi wiele dufaią: śkorych [!] rzecży pierwſza/ pilność vcżenia odeymuie/ a druga vmnieyſza KwiatKsiąż L3.

»odejmować i zatłumiać« (1): żeby pijańſtwo zbytnie káżdemu cżłowiekowi rozum odeymowáło y zátłumiáć miáło WerGośc 244.

h. Zabraniać zajmować się czymś, wykonywania czegoś; twierdzić, że ktoś czegoś nie powinien [komu] (8): powyedał pan Kryſtus ápoſtołom: Iż [...] ktobykolwyek chćyał być wyętſfym á pirwſſym myędzy nimi/ myałby być ich ſługą. (–) Ty ſlowá vrzędnikom koſcyelnym rządzenya y roſkázowánya nye odeymuyą KromRozm III H3; ći ktorzy obieżdzáią konie/ y ku gotowośći ie ćwicżą/ nieodeymuią im biegu/ áni ſkakánia/ lecż chcą żeby koń/ wten cżás tho cżynił kiedy mu iezdziec każe GórnDworz Ff7v; Nie odeymuy w.m. muzyki ſtárym. GórnDworz K2, H2v, M2v; SkarŻyw 114.

W przeciwstawieniu: »odejmować ... zostawować« (1): vrząd kápłáńſki ná tym yeſt/ kázáć/ ſwyątoſcyámi ſſáfowáć/ błogoſláwić/ ofyárowáć/ y modlić ſye zá ludźye. To troye poſlednye [...] Sákrámentarzowye [...] kapłanom odeymuyą/ kazánye tylko á ſſáfowánye ſwyątoſci zoſtáwuyą KromRozm III K3.

Szereg: »nie odejmować ani zakazować« (1): iż nie tylko kordow ktore przedtym mieli Apoſtołowie iego/ od nich nie odpáſował/ áni im ich odrzucáć/ ále rádſzey kupić kazał: tedy to pewna że im obrony y bićia ſwych przećiwnikow nie odeymował/ áni zákázował. CzechRozm 234.
B. Mieć właściwości usuwania, zwłaszcza objawów niepożądanych, w tym głównie chorobowych (126): Woda w ktorey wrzała ćwikła, pragnienie odeymuie y kaſzel vſpokoia. FalZioł I 20b; Thakież y na podogrę przyłożony plaſtr z liſcia iego odeymuie boleſć FalZioł 149d; [lawendowa wodka] Niepłodną niewiaſtę ſprawuie ku pocżęciu/ zaſtanowienie rzecży iey przeprawia/ gryzienie iey odeymuie FalZioł II 7c; Niechay będzie trocha Cżoſnku y tha niechay dobrze wre/ bo on zagrzeie iż naturę zimną odeymuie FalZioł IV 45d, [‡]f, ‡5b, ++7b, ++8a, ‡‡a (95); puſzczay w vſtá dym przez nię [dziurawą pokrywkę] / Omieniáłość y káſzel ſtáry odeymuie. SienLek 82v, 50v, 97, 98; Oczko 25v.

odejmować od kogo (2): kthorą [wodką] ſie ma pocierać po zmyciu w łazni/ abowiem odeymuie nie wdzięcżną wonią od cżłowieka FalZioł II 21a, III 19b.

odejmować z czego (3): To ziele ma mocz niecziſtoſci z rany odeymować FalZioł I 64a, +3d; Bowiem ſol [...] lipkoſć z ikier odeymuiąc cżini ie ſtrawnieyſze GlabGad Iv.

odejmować komu, czemu (11): wino korzenne ponich [grzybach] pithe: odeymuie gim złoſć iadowitą FalZioł I 56c, *2c, I 91c, 95b, 117d, III 22c, 37a; GlabGad I7v, K2v [2 r.], K8.

odejmować czym (3): wodka Kamphorowa gorączoſć głowy/ y oczu/ y twarzy odeymuie/ wonią ſwą y okładaniem FalZioł I 71a, III 21b [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: blask odejmować, bol(e- nie) (boleść) (28), brzydkość, chciwość (chęć, chuć) (cielesną) (6), chropawość, ciężkość puszczania uryny (trudność puszczania wody) (2), dawanie, dnę, drzemanie, drżenie (3), duszność (zaduch, zaduszenie) (9), dychawicę (2), gorącość (10), gryzienie (2), jad(owitość) (złość jadowitą) (4), kapanie moczu, kaszel (2), kłocie (3), kolikę, krtuszenie, lipkość, łamanie, mdłość (4), moc (3), nadymanie (2), naturę zimną, nieczystości, niesmak, ochrapienie, omdlewanie, omieniałość, ostrość (2), palenie (2), piszczenie, podogrę, pragnienie (4), rzezanie (rzezak)(3), słoność, smrod (8), strzekanie, wonią (3), zapalenie, zbytnie (ciężkie) spanie (sny groźne) (3), zgagę, zimno.

Zwroty: »mleko odejmować« (2): Wino w ktorymby było warzono naſienie cżarnuſzki z bylicą [...] rzecż przirodzoną paniam wywodzi y vrynę pędzi/ mleko odeymuie FalZioł I 91c, *2c.

»płod odejmować« = zapobiegać ciąży lub spędzać płód [szyk zmienny] (3): Iednoż doctorowie powiedaią iż by płod odeymowało korzenie tego drzewka cżęſto pożywane FalZioł I 104b, ‡8c, I 104b.

»sen odejmować« = powodować bezsenność (1): Gdi iey [wodki kamforowej] cżeſtho pożywa á wiele: ſzkodzi/ ábowiem [...] Siwiznę na cżłowieka prędko w wodzi/ mozg wyſuſza/ ſen odeymuie FalZioł I 71a.

Szeregi: »odejmować i rozganiać« (1): Też Nocz y dzień [nazwa ziela] w winie vwarzony/ z naſieniem Hanyżowem/ tym mieſtcze bolącze naparzay ciepło/ boleſć odeymuie y rozgania. FalZioł I 199c.

»odejmować i uśmierzać« (1): niektóozy wyciſkaią ſok s ſiemienia á wpnſzcżony [!] ciepło w vcho/ boleſć odeymuie y vſmierza FalZioł I 33a.

Żart. (1): Bo [gorzałka] ieſt ſwięte lekarztwo Odeymuie obżarſtwo Y łakomſtwo. LudWieś B4.

5. Bronić, ratować; abigere, arcere, defendere, propellere, propulsare Cn [kogo, co] (3): Rzekł Xánt [...] Ty Ezopie pánią zwięży/ A ná ogień rychło włoży [...]. Wſzyſtko ſie Xántus nádziewał/ Aby ſie on kmieć ruſzyć miał: A chćiał pánią odeymowáć/ Albo ſie zá nią przycżyniáć. BierEz D3.

odejmować czemu (1): Który [...] Zywot śmierći łákoméy twóy odeymuie/ A ćiebie miłośierdźim ſwym koronuie. KochPs 153.

Zwrot: »od kaźni odejmować« = uwalniać od kary, ocalać (1): Y maſz to bez karánia być/ [...] oſądzone zdrayce ná gárdło od kaźni odeymowáć? Phil E2v.
6. Kwestionować coś, zaprzeczać czemuś, odmawiać komuś lub czemuś przynależnych mu atrybutów lub zasług [w tym: co (33)] (42): WujJud 34; Gdzie oto iáſnie ſłyſzyſz/ iż mowi/ ſyn cżłowiecy [!] / á nie kto inſzy procż niego. Ktorymi też ſłowy znácżnie przedwiecżność odeymuie/ tego tám ſyná iakiegoś przedwiecżnego Bogá CzechRozm 27; WujNT 174, 551, 556.

odejmować komu, czemu (36): KromRozm III C6; niechce on [Bóg] mieć [tj. nie chce, aby były] z ſwey ſtrony wielkich pocżtow przećiw wielkiemu nieprzyiaćielowi/ by ſnadź nierzekli myzmy poráźili/ odeymuiąc Bogu táką ſpráwę BielKron 255v; GrzegRóżn L2; iáko tho ſproſna rzecż ieſth/ chcieć mieć dáremną á prożną/ gdy iey kto nie záſłużył ſławę: ták też záſię nie przyſtoi odiymowáć ią ſobie/ będącz iey godzien GórnDworz I6v; żyd ktory położył nádzyeię ſwą w tym iż cżyni doſyć zakonowi ſwemu/ Turcżyn położył w tym nádzyeię iż cżyni doſyć poſtánowieniu Machometowemu/ Zły krześćiánin położył nádzyeię w vcżynkoch ſwoich wymyſlonych ſobie á od ſwiáta tego: wſzyſcy ći odeymuią moc miłoſierdziu Páńſkiemu RejPos [236] v; W cżym bárzo błądźili Mánicheuſzowie/ ktorzy odeymowáli cżłowiekowi w tym wſzeláki poſtępek WujJudConf 67; CzechRozm 193v; SkarJedn 271; A X.K. to ráz cżyni z Iezuſá Chriſtuſá ſtworzyćielá/ [...] drugi raz mu to odeymuie CzechEp 182, 34, 72 marg, 73, 136, 183 (13); NiemObr 99; ReszPrz 76, 110; WujNT 171, 201, 329, 407, 518 [2 r.] (10); Izali Pan Iezus nie wiedźiał iż [Judasz] miał być złym: czemuż go obrał? Vchoway Boże tę wiadomość P. Bogu odeymowáć. SkarKaz 610b; SkarKazSej 707a.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem to (6); zaimek względny (7), aby (2)] (9): Tákżeć y ieden Bog Oćiec nie odeymuie Synowi ſwemu áby nie miał być Synem Bożym GrzegRóżn L2; SkarJed 271; Kto to Christuſowi odeymuie co ma od Bogá, ten iest ántychristem. CzechEp 324 marg, 72, 73, 312, 338; WujNT 171, 407.

W przeciwstawieniach: »odejmować ... przywłaszczać (2), dać, pozwalać, przypisować, przyznawać« (6): Bo y ty znáki kácyrzowye złym wykłádem zgromádzenyom ſwoim po częſći przywłaſſczáyą/ á práwemu koſcyołowi ye odeymuią. KromRozm III C6; CzechRozm 193v; ábyſmy ſobie tego my ludzmi będąc/ nie pozwaláli/ cżego on nam áni zlećił/ áni pozwolił. A iemu też tego/ y Aniołom iego ktore obiecał poſłáć/ nie odeymowáli CzechEp 34, 338; iákobyſmy Boſtwo przedwiecżne/ pánu Chriſtuſowi odeymowáli / á pożycżáne (iáko on zowie) przyznawáli. NiemObr 99; ſobie tylko ſámemu prawdę/ rozum/ bacżenie przypiſuiąc/ á świátu wſzytkiemu odeymuiąc. ReszPrz 110.

W charakterystycznych połączeniach: baczenie odejmować, bostwo, Ducha Św., moc (6), ofiarę ciała i krwie, postępek, prawdę, przedwieczność, rozum, sprawę, swobodę, wiadomość (2), wiarę, wolność (2), wszechmocność, zapłatę, zasługę (3).

a. Twierdzić, że się nie popiera czyjegoś twierdzenia [komu] (1): nietylko komu inſzemu/ ále podczás ſámym ſobie wiele ſzkodzą/ iáko ſie to z mieyſcá tego pokázuie/ ktore iżby Chriſtyánom odiąć chćieli/ przeto ie y ſámym ſobie napierwey odeymuią CzechRozm 136.
7. Unieważniać; auferre Vulg (4):

W przeciwstawieniach: »odejmować ... postawić, stanowić« (2): miáſto ćieniow y figur/ prawdę ábo rzecż ſámę [...] Bog świátu oddał [...] Odeymuiąc ono co przez ſługę było poſtánowiono/ á ná to mieyſce ſtánowiąc to/ co/ przez ſyná ieſt podano CzechRozm 93v; WujNT Hebr 10/19.

Zwroty: »moc [czemu] odejmować« (1): tákowé [darowania] [...] káſsuiemy/ zátrácamy/ znośimy/ zágáſzamy/ vmorzamy/ y tákowym moc ná wieki odéymuiemy [perpetuo derogatum esse volumus et derogamus JanStat 867]. SarnStat 1088.

»ręku nie odejmować« = nie zwalniać od podejmowania starań (1): Przeyrzenie Boże ręku nie odeymuie [Cf Apoſtołowi Páwłowi przez Anyołá ſwego/ zá przeyrzenim ſwoim/ obiecał ná morzu tonącemu: iż gwoli iemu żaden z nim płynący vtonąć nie miał: á przedſię gdy żeglarze/ morzá y płynienia świádomi/ vćiekáć z okrętu do łodki máłey poczęli/ rzekł: ieſli ći vćieką [...] wſzyścy potoniećie. Bo Bozkie poſtánowienie/ ręku y ſtáránia y pomocy ludzkiey nie odeymuie. SkarKaz 504a, 504a marg] SkarKaz Oooo2b.

*** Bez wystarczającego kontekstu (8): Subduco, Odwodzę precz/ Ráchuyę/ Odeymuyę/ Schrániam ſie. Mącz 97a; Reprimo, Odeymuyę/ przećiwiam ſie. Mącz 321c, 234b, 287c; Abemo – Odeimuię. Calep 4a, 24a, 304a.
Zwrot: »odejmować precz« (1): Demo, Odeymuyę precz. Mącz 103a.

Synonimy: 1. oddalać, oddzielać, odłączać, 4.A.a. kraść, łupić, odbierać; d. niszczyć, psować; g. umniejszać, zatłumiać; B. leczyć, oddalać, odganiać, rozganiać, uśmierzać, wypędzać, 7. abrogować, derogować, gładzić, kasować, kazić, niszczyć, odbywać, oddalać, odmieniać, odwoływać, odzywać, psować, rewokować, tracić, umarzać, »w niwecz obracać«, zagorzeć, zagubiać, zatracać, znosić.

Formacje współrdzenne cf JĄĆ.

Cf ODEJMOWANIE, ODEJMOWANY, ODEJMUJĄCY

MM