[zaloguj się]
[pdf]

OBRACAĆ (516) vb impf

o jasne. ◊ W inf oba a jasne (w tym w pierwszym 2 r. błędne znakowanie). ◊ W pozostałych formach -ra- (214), -rå- (152); -ra- OpecŻyw (2), MurzNT (2), GliczKsiąż, GroicPorz, RejWiz (8), Leop (2), UstPraw, GrzegRóżn, KochSat, SarnUzn, GrzepGeom, BiałKat, RejZwierc (3), HistHel, BialKaz, KarnNap (2), CzechEp (4), NiemObr, ArtKanc, GórnRozm (2), ZawJeft, GórnTroas, OrzJan, WyprPl, KołakCath, GrabPospR, CiekPotr, GosłCast (2), PaxLiz, KlonFlis (3), KlonWor (7), ZbylPrzyg, SzarzRyt; -rå- RejRozpr, KromRozm I, MurzHist (4), KromRozm III, OrzRozm, OrzQuin (3), SienLek (2), RejAp, BielSat, GrzegŚm, KuczbKat (6), MycPrz I (2), BudNT, KochTr, StryjKron, KochFr, WerGośc (2), BielSjem (3), WykKaz (2), SkarKaz (6); -ra- : -rå- BierEz (1:3), RejPs (4:1), KromRozm II (1:1), LubPs (7:1), KrowObr (3:1) RejZwierz (2:1), BibRadz (11:4), BielKron (10:9), Mącz (28:4), GórnDworz (5:1), RejPos (15: 2), HistLan (2:1), BielSpr (5:1), WujJud (1:1), WujJudConf (1:1), BudBib (1:9), Strum (1:3), CzechRozm (2:1), ModrzBaz (17:2), SkarJedn (2:3), Oczko (2:1), KochPs (2:5), SkarŻyw (9:16), GrabowSet (1:8), LatHar (1:2), WujNT (1:14), SarnStat (15:1), KlonKr (1:1), PowodPr (2:5), SkarKazSej (2:8).

Fleksja
inf obracać
indicativus
praes
sg pl
1 obracåm obracåmy
2 obracasz obracåcie
3 obracå obracają
praet
sg pl
1 m obracåłem, -m obracåł m pers -smy obracali
2 m -ś obracåł m pers -ście obracali
3 m obracåł m pers obracali
f obracała m an
n obracało subst
fut
sg pl
1 m obracać będę m pers
3 m będzie obracåł, obracać będzie m pers będą obracać
f będzie obracać m an
imperativus
sg pl
1 obracåjmy
2 obracåj obracåjcie
3 niech obracå
conditionalis
sg pl
1 m bym obracåł, bych obracåł m pers bysmy obracali, bychmy obracali
2 m byś obracał m pers byście obracali
3 m by obracåł m pers by obracali
f by obracała, obracałaby m an
con praet
sg
2 m byś był obracåł
impersonalis
praet obracåno
con by obracåno
participia
part praes act obracając

inf obracać (81). ◊ praes 1 sg obracåm (49). ◊ 2 sg obracasz (10). ◊ 3 sg obracå (105). ◊ 1 pl obracåmy (24). ◊ 2 pl obracåcie (2). ◊ 3 pl obracają (81). ◊ praet 1 sg m obracåłem (1), -m obracåł (1). ◊ 2 sg m -ś obracåł (1). ◊ 3 sg m obracåł (29). f obracała (5). n obracało (2). ◊ 1 pl m pers -smy obracali (1). ◊ 2 pl m pers -ście obracali (2). ◊ 3 pl m pers obracali (21). ◊ fut 1 sg m obracać będę (1). ◊ 3 sg m będzie obracåł (2), obracać będzie (2). f będzie obracać (1). ◊ 3 pl m pers będą obracać (2). ◊ imp 2 sg obracåj (7). ◊ 3 sg niech obracå (1). ◊ 1 pl obracåjmy (1). ◊ 2 pl obracåjcie (4). ◊ con 1 sg m bym obracåł (1) LatHar, bych obracåł (1) BierEz. ◊ 2 sg m byś obracał (4). ◊ 3 sg m by obracåł (10) f by obracała, obracałaby (3). ◊ 1 pl m pers bysmy obracali (2) KuczbKat, WujJud bychmy obracali (1) RejPos. ◊ 2 pl m pers byście obracali (1). ◊ 3 pl m pers by obracali (10). ◊ con praet 2 sg m byś był obracåł (1). ◊ impers praet obracåno (4). ◊ con by obracåno (3). ◊ part praes act obracając (39).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w.

Znaczenia
1. Nadawać kierunek lub położenie; dirigere Mącz, Modrz; rapere Mącz, Cn; derivare, detorquere, flectere Mącz; obversare Modrz; defigere JanPrzyw; advertere, avertere, convertere, declinanare, invertere, obvertere, ponere, verruncare, vertere Cn [w tym: kogo, co (112); przeważnie z określeniem kierunku, w tym: k(u) komu, ku czemu (31), na kogo, no co (27), do kogo, do czego (26), w co (7), przeciwko komu (4), za czym (1)] (118): wywodzi dziwne zrzodłá zwyſokoſći ziemie zá ſie ie ná ich ſluſſne mieyſcá obráca. RejPs 152; LibMal 1544/ 85v; Ná południą ſtronę obracáią thwarz ſwoię gdy ſie modlą Bogu. BielKron 259v, 259v; Mącz 434c; możeſz téż y dálekość zmierzyć laſką/ [...] tymże ſpoſobem iáko y wyſokość/ iedno ná pláſk obroćiwſzy/ coś tám wzgórę obrácał. GrzepGeom P3; Vczyńże z tych deſzczek Piętrá w téy ſkrzyni/ obracáiąc deſzczki ná przék. Strum Kv, Gv; WyprPl Bv; przodkowie náſzy ták zwykli budowáć Kośćioły iákoby okręty iákie/ obrácáiąc ſztabę ná wſchod ſłońcá/ á Rufę ná zachod KlonFlis A4, A4v.

obracać czym [= którą stronę] (5): [Dyjogenes] onę kadz [w której mieszkał] osrzedlim k słonczu á dnem k połnoci albo gdzie potrzeba wiatrn [!] albo zimna vkazowała obraczał. BielŻyw 71; Myala laſki oſſowe dwye y obraczala ye do ſzyebye thelem LibMal 1544/ 85v; KrowObr 113; Y ná tho pámiętay/ ábyś obracał żłób cienkim końcem do Stáwu/ á pod Staw miąſzſzym. Strum [H], B2v.

Zwroty: »obracać [na kogo] koło« = prawdopodobnie aluzja do narzędzia stosowanego przy młóceniu zboża lub do narzędzia tortur (1): Roſpądza niezbożniki krol mądry/ y obraca ná nie koło [et redire faciet super eos rotam]. BudBib Prov 20/26.

»obracać kroki [ku komu]« (2): PaprPan X2; Bezecny człek z Ithaki [...] Ku nam obraca kroki/ á myśli złośliwie GórnTroas 39.

»oczy obracać« [szyk zmienny] (4): A gdy panna Elzbiecie podáwala dzijecię/ ku pannie dzijecię ocży obratzalo OpecŻyw 12; Mącz 459d; Gdy go kto chwálił/ [...] wnet ocży w ziemię obracał/ á twarz w ſtydem mienił SkarŻyw 119, 441.

»wspak obracać« (1): I tą zdrádą tráćił ślad/ wſpák obrácał ſtopy/ Zadna nie byłá ku drzwiom/ lecż wſzytkie od ſzopy. KlonWor 22.

Przen (94): RejJóz M8; LubPs Z; BielKron 45v, 298; y ludźie Swięći ná wnętrzność człowieczą báczność ſwą obracáli SienLek T4v; nienawiść y gniew przećiw temu Szátánowi mamy obrácáć KuczbKat 435, 400; KarnNap F3v; SkarŻyw 268; kędy pożytek Więtſzy obacżą/ tám chęć obracáią. GrabowSet Y2.
Zwroty: »miecz, zbroje [na kogo] obracać« = wystąpić przeciwko komu (5:1): BielKron 215v, 231; A co ieſzcże gorſzego miedzy námi Krześćijány powſtáło/ [...] iż ſwoie Miecże ná ſię obracamy BielSpr 61, 60v; Bo ći náſzy mężowie ten obycżay máią/ Iż ſwe miecże y zbroie ná śię obracáią. BielSjem 22.

»myśl, umysł obracać« [szyk zmienny] (12:3): wynoſmy ku gorze wielmożnoſć chwały iego obracáiąc myſli ſwoie ku gorze RejPs 145v; Sproſnego wſzetecżeńſtwá wylicżánie/ tych ludzi ktorzy tu myſli ſwe zá ſwiátem j zá iego bogáctwy obrácáyą. LubPs Rv marg; RejPos 172v [2 r.], 181v, 311; WujJud 50v; Chćieyże tákże vmyſł obrácáć ku cnoćie KochPs 205; SkarŻyw 192, 258; PudłFr 72; ArtKanc M3v; Máieſtat zacność y moc Króléſtwá y Páńſtwá káżdégo [...] iáko perły iákié łſnie ſie: kiedy Król [...] wſzyſtkié myśli ſwé ku pokoiowi/ pomiárkowániu/ y ſpráwiedliwośći ich obráca [dumque acumen ... meditationum suarum, pro eorundem fidelium suorum quiete, tranquillitate, aequitate et iustitia defigit JanPrzyw 22]. SarnStat 908, 21; SkarKaz 639a.

»obracać na się« = zwracać na siebie uwagę (1): Hominem advertunt res insigniores, Obrácáyą ná ſię człowieká zacnieyſze rzeczy. Mącz 487a.

»oczy (a. oko), wzrok obracać« [szyk zmienny] (12:1):KuczbKat 355; trzebá áby byli mądrzi y dobrzi ludźie/ ktorziby [...] ná práwá y ná słuſzność ocży obrácáli [sed ad leges et aequitatem oculos intendant]. ModrzBaz 87, 4; SkarJedn 402; cżemu ocży ſwe ná piękność iabłká/ vſzy ná ſłuchánie wężá/ ſerce ná wzgárdę Bogá twego obracaſz? SkarŻyw 261, 76; Obracam ocży/ łzámi obćiążone/ Y ſnem ieſzcże/ k wiecżnemu Bogu GrabowSet K4v, L2; GosłCast 10; Lud wſzytkiey korony oczy do tego ſeymu obraca y ręce podnośi SkarKazSej 665a marg, 665a, 669b; SzarzRzyt D.

»rękę obracać« (1): Bo wedle Apoſtołá S. rozdwoionymi będąc [żonaci kapłani] á iedną rękę do goſpodarſtwá/ dzieći/ żony/ obracáiąc/ á drugą do zakonu y náuki ſwey y ludzkiey: dobrze vrzędu ſwego duchownego/ [...] odpráwowáć nie mogą. SkarJedn 358.

»obracać rzecz (a. mowę), modlitwę (a. modły), wołanie (a. wzywanie), słowa, apelacyją« [do kogo (11), ku komu (8), na kogo (1)] [szyk zmienny] (15:2:2:1:1): ia ſłużebnik twoy ſmiele tę modlitwę obrácam ku tobie [Ideo invenit servus tuus, ut oret coram te]. BibRadz 1.Par 17/25; Izaż obrácam ſłowá ſwe ku człowiekowi [Num ego ad hominem tatum sermonem meum dirigo]? BibRadz Iob 21/4, I 278d marg, 353d marg, Is 48 arg [2 r.], 376b marg, Os 4 arg (10); Apostrophe. Latine conversio. Gdy rzecz náſzę ku którey yney oſobie obrácamy. Mącz 13a; SarnUzn D6v; RejPos 139v, 161; WujJud 58v; CzechRozm 160v [2 r.], 236v; SkarJedn 149; Przetoſz do was przyiaćioł rzecż ſwoię obrácam KołakCath C3v; WujNT 754.

»serce obracać« (3): Iam ieſt BOG twoy [...] wſzyſtko ſerce, myśli ſwoié/ obrácay ná wolą moię. ArtKanc M3v; LatHar 22; SMiáłym ćię zwano, ále zá śmiáłego Sercá człowieká, nie máią tákiego Mądrzy, ktory ie obraca w zabáwy Tyráńſkie KlonKr C3.

»obracać twarz (a oblicze)« [szyk zmienny] (2): Cżemuż nie obráca ſwiętey twarzy á oblicża ſwego do onych ludzi zacnych/ ábo do zakonnych/ [...] ále do proſtacżkow/ á do wiernych ſwoich. RejPos 277 SkarŻyw 558.

Szereg: »ściągać a obracać« (1): WSzechmocny Pan [...] iż on záwżdy thego po nas potrzebowáć racży/ [...] iżbychmy vſtáwiecżnie [!] od rzecży tych ſwieckich á docżeśnych ku onym wiecżnym myſli y ſpráwy ſwe ſciągáli á obracáli. RejPos 311.
a) O wywodach, wypowiedziach, także zdarzeniach: interpretować, rozumieć (13): MurzHist T2; Flectere et detorquere voluntatem testium, Rozmáyicie obrácáć/ wykłádáć wolą ſwiádków. Mącz 459c; RejAp BB6; ná iednym mieyſcu/ wykład ten w ktorym ćwierdzi ná wielu mieſc/ iż ná Pietrze zbudowány ieſt kośćioł/ ták obraca/ iż ſię o Chryſtuśie toſz rozumieć może SkarJedn 72.
Zwroty: »inaczej obracać« (1): Derivare alio responsionem alicuius, Cziyę odpowiedź ynáczey obrácáć/ ynáczey rozumieć. Mącz 356d.

»w dobre, w lepsze obracać« (2:2): Omnes quibus res sunt minus secundae magis [...] ad contumeliam omnia accipiunt magis, Wſziści ći którym nędzá yáka doklepuye [...] wſzyſtko we złe rádźi obrácáyą niż w dobre/ to yeſt mniemáyąć áby o nich mówiono álbo ſie z nich ſmiano. Mącz 406d, 225a, 281b; Ty też moy miły brácie widząc piſmá moie/ Ktore puſzcżam w rozſądek y ná zdánie twoie/ Proſzę ábyś ie zawżdy tu w lepſze obrácał HistLan F5v.

»we złe, na swe złe, k(u) gorszemu obracać« (3:1:2): co kolwiek kto/ by námędrzyi/ ku iego pocieſze przywodźi/ to on na ſwé złé/ s wſzyſtkich podźiwięniem obrácá MurzHist K2; In malam partem intelligere, et in peiorem partem capere, Ináczey rozumieć/ ná złe rozumieć/ á yeſzcze ku gorſzemu obrácáć. Mącz 281b, 346a, 406d, 494d; HistLan F6.

b) O postępowaniu człowieka (2):
Zwrot: »wszystko, żywot obracać [ku czemu]« = postępować zgodnie z czym (1:1): Piotr S. Apoſtolſkie Kśiążę/ nieiáki Boſki kſtáłt álbo regułę Biſkupiego vrzędu podał/ ku ktoremu ieſliby żywot ſwoy Biſkupi chćieli obrácáć/ bez wątpienia będą dobrymi Páſterzmi KuczbKat 245, 435.
c) Odnosić do kogoś lub czegoś sąd, mniemanie (4):

obracać ku komu (1): A człowiek inſzy ma to [słowa psalmu o odkupieniu duszy] obraczac ku ſynu bozemu WróbŻołt C4.

obracać na co (1): Niedáwáicie pſum rzeczy świętyi/ ani miecćie pereł waſzych przed świnie/ by ich lepák nie podeptały nogami ſwęmi i was obrociwſzy śię nie podrapały. [Matth 7/6] (marg) drudzy to drapanié na pſy obracaią iako deptanié na świnie (–) MurzNT 26.

Zwrot: »obracać słowa, rzecz [do kogo, do czego]« [szyk zmienny] (1:1): Zle tedy á fáłſzywie obrácáią thy ſłowá do Sákrámentu BiałKat 298v; WysKaz 41.
d) Spowodować skierowanie skutków czyjegoś działania na jakąś osobę (najczęściej sprawcę) (4): GrzegRóżn Dv; rozſądz sługi twe płácąc złośnikowi/ á poſtępek iego obracáiąc ná głowę iego [dando viam eius in caput eius] BudBib 2.Par 6/23; SkarŻyw 20; Dawid gniew Páńſki y karánie ná ſię obracał/ áby poddáni iego nie ćierpieli SkarKazSej 667b.
2. Zmieniać kierunek ruchu lub położenie; convertere, vertere Mącz, Cn; derivare, obvertere Calep, Cn; conversare Mącz; advertere, avertere, contorquere, declinare, reciprocare, recurvare, retorquere, retroagere, revolvere Cn (39): Wezmi bochen chleba ciepłego/ wymi z niego oyſrzodke: nakładź Ikier [...] y przyłoż do ognia á obraczay abys nie ſpalił FalZioł IV 35b; Mącz 485d, 487b, c; Calep 720a.

obracać co czym [= za pomocą czego] (1): leſth riba barzo ſmacżna/ y ſlodka. Gdy ſą ſwieże, tedy ie kładą w gorączy vkrop/ á obraczaią warzechą w vkropie: aż z nich ſkorę zeymą FalZioł IV 44a.

obracać czym [= co] (1): Głos páńſki Cedry łamie/ y dęby przewráca/ A wielkimi górámi ták ſnádnie obráca: Iáko więc to tám/ to ſám/ iednorożcowémi Weſoła młodość miece ćielęty puſtémi. KochPs 40.

W porównaniu (1): Iedzye w drogę w káżdy kierz z dáleká zágląda/ Máca worka á trzoſá w zánádrá pociąga. Pomyka rohátyny a gránatá máca/ A iáko łbem ſzalony po ſtronách obráca. RejWiz 13.

Zwrot: »łbem po stronach, na stronę oczy obracać« = rozglądać się [szyk zmienny] (1:1): RejWiz 13; widzę cory Syońſkye/ [...] á ony chodzą [...] mrugáiąc á ná ſtronę obrácáiąc ocży ſwoie/ á w pyſze podnoſząc głowy ſwoie [ambulaverunt extento collo et nutibus oculorum ibant et plaudebant Vulg Is 3/16] RejPos 306.
W przen (2):

obracać czym [= którą stroną] (1): Płázowie/ ſwoich ſpraw pomiernie/ Vżywáią bez ſztychu/ [...] Ale kiedy potrzebá/ oſtrym [tzn. ostrzem miecza] obrácáią RejZwierz 67.

Zwrot: »[czym] rozmaicie obracać« (1): Fortuná [...] z pewnego kątá nie wieie/ ále ſię záwſze w około wije y kręći/ okrętem náſzym rozmáicie obrácáiąc y wichrząc. KlonFlis B.
Szereg: »obracać i wichrzyć« (1): KlonFlis B cf Zwrot.
Przen: Nadawać odwrotny sens, przeciwne znaczenie, niszczyć, powodować przeciwny skutek [w tym: co (10)] (14):

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Iż tu opak obraczayą Wczem Ludze nadzeie mayę RejKup Ccv.

Zwroty: »inaczej obracać« (2): Inverto, Opák ynáczey obrácam. Mącz 488a; StryjKron 175.

»na lewo obracać« (1): Zydowie [...] więcey ſtrzegą ſwych błażeńſkich obycżáiow [...] niż piſmá Swiętego/ ktore na lewo obrácáią. BielKron 464v.

»opak, (na) wspak, na zad obracać« = vertere in contrarium Cn [szyk zmienny] (8:4:2): RejPs 97v; RejKup m3v, Ccv; RejWiz 139; Perverto, Przewrácám/ opák obrácam. Mącz 488c, 138c, 488a; RejPos 245; HistLan F6; obracam mądre názad/ y vmieiętność ich w głupſtwo obracam [Convertit sapientes retrorsum, et scientiam eorum stultam facit]. BudBib Is 44/25; StryjKron 175; ZawJeft 38; kácerſtwo nietylko zbáwienie/ ále wſzelkie dobre zdárzenié opák obraca. PowodPr 15.

a. O jeździe konnej i powożeniu końmi; circumferre Vulg; circumagere PolAnt [co] (7): gdy koniom wędźidłá w gęby wpráwimy áby nam byli poſluſzni/ thedy wſſyſtko ćiáło ich obrácamy Leop Iac 3/3; Ale iż żadny inſzy wozá Słonecżnego nie mogł ták miſternie obrácáć iáko on/ przeto obywátele niebieſcy byli ná tym/ áby záſię Apollo ſwoy vrząd przyiął. BielKron 22v; KwiatKsiąż O2; Albo mu [koniowi] zdrową nogę v ſzyie vwięż/ á wodź go ná trzech y tám y ſám obracáiąc. SienLek 170, 191; BudNT Iac 3/3; WujNT Iac 3/3.
b. O płynącej wodzie [co] (4): Derivo – wode doczieczenią obracąm. Calep 310a.
W przen (3):
Przysłowia: BielKron 458v; Studere suis compendiis, Ná ſwóy młyn wodę obrácáć/ to yeſt łákomie zbieráć. Mącz 388d.

Bo ſie ſtaráć o niezgodę Obracáiąc ná wſpak wodę RejRozpr E4.

Zwrot: »obracać [co] na wspak« (1): RejRozpr E4 cf Przysłowia.
c. bibl. O rytualnym składaniu ofiar [co przed kim] (3): Ręką ſwą przynieſie ofiárę [...] tłuſtoſć y z pierſiámi/ obrácáiąc w ofiárowániu ony pierſi przed Pánem [ad elevandum ipsum elevationem coram Domino]. BibRadz Lev 7/30; BudBib Lev 14/20.
Zwrot: »obracaniem obracać« (1): Lopátkę podnoſzenia y moſtek obrácánia/ ná ogniſtych łoiowych ofiarách wnoſić będą/ áby to obracániem obracáli przed Iehową [ad elevandum elevationem coram Domino] BudBib Lev 10/15.
3. O ruchu wirowym lub przemieszczaniu ruchem wirowym; rotare, versare, volvere Mącz, Calep, Cn; torquere Mącz, Cn; gyrare, offlectere Mącz; circumagere Modrz; circumvertere, conversare, pertractare, vibrare Calep; circumrotare, contorquere, vertere Cn (42): Roto, Toczę/ wálę/ obrácam ná xtałt kołá. Mącz 358d; Verso, I ták y owák obrácam/ vſtáwicznie obrácam. Mącz 486a, 150d, 261b, 506c; Pertracto – Wrękach mampiaſtuię, obraczam. Calep 793a, 256b/1114a, 1139a.

obracać kogo, co (9): Orzeł pátrzył by go [żółwia ze skorupy] dobył: Ná wſze ſkrony [!] go obracał/ Wſzákoż mu nic nie vdziáłał. BierEz M4; RejWiz 84; KwiatKsiąż Ov; Tympanum [...] Zoraẃ/ koło álbo kołowrot który ſzłapiąć obrácáyą á ták ná wierſch co cieſzkiego [!] wciągáyą. Mącz 47Ią; A niema być ćierpian ow obycżay/ gdy Pánienki w tańcu przykro obrácáią [Nec ferendus est mos ille puellas in gyros circumagendi]. ModrzBaz 36v; SkarŻyw 20. Cf obracac co czym, »kamien młyński obracać«.

obracać co czym [= za pomocą czego] (2): BielŻyw 120; Vectis, kołowrotny rigiel/ którym kołowrot obrácáyą. Mącz 477a.

obracać kim, czym [= kogo, co] (2): ModrzBaz 54v; Ręczynká twa nie będźie bułáwką obrácáć GórnTroas 53.

W charakterystycznych połączeniach: obracać ustawnie (2). w tańcu; obracać mięso.

Zwroty: »kamień młyński obracać« (1): Piſze Iozephus iż thám [w Gazie] kámień młyńſki obrácał [Samson] iáko niewolnik. BielKron 52.

»w koło obracać« = torquere circum Mącz; circumvertere, rotare Calep (4): Torquere circum, Wkoło obrácáć. Mącz 459a; Vibro – Podnoſzę, potrząſsam, wkoło obracam. Calep 1120b. 200a, 929a.

»żarna obracać« (1): PLautus poeta Comieſki Tullianow vcżen ten dla ſtaroſci wieku dał ſie do piekarza aby żarna rękoma zawżdi [!] obraczał dla prożnowania. BielŻyw 120.

Szereg: »uwijać, obracać« (1): Potym gráią/ táńcuią/ ſkacżą. Białemi głowámi vwijáią/ obrácáią [Saltatur, foeminae rotantur et circumaguntur] ModrzBaz 54v.
W przen (2):
Przysłowie: Abowiem ták fortuná ſwe kołá obráca RejWiz 100v; Ci ſzcżęśćie opuśćiwſzy ſztuką nárabiáią: [...] Nie ták iáko fortuná wiátry ſwe obráca KlonWor 72.
Przen (7):
Zwroty: »obracać na myśli« = zastanawiać się (1): A to comći vcżynił/ ná myſli obrácay. HistHel C4v.

»słowami obracać« = mówić byle co (1): A zas tych wymyſlow mało A y ſlow by niedoſtało Iakych ſię napłotło rzecżij Doſycż by tak wpiaſku dziecżij Ktoręmi dzis obraczają A ćeſcz moią jnſſym dają RejKup o7.

a) O osobach (5): Uxorius, Którym żoná obraca yáko chce. Mącz 512a; [diabeł mówi o Bogu] á on ſwé pokoie Gwiazdozorné niech rządźi/ wieki niewrotnémi/ Y niech to tám obráca rádámi [= aniołami] ſwoiemi. GosłCast 13.
Zwroty: »obracać sobą« = dręczyć się (1): [mówi Hiob] Ieſlim ſie vkładł tedym mowił/ Y kiedyż wżdy wſthánę? A gdy rozmierzam wieczor/ tedy vſtawam obrácáiąc ſobą áż do świtánia [saturatus sum evagationibus usque ad crepusculum]. BibRadz Iob 7/4.

»świadkami obracać« = przepytywać świadków (1): Versare testes. Swiádkámi obrácáć/ rozmáyicie ych pytáć/ káráć. Mącz 486b.

Szereg: »toczyć a obracać« (1): Obácż ſie nieboracżku obácż/ á nie dáy ſie chełznáć temu ſproſnemu roſtruchárzowi/ ktory tobą tocży á obráca iáko chce RejPos 27.
a. O ciałach niebieskich (3):

obracać co (2): Ale to ták okrutne á dziwne ſtworzenie [= niebo astronomiczne]/ Iedno tylko obráca ſámo przyrodzenie. RejWiz 148v. Cf »obracać okręgi«.

Zwroty: »obracać niebem« (1): A iż to niebo nie ma ktoby im obrácał/ To tu záſię rozumu będzyeſz znowu mácał. RejWiz 148v.

»obracać okręgi« (1): Tenże też obraca okręgi ſpráwą ſwą [Et ipsa in circuitu volvens se in consiliis eius]/ áby cżyniły co im roſkázuie po oblicżu okręgu ziemie. BudBib Iob 37/12.

»obracać sprawą swą« (1): BudBib Iob 37/12 cf »obracać okręgi«.

b. Dręczyć, niepokoić; versare Mącz, Cn; torquere Mącz; vexare Cn (5):

obracać kogo (2): Iezu ktorys ſie od żydow podeptać y przez miłoſierdzia obraczać okruthnie dopuſcił. ſmi. ſie nad nami. TarDuch C3; Animum muliebrem versare in omnes partes, Biáłą głowę rozmáyicie obrácáć. Mącz 486b.

Przen (3):

obracać kogo, co (2): Versat animum cupido regni, Obraca vmysł chćiwość pánowánia/ to yeſt/ trapi/ nędźi. Mącz 486a; ſámego siebie trapię, ſuſzę, Morduię. Miſtrz rozum mię obráca CiekPotr 16.

obracać kim (1): Ista vox me diu torsit. Długo mie to słowo trapiło. Długom ſie z niego nie mógł wypleść álbo długo mną to słowo obrácáło. Mącz 459a.

4. Wysyłać, kierować w określone miejsce [kogo, co; zawsze z określeniem kierunku [w tym: na kogo, na co (2), do kogo (1), czemu (1), „tam” (2)]] (6): [Król obiecał] rozkazać ſię dowiadować y przygliędać zprawę Tureczką wyrozumiewayącz, kiedy a ktoremu mieſczu mocz ſwoię bendą obraczać. ConPiotr 31v; BielSpr 60; Pan Bog Kośćioł ſwoy y ſzerokość iego zá morze/ y ná Indye/ y inne kráiny/ o ktorych ludzie nie wiedzieli/ obráca y obroći/ y rozſzerzy SkarJedn 384; Oczko 12; Młyná gdy nie ma ſwego/ ludźi obrácáć do iednego ſąśiádá/ á ſobie bez miáry vmowić. GostGosp 62.
W przen (1): vrzedi pozitetzne [...] tam wkim batzeli cnote/ godnoſc/ zaſlugi/ tam to obratzali PaprUp F3v.
5. Przeznaczać, wykorzystywać, używać; convertere Modrz, JanStat; applicare Cn [w tym: co (143), kogo (14)] (158): Bo ácż to ieſt prawdá/ iż nie ieſt táki żadny gdy mu co przypádnie od ſzcżęſcia áby go to mierzieć miáło/ ále thego rozno iuż od inych vżywa/ bo pobożnie/ poććiwie/ á z boiáźnią Bożą/ á tám to obráca gdzie ma być ſłuſznie obrocono RejZwierc 143v.

obracać ku czemu (4): Bo on kazał obraczać wſzytko ku cżći ſwoiey A nie dał ći vrody ku niecznocie twoiey RejJóz E2; WujNT 1.Petr 4 arg. Cf Zwroty.

obracać na co (7): ábych to imię IEZVS [...] nośił w ſpráwách moich wſzytkich/ ná chwałę twoię obrácáiąc SkarŻyw 4, 164; OrzJan 95; WujNT Col 3 arg; y co z dobroći y łáſki ludźiom onym/ [...] krolowie pozwolili: to my ná iego [królewskiego majestatu] zelżenie obrácáć mamy? SkarKazSej 692b. Cf »na swoj pożytek obracać«.

W charakterystycznych połączeniach: obracać na chwałę (a. ku chwale) (3), ku czci, na okrucieństwa a uciśnienie, na upadek, na zelżenie, na zgubę.

Zwroty: »ku pospolitemu dobremu obracać« (1): to wszytko, co ku pospolitemu dobremu obracać miał, ku swemu własnemu pożytkowi obraca DiarDop 107.

»obracać marnie, źle« = abuti Mącz [szyk zmienny] (1:1): Mącz 511a; DAry łáſki twey/ obrácáiąc márnie/ Pośmiech ſię zewſząd ná mię/ Pánie/ gárnie GrabowSet T2.

»na (swoj) pożytek, ku swemu pożytkowi obracać« (2:1): DiarDop 107; WujNT Rom 12 arg; Ci ktorzy Poſpolitą Rzecż na ſwoy pożytek Obrácáią/ y ná tym trawią ſwoy wiek wſzytek/ [...] Ci ſą Mártáhuzowie ze wſzech naſprośnieyſzy KlonWor 32.

Przen (1):
Zwrot: »na pożytek obracać« (1): Wola záſię ná ſwoy/ álbo cżáſem ná cudzy duchowny pożytek y náukę wſzytko obraca LatHar 662.
a. O przedmiotach, pieniądzach, wartościach materialnych; conferre Modrz [w tym: co (66)] (67):

obracać ku czemu (8): WujJudConf 241; ludźie márnochlubni/ [...] ku ozdobieniu ſámych śiebie obrácáią ie [szaty] [ad decus et honestatem eas convertunt] ModrzBaz 50; SarnStat 988. Cf »ku potrzebie obracać«, »ku pożytkowi obracać«.

obracać na co (39): A the pyenyadze wſſithkie kradzione na ygrą obraczall. LibMal 1547/129; bogáctwa á zacnośći ſwoie ná márne zbythki á ná trapyenie y ociążánie śirotek á vbogich ludzi obrácáią. LubPs S5; GroicPorz bb3v; KrowObr 87v, Ss4v; miecże poſwiącáią w nocy po wigiliy Bożego Národzenia/ [...] á nádáry Krolom obrácáią BielKron 215v; Mącz 511b; RejPos 226; BudNT przedm a5; ModrzBaz 52v, 119v; Był łakomiec wielki/ á ofiáry y nádánia/ y v grobu położone ſrebro kradł/ y ná ſwe dworzany y przyiaćioły obracał SkarŻyw 528, 13, 87, 139, 412; WujNT 180; SarnStat 359, 419, 442, 493, 1024; GrabPospR N3v; SkarKaz )(2v; KlonWor 53, 82. Cf »na potrzebę obracać«, »na pożytek obracać«.

W połączeniu szeregowym (1): Pánowie y Szláchtá [...] dárowánia náſzé/ [...] niech dźierżą: y będą mieć moc oné przedáć/ zámienić/ oddalić/ dárowáć/ y ku ſwym pożytkóm obrácáć [Barones et Nobiles ... liberom habebunt ipsa vendendi commutandi, alienandi, donandi et in usus suos convertendi facultatem JanStat 745]. SarnStat 988.

W charakterystycznych połączeniach: obracać bogactwo (2), cła, co jest dano (2), dobra (5), dochody (2), dostatek, dziesięcinę, jałmużnę, majętność (4), mamon, myta, nadanie, nakład(y) (2), pieniądze (4), pobory (3), podatki, pożytek (a. pożytki) (2), srebro, sumę (pieniędzy) (2), złoto, zysk; obracać na czary, na dary, na igrę, na obronę (3), na prożne koszty, na swą wolą, na ubogie (3), na zbytek (2).

Zwroty: »indzie(j) niżli trzeba (a. krom wolej) obracać« (2): LibLeg 11/187; Ktorzi tedy tákie podatki trawią/ ábo indźie niżli trzebá obrácáią [aut alio convertant tributa, quam necesse sit]/ o tych mam rozumieć/ że ták cżynią iákoby krew ludzką sſáli ModrzBaz 125v.

»na potrzeby (a. potrzebę), ku potrzebie obracać« [szyk zmienny] (7:1): ná trzy częśći dźielić będą [księża] dochody ſwe: iednę część obracáiąc ná potrzeby ſwe/ drugą ná Kośćioł/ trzećią część ná vbogie OrzRozm I; Kiedyby te nakłády ná inſze Rzecżypoſpolitey potrzeby obrácano [hoc sumptus in alias reipublicae necessitates conferri]/ bárzoby to dobrze było. ModrzBaz 94, 94, 133; ludźie po ſól przyiáchawſzy/ [...] w ſztuki ią iáko lód rąbáiąc/ ku potrzebie obrácáć mogą Oczko 9; PaprUp 13; WujNT 114; SarnStat 442.

»na (swoj) pożytek (a. użytek), ku pożytku obracać« = in (suum) usum convertere Modrz; pro suo usu usurpare JanStat [szyk zmienny] (6:4): yakom ya nyerval vyszny wszadu yego [...] anym ych wnoszyl wdom szwoy y nyeobraczalem ych naszwoy poszythek ZapWar b.r. nr 2329, 1533 nr 2408, [1535] nr 2510; BibRadz I 17a marg; ModrzBaz 48v; PaprUp 13; A wybráne pieniądze/ nie obracáiąc ich ná ſwoy właſny pożytek/ [...] do rąk tych wiernie y zupełnie oddam SarnStat 347; Y dána tymże liſtem wolność Spiſzánom/ [...] áby tę ſól z Sączá wywoźili/ y ku pożytkom ſwym obrácáli. SarnStat 966, 186, 988.

»do skarbu obracać« = confiscare JanStat, JanPrzyw (4): ActReg 45; A wſzyſtkich o złodźieyſtwo álbo łupieztwo obwinionych/ [...] dobrá do ſkárbu náſzégo Królewſkiégo obrácamy [bona thesauro nostro infiscamus Regio JanStat 620] SarnStat 703, 67, 886.

»tam, gdzie nie trzeba, gdzie słusznie obracać« [szyk zmienny] (1:1): RejPos 82v; Bo wiele tu dochodow tákich w Polſzcże mamy/ co ie tám gdzie nie trzebá ſproſnie obrácamy. RejZwierc 251.

»żle, marnie, na złe obracać« (4:3:1): RejZwierz 54; Płácżcie á nárzekaycie nędzni bogacże ſwiátá tego/ iżeſcie márnie obracáli á nie vmieliſcie vżywáć dobrodzyeyſtwá á nádánia Páná ſwoiego. RejPos 194; BielSat L3; A zátym kápłani ich przedawáią ofiáry y zle ie obracáią [At hostias illorum vendentes sacerdotes eis abutuntur] BudBib Bar 5[6]/27; pokarm y napoy dáry Boże ſą/ [...] przeto nietrzebá ich ná złe obrácáć [itaque illis non abutendum]/ ále z dźiękowániem vżywáć. ModrzBaz 52v, 125; BielSjem 25; Ci záſię źle nábywſzy/ gorzey obrácáią: Cżego ná onym świećie duſzą przypłacáią. KlonWor 82.

Szeregi: »b(ie)rać i (albo) obracać« (4): ony ze wſchitkiego tego dzieſſieczynę na sye bieraly y wſſzitek pozitek stich poly na ſſye obraczaly LibLeg 11/84; iáko ſie dla tego pocechowáli/ [...] áby pożytki á ofiary z onych báłwánow bráli/ y nacż to obrácáli/ tho támże tenże Prorok opowieda RejPos 226; SarnStat 67, 886.

»szafować i obracać« (1): temi pieniądzmi nábytemi/ [...] ták ſzáfowáć y one obracáć będę/ żeby nie ná inſzą potrzebę/ ieno ná tę z Pogány/ [...] były obrácáne. SarnStat 445.

»(nie) obracać i (ale) wydawać« (3): Potrzeby tylko ſwe odpráwuiąc nic ná wzbogácenie przyiaćioł áni na zbytki nie obrácał: ále wſzytko ná niedoſtátecżne wydawał. SkarŻyw 292; SarnStat 417, 442.

W przen (1):
Zwrot: »obracać tam, gdzie słusznie przystoi« (1): Niedbáiąc nic by w inych pożytki cżynili/ Lecż by co iáko táko ná nich wyłudzili [...] Bo wieręć on bárzo dba gdyby wełná byłá/ Chociayby ſie owcżárnia wiecżnie obáliłá. [...] A ieſzcżeby nie ták żal/ by tho obrácano/ Tám gdzye ſłuſznie przyſtoi RejWiz 106v.
b. O pracy, staraniach, zdolnościach, wartościach moralnych; dirigere Mącz, Modrz; referre Modrz; dare Vulg [co] (47):

obracać do czego (6): A ći też/ [...] ktorym Pan Bog dáć á oſwiećić racżył łáſką ſwą rozumy y ſmyſly ich/ [...] będą woleli gdzye do cżego głębſzego obrácáć thy dáry od Páná swego. RejPos 156; ModrzBaz 9v, 69; SkarKazSej 694a. Cf »do pożytku obrać«.

obracać ku czemu (18): RejJóz E4v; KromRozm II mv; LubPs Z6v marg; KrowObr 139; BibRadz I 68c marg; GórnDworz Hh6, RejPos 265; KuczbKat 425; Ma śię też do tego pilno przykłádáć Senator káżdy/ żeby [...] wſzytkie rády ſwoie ku pocżćiwey przyſtoynośći obrácał ModrzBaz 27; ArtKanc T5v; tylko żebyśćie tey wolnośći nie obracáli ku pozwalániu ćiáłu WujNT Gal 5/13 [przekład tego samego tekstu KromRozm II], 259. Cf »ku inemu obracać«, »ku pożytku obracać«, »ku złemu obracać«.

obracać na co (17): MurzHist R4v, S2; GliczKsiąż A4v; RejWiz 106v; GórnDworz Cc3, Ee4v; RejPos 23v, 192; RejZwierc 98v; kto śláchectwem ábo możnośćią wiele może/ niech zwierzchność y możność ſwą obráca ná bronienie niewinnych á pokornych ModrzBaz 68 v; SkarŻyw 119; świecka mądrość/ wſzytek ſwoy dowćip dobr tych świeckich doſtáiąc/ ná oſzukánie y ná ſzkody ludzkie obraca. SkarKazSej 658b, 682b; ZbylPrzyg B. Cf »na swoj pożytek obracać«.

obracać komu na co (1): Kłopoty goſpodárſtwá y domow náſzych y dźiatek/ obracay nam Pánie ná náukę zbáwienną SkarKaz 423b.

obracać w co komu czym (1): Ci ktorzy nam wiárę y ſławę Kátolicką podáli/ máło o wierze mowiąc/ wiele w niey cżynili/ [...] á cnem żyćiem wpożytek ie ſobie obrácáli. SkarŻyw A2.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze: aby] (2): GórnDworz Ee4v; Wſzytki práwá wáſze y ſeymy wáſze ná to naprzod obrácayćie/ áby chwałá Boża Kátholická byłá obroniona y rozmnożona. SkarKazSej 682b.

W charakterystycznych połączeniach: obracać czystość, dobro, dowcip, mądrość, nauki, prawa (3), sakrament, zakon [= prawo]; obracać ku czci (4), ku chwale [czyjej] (3), ku poczciwej przystojności, na swą wolą.

Zwroty: »[na kogo] fortele obracać« (1): Nieprzyiaćiele moi o mnie rádę máią/ Ná mię wſzytki fortéle ſwoie obracáią KochPs 103.

»ku inemu obracać« (1): Ito czi grzeſzą/ ktorzy ku ynemu obraczaią ten ſacrament/ niż ku odpuſzczeniu grzechow SeklKat Yv.

»na marności, na marne zbytki obracać« [szyk zmienny] (1:1): RejPos 192; Niepoććiwy á wſzetecżny y máło ná tho bacży/ y ná márne zbythki álbo ná ſkázę drugich to [dobrodziejstwo] obrácáć będzie. RejZwierc 98v.

»(sobie) ku pożytku (a. pożytkowi), na swoj (a. własny) pożytek, do [czyjego] pożytku, sobie w pożytek, wedle pożytku obracać« [szyk zmienny] (4:3:2:2:1): Karze pan bog ty ktorzy prawdy ſlowa iego niewiſnawaią/ albo ie naſwoy pozitek obracaią SeklKat L3; BibRadz I 353v; KwiatKsiąż C2; Utilitare officium dirigere, Posługę ſwą zá pożitkiem nieść/ álbo wedle pożitku obrácáć/ kto więcey da temu zábiegáć. Mącz 350b, 511b; BiałKat 173v; vcżynki náſze obrácaymy/ nie ná prożną chłubę co ieſt nikcżemna: áni ná właſny pożytek/ co należy ná ſzynkarze/ ále álbo ku pożytkowi ludzkiemu/ álbo ku chwale Bożey [operaque nostra referamus ... ad hominum commoditatem vel ad Dei laudem] ModrzBaz 59, 70v; SkarŻyw A2, 141; áby pożytkow ſąśiad ſwoich ták bronili/ iákby wſzytko co poczną do nich obrácáli/ ſwoich zápomináiąc. SkarKazSej 669b.

»pracą, staranie, posługę, postępki, uczynki obracać« = opera referare Modrz (4:3:1:1:1): Mącz 350b; Ieſt ták poprawdzie/ iż kto práwie miłuie/ wſzytkę ſwą myſl/ wſzytkę śiłę/ y ſtáránie ná to obráca/ áby ſie tey ktorą miłuie podobał. GórnDworz Cc3, Ee4v, Hh6; ModrzBaz 59; Appollináris [...] kośćielną iedność tárgał: [...] wſzytkę pracą ná to obracáiąc/ áby kośćioł Boży pſował. SkarŻyw 119; GórnRozm D2; WujNT 259; SkarKazSej 694a; Ná dźiateczki obrácay wſzytkę pracą twoię. ZbylPrzyg B.

»sprawy obracać« (7): RejJóz E4v; Iáko wſzythki ſwe ſpráwy obrácáć mamy ku ćći imienyá Páńſkiego. LubPs Z6v marg; BibRadz I 68c marg; RejPos 265; ábyſmy widźieli cel/ do ktoregobyſmy rády y ſpráwy náſze wſzytkie obrácáć mieli [ut scopum videamus, quo consilia et actiones nostrae omnes sint dirigende] ModrzBaz 9v, 69; Ku cżci ſwey Oycże łáſkáwy/ rácż obrácáć náſze ſpráwy ArtKanc T5v.

»ku złemu obracać« (1): Wſzakoż mądremu rozumowi nie zda ſie tho rzecż ſłuſzna, aby dla iedney niewiaſty abo dwu (ktore mądroſci zle pożywaiąc ku złemu ią obraczaią) Iuż by więc wſzytkie miały ſtradać dobra od Boga cżłowieku danego. GlabGad A2v.

Szeregi: »brać a obracać« (1): ći ktorziby [!] mieli chowáć dzieći ſwe/ ſluſznie mogą ono [wychowanie] ſobie ná kſtałt á przykład bráć á obrácáć. GliczKsiąż A4v.

»szafować a obracać« (2): Pátrzayże záſię nacż oni ſwięći ſzáfárze przez Duchá s. ſpráwieni ono dobro á ono zebránie Koſciołá ſwięthego ſzáfowáli á obrácáli. RejPos 23v, 192.

Przen (1):
Zwrot: »wszytkie sprawy obracać [do czego]« (1): Sámá cnotá/ iáko nieiáki Duch Boży/ miárkowáłáby złe żądze/ y wſzytkie ſpráwy obrácáłáby do pánowánia ſtátecżnego rozumu ModrzBaz 136v.
c. O osobach; adhibere JanStat [kogo, co] (21): Ty y inne niewolniki ták obraca Ceſarz/ ſtárſze takież grube álbo máłogodne do roley obráca/ młode dawáiąc vcżyć według vrody lat álbo godnośći BielKron 261v.

obracać do czego (5): BielKron 261v; Oćiec iego Augelerus/ mátká Márya/ [...] tego Piotrá oſobliwie miłuiąc/ [...] do ſzkoły go ná náukę/ iną bráćią do robot obracáiąc/ dáli. SkarŻyw 470; [Turcy krześcijańskie narody wojują aby króle mordowali] dźiatki lepak co ślicżnieyſze oboiey płći/ áby do ſwego Biſurmáńſtwá/ y pſoty beſtialſkiey obrácáli PowodPr 9. Cf obracać od czego do czego.

obracać od czego do czego (2): SkarŻyw 558; nie máſz ktoby hámował á od zbytkow do pracey młodź obrácał. GórnRozm L3.

obracać ku czemu (2): [Mamaluchy] Stároſtá kupuie/ á ku wſzelkiey poſłudze obráca/ zwłaſzcżá ku walce álbo ná ſtráż BielKron 456. Cf Zwrot.

obracać na co (7): GliczKsiąż 14; BielKron 261v [2 r.]; [Turek] nie ma lepſzych mężów/ ieno co s Krześćijan pobrał/ zwłaſzcżá naſzego ięzyká Słowáki/ kthore ná Iáńcżáry obráca á ćwicży ná ſtrzelbę. BielSpr 60, 69; SkarŻyw 573. Cf Zwrot.

obracać w co (2): KochSat B; źle zásłużeni máią być ſromotą á karániem [...] trapieni: áby śláchćicom śláchectwo odięto/ á nieśláchćice w niewolniki obracano [ut nobiles in plebeios, plebeii in servos reiiciantur] ModrzBaz 119.

cum inf (1): [Rzymianie] poſłáli tu złocżyńcow 30000 z legią wielką/ ktore obrácáli/ iedny páść dobytki/ drugie ná ſtraż/ drugie ná bitwę BielSpr 69.

W charakterystycznych połączeniach: obracać do pracej, do robot, do rolej, do służby (bożej), ku posłudze, na naukę, na urząd od bałwochwalstwa, od zbytkow.

Zwrot: »na potrzeby (swe), ku potrzebam (swym) obracać« [szyk zmienny] (1:1): [Xantus mówił do żony] Iákobych záwżdy ſługi twe/ Obrácał ná potrzeby ſwe BierEz B3v; SarnStat 520.
α. O częściach ciała [co] (4):

obracać k czemu (1): Chciał teſz áby ty cżłonki ktore niekiedy kwoli cżártu y świátu obrácał Pánu Bogu poświęćił y poſlubił BiałKaz M4v.

obracać na co (3): Iáko ieſt Ludzkie przyrodzenie złożone od Bogá z ćiáłá á z Duchá/ tákże ie też y my ná dwoie obrácamy/ iedno ná Smysł/ drugie ná Pracą BielSpr b3v; KarnNap E4v; v Máttheuſzá [...] y v S. Páwłá cżłonki niepráwośći ſłużące/ ná cnotliwe poſtępki y ſpráwy obrácáć w obudwu Teſtámenćiech Boſkich roſkazano. LatHar 110.

d. O czasie; dare Modrz [w tym: na co (7)] [co] (8): to ieſt rzecż ſłuſzna y rozumowi przyſtoyna/ iżbyſmy mieli pewne dni ktorebyſmy wſzyſtki ná chwałę Bożą obracáli KuczbKat 300, 295; to ieſt/ áby ten cżás ktory ſproſne poſpolſtwo obráca ná bieśiády y ná gry/ oni obrácáli cżęśćią ná ſpánie/ cżęśćią ná wynáydowánie rády o dobrem rządzeniu Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 26v; PowodPr 50; Przetoż po národzeniu iego/ zá obiáwienie Pánu Bogu dźiękuiem/ y ná to święto dźiśieyſze obracamy. SkarKaz 513b.
Zwrot: »na marność, źle obracać« = abutere Mącz (1:1): Mącz 511a; więcey ćiáłu y świátu/ ániżeli Pánu Bogu chcą ſię przypodobáć ná márność/ opilſtwá/ roſkoſzy/ cżáſy ſwe obracáiąc. WerGośc 203.
6. Przemieniać, zmieniać, przekształcać, tworzyć coś z czegoś nadając inną (często przeciwstawną) wartość, sens, kształt itp.; convertere PolAnt, Modrz, JanStat; vertere Mącz; reicere Modrz; deducere, transferre Vulg; conferre, intervertere, retroagere Cn [w tym: kogo, co (142)] (147):

obracać w co (121): abi miedzi namy przyazny they naschey ktorą mami miedzi sobą wnieprziyaſn nieobraczaly LibLeg 10/92, 10/92; PatKaz II 64; ſtrochą dobrych muśięm do nieba iść/ nie [...] zmędrcami tego świata/ ktorych mądrość wślepotę Bóg obrácá MurzNT 28v; Ty záwżdy w rádość obrácaſz káżde me trapyenye LubPs Hv, H; OrzRozm P4v; Rzymiánie obracáli miecże y włocżnie dwoie w płużne żelázá BielKron 131v; Culpam in gloriam vertere, Niecnotliwy vczynek w chwałę obráćáć [!]. Mącz 485d, GrzegŚm 31; biedá wam wſzetecżnicy ktorzy obrácacie dzień w noc/ á cżynicie s ſwiátłośći ciemnośći. RejZwierc 63; BudBib Is 44/25; MycPrz I C3; dárow tych Bożych/ zle ludzie vżywáią/ á męſtwo y żołnierzſtwo w okrućieńſtwo/ y śćiśnienie rozumnego ſtworzenia/ [...] obracáią. SkarŻyw 189, 3; CzechEp 111; pijánice dwá kroć y trzy kroć więcey piją niżli ieſt potrzebá/ [...] y gębę ſwoię (co y wſtyd powiádáć) w ſproſny cżłonek obracáią WerGośc 241; GostGosp 138; WujNT 167, Iudae 4, Yyyyy4v; KlonKr B; [sekta aryjańska] wiárę krześćiáńſką [...] opákuie y w pogáńſtwo obraca PowodPr 36, 53; SkarKaz 8a, Oooov; Wſzyſcy ſię wolnośćią śláchecką bronią/ [...] y poczćiwą á złotą wolność w niepoſłuſzeńſtwo y we wſzeteczność obracáią. SkarKazSej 659a, 694b. Cf obracać w co komu; w co czym, Zwroty.

obracać na co (9): RejJóz G8v; Kościoły náſze obracáią ná ſproſne mieyſcá/ á ktore cudne/ tedy ie Máchometowi poświącáią. BielKron 261v; trzebá vrzędniki poſtánowić/ ktorziby [...] nieodieżdzáli/ áżby widźieli iuż wſzytko być bezpiecżno od tych/ ktorzi wypráwę woienną ná łupieſtwo domowe obrácáią [qui expeditionem bellicam ad praedam domesticam convertunt]. ModrzBaz 117v. Cf »na dobre obracać«, »na pośmiech obracać«.

obracać w co komu [w tym: sobie (8)] (10): OrzQuin Cv; á roſkoſz onę/ wboleść ſobie obracáiąc/ gdy ná wierzchu gorżał/ogiéń vgáśił we wnątrz SkarŻyw 249; LatHar 617. Cf »w śmiech sobie obracać«.

obracać w co czym (1): tá Viceſgerentia w Mázowſzu vſtáć ma/ którą my iuż mocą Séymu tego/ ná wieczné czáſy vmarzamy/ ábroguiemy/ y wniwecz obrácamy. SarnStat 1147.

Przysłowie: Nigrum in candida vertunt. Czarne w białe obrácáyą/ to yeſt złe w dobre. Mącz 246d.
Zwroty: »dobre we złe obracać« (2): Tak ci téż cieleſni ludzie dzialaią/ dobré we zlé obratząią OpecŻyw 59; WujNT 30.

»w dobre, w lepsze, na dobre obracać« [szyk zmienny] (2:1:2): RejJóz Q; ActReg 148; O Boże/ ktory miłoſnikom twoim wſzytko w dobre obracaſz/ rácż dáć ſercom náſzym nieodmienną ſkłonność y chęć ku (Boſkiey) miłośći twey LatHar 617. Cf »złe w dobre obracać«.

»w lekkość a w sromotę obracać« (1): In crimen vertere quod gloriae esse debet, W lekkość á w ſromotę obrácáć coby ku czci miáło być. Mącz 485d.

»w śmiech, w (a. na) pośmiech, w pośmiewisko, w dworstwo obracać« = vertere in iocum Mącz [w tym: sobie (9)] [szyk zmienny] (11:7:1:1): BierEz C2v, N; A radę nawyſſego na poſmiech obracżali [consilium Altissimi irritaverunt]. WróbŻołt 106/11; Y coż kolwiek pocznę ſobie miedzy niemi wſſytko ſobie ná poſmiech obrácáią RejPs 164; LibMal 1554/193v; Swyątoſći przez ktore bywamy pośwyęconi [...] zárzucáyą á w pośmyewiſko obracáyą. KromRozm I D4; KromRozm II m; LubPs Rv; BielKron 157, 202v; Mącz 485d; RejAp 192; WierKróc A4v; KochPs 19; NiemObr 92; BielSjem 9 [2 r.]; Co ſwoi z zalem mowi tho ſobie opci napoſmiech obraca PaprUp H2; GrabowSet L2; SkarKazSej 695b.

»we złe obracać« (3): In contumeliam vertere quod alius bene gesserit, We złe obrácáć co kto w dobry ſpoſób czynił. Mącz 485d. Cf »dobre we złe obracać«.

»w żarty, w kunszt obracać« [w tym: sobie (1)] (3:2): Liecz ono ſobye wknuſth [!] a wſzmyech obraczall LibMal 1554/ 193v; RejZwierz 134v; GórnDworz M5v; W żárty obracáią chleb/ á wino żeby zbytki ſtroili. PowodPr 72; KlonWor 41.

»złe w dobre (a. na dobre) obracać« [szyk zmienny] (2): Mącz 246d; z dopuſzczenia Bożego (ktory złe rzeczy ná dobre obraca) muſzą być ná świećie haeretyctwá y odſzczepieńſtwá. WujNT 607.

a. Przekształcać w inną jakość fizyczną [w tym: co w co (19), kogo w co (1)] (22): Cżemu otrokowie więcey maią zębow niż białe głowy. (–) Iż otroci więcey maią ciepła przyrodzonego, ktore może takową wilgotnoſć mocniey podnoſić á w zęby obraczać. GlabGad C3v, E2, H3v; Studnia co w kámięń drzewo obraca/ ieſt v Lipowcá Oczko 8v, 2v.
α. bibl. O przemianach dokonywanych przez Boga lub bogów mitologicznych; deducere Vulg; convertere PolAnt [co w co (11), kogo w co (2)] (13): Pan [...] w głębokie iezyorá obrácáć racży opoki/ Suchą ſkáłę łácniuchno on odmieni w wod zdroy głęboki LubPs Z6v, Y5v; Leop Nah 1/4; Thákći pogáni pocżuią gniew iego/ iáko obraca wody w ſłoność [sicut convertit aquas in salsuginem]. BibRadz Eccli 39/27[28]; BudBib Ier 2/15, Eccli 39/27; Oczko 9; KochPs 94, 165; chwalćie zgodnie Páná/ co gdy chce w lod obrácá ognie. GrabowSet X2v.
αα. O osobach [kogo w co] (2): Więc y w to niewiérz/ áby w téy kráinie Medaea iáka/ y Circe niebyłá Która by ludźi obracáłá w świnie KochFr 88; [Bóg] wierne ſwe zniewoley/ z piecá roſpalonego/ y ze 1wiey iámy/ zdrowo wywodźił: á niezbożniki morduiąc y do morzá wrzucáiąc/ ná drugie też z niebá ogień ſiárcżyſty ſpuſzcżáiąc y w ſolne ſłupy obrácáiąc. CzechRozm 183v.
ββ. O Eucharystii [co w co] (1): ábyſmy wierzyli/ że śie iſtność Chlebá y Winá w prawdźiwe Ciáło Páná Chriſtuſowe y w iego Kreẃ prawdźiwą/ niebieſkim przeżegnánim obraca. KuczbKat 165.
b. Zniekształcać, wypaczać [co] (1):
Szereg: »obracać i okęsać« (1): tho obycżay wſzytkich kácerzow piſmo obarcáć [!] y okęſáć SarnUzn D5v.
c. W zwrotach oznaczających zniszczenie (63):
»(do końca) wniwecz obracać« = cassare Mącz, Modrz; abolere, corrumpere, devastare, pervastare, pessundare, profligere Mącz; irritum facere, ponere in nihilum PolAnt; in nihilum convertere, irritare Modrz, JanStat; abrogare, antiquare, conturbare Calep; redigere ad nihilum a. ad vanum Cn [w tym: o osobach (3)] [szyk zmienny] (57): FalZioł I 53c; GlabGad H3v, H8v; RejPs 118v; nynyeysem pyssmem onego qwythwya y zapysh kasswya a wnywecz obracza y vmarza. ZapWar 1548 nr 2667, 1543 nr 2667; LubPs F4, T6; Cłá wſzytki ktore ſą nádáne po śmierći Krolá Włádiſłáwá Oycá náſzego Káſſuiem y w niwecz obrácamy. UstPraw E; Aboleo, Głádzę/ zniſzczam/ máżę/ zágubiam/ w niwec obrácam. Mącz 261d; Devasto et Pervasto, Wypuſtoſzam/ kázę/ pſuyę/ w niwecz obracam/ łupię/ drę. Mącz 476b, 40a, 130c, 209c, 294d [2 r.], 360d, 438a; A gdyż to czyniſz/ niſzcząc Máieſtat Królá Polſkiégo/ depcąc y gáſząc imię Królewſkié/ y Króleſtwo Polſkié w niwécz obracáiąc. OrzQuin Aa3, B2; Otoż kto by odćináiąc tho/ áffekty niſzcżył/ á do kończá wniwecż obrácał/ bárzo by ſie wtym obłądził GórnDworz Ff7; zli Prokuratorowie [...] wykręcáią dekretá/ ſtátut ſzpocą/ práwo niſzcżą y wniwecż obrácáią GórnDworz Hh6, Dd7v; Cżemu thu nie ſłuchaſz tey wierney rády Páná ſwoiego/ á roſpraſzaſz y w niwecż obrácaſz ony ſwięte dáry á hoyne vpominki iego? RejPos 185v; A iáko ie Pan Bog/ y lżyć/ y tępić/ y w niwecż obráczáć obieczuie/ y prośb/ y wołánia iego/ nigdy wyſłucháć niechce. RejPos 202v, 189v, 334v; WujJud 133v; WujJudConf 114v; BudBib Is 40/23, 1.Mach 14/44; MycPrz II C2; Rády wielkich Monárchów pan w niwecz obraca/ Pan ludzkie myśli opák wywraca. KochPs 45, 202; náwet cżłowiecżeńſtwo przedtym zbudowáne/ w niwecż záś obráca CzechEp 148, 83, 261; Calep 7b, 77b, 255a; GrabowSet D2, Ev, E4v; WujNT 845; WysKaz 2; przywileie náſzé [...] iáko bárzo ſzkodliwé y obłędliwé káſsuiemy/ wniwecz obrácamy y odwoływamy [privilegia nostra ... cassamus, irritamus et revocamus JanStat 630]. SarnStat 61, 273, 298, 393, 542 (9); iáko goniec nie dálekiego iuż Antykryſtá/ [...] wſzyſtko przed ſobą nie tylko pożyra/ ale też nogámi depce/ kruſzy/ y wniwecż obraca. PowodPr 9; PaxLiz D3. Cf »z trzaskiem wniwecz obracać«.

»w popioł, w perzyny, w proch obracać« = cinefacere, dispulverare Calep [szyk zmienny] (3:2:1): [ogień] drwa twarde á mocne obracza w węgle trwałe y długo ciepło dawaiące/ ale ſłomę albo plewy hnet w perzyny obracza albo w popioł. GlabGad H3v; Zeby w popioł náſzych dobr iuż nie obracano/ Iák też Przodkom y innym tym czáſem czyniono. MycPrz I [D]; KochTr 20; Calep 195b, 332a.

»z trzaskiem wniwecz obracać« (1): Záwżdy yą pan/ [...] rátował/ á wſſyſtkye ony burze y nawáłnoſci dźiwnye ſtrzaſkyem w niwecz obracał KromRozm III L3v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Contorqueo – Obracąm, kieruię. Calep 253a; Pervolvo – wiwracząm, obraczam. Calep 794b; Voluto – Vſtawnie przewaliam, obrácám. Calep 1139a, 256a, 315b, 1114a.

Formacje współrdzenne cf WROCIĆ.

Cf OBRACAJĄCY, OBRACANIE, OBRACANY

MC