Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [ODBIEGŁY]

Następne hasło: ODBIERAJĄCY »

ODBIERAĆ (56) vb impf

o oraz a jasne; é (14) KochPs, SarnStat (12), GosłCast, e (4) Mącz.

Fleksja

indicativus
inf	odbiérać
praes
	sg	pl
1	odbiéråm	odbiéråmy
2	odbiéråsz
3	odbiérå	odbiérają

praet
	sg		pl
1	m	odbiéråł	m pers
3	m		m pers	odbiérali

fut
	pl
3	m pers	będą odbiérać

imperativus
	sg
2	odbiéråj

conditionalis
	pl
3	m pers	niechåjby odbiérali

inf odbiérać (32). ◊ praes 1 sg odbiéråm (2). ◊ 2 sg odbiéråsz (1). ◊ 3 sg odbiérå (7). ◊ 1 pl odbiéråmy (1). ◊ 3 pl odbiérają (4). ◊ praet 1 sg m odbiéråł (1). ◊ 3 pl m pers odbiérali (1). ◊ fut 3 pl m pers będą odbiérać (1). ◊ imp 2 sg odbiéråj (1). ◊ con 3 pl m pers niechåjby odbiérali (1). ◊ part praes act odbiérając (4).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Brać lub dostawać od kogoś (48)
- a. Bez zgody właściciela, często przemocą (8)
  - Przen (2)
  - α. Odzyskiwać rzecz przywłaszczoną przez kogoś (1)
- b. Nie zadając gwałtu lub mając do tego prawo (40)
  - Przen (3)
  - α. Pobierać należności, podatki, daniny itp. świadczenia (28)
  - β. Otrzymywać rzecz pożyczoną lub wcześniej daną (5)
    - Przen (2)
2. Oddzielać od tego, co przylega (2)
- a. Drylować (1)
3. Wysłuchiwać, przyjmować przysięgę, hołd, sprawozdanie (6)

1. Brać lub dostawać od kogoś (48):

a. Bez zgody właściciela, często przemocą; desumere Calep; accipere, adimere, auferre, demere, orbare, privare, subtrahere Cn [co] (8): LeovPrzep D4v; W źiemi Podolſkiey/ Pewne vćiſki. Tátárom iż s Korony niewiem prżecz dawáią/ Táki nieznośny vrgielt ktory odbieráią. MycPrz I Cv; Calep 314a; KmitaSpit C3v.

odbierać od kogo (1): Iákoż y w tym znáć Stároſtow niepotężność/ bo do ſądu gdy ieden ábo dwá z ruśnicámi prżiydą/ łátwie im ruśnice Stároſtá bierże/ ále kiedy ich ſześćdźiesiąt ábo ſto prżiydźie zá kim z ruśnicámi trudno tám od tych ruśnice odbieráć GórnRozm I2v.

Przen (2):

odbierać od kogo (1): A on, co z puſzką chodźi/ z liſtem pod piecżęćią: Ma ná piecży pożytek/ y ſtrzeże go z chęćią. Záſzedſzy zá gęſty kierz/ ieſli puſzká ćiężka: Wnet ią tám rewiduie/ á niewiele mieſzka. [...] Swiętego Piotrá klucżem depoſit otwiera: A pobory ſtráſzliwe od świętych odbiera. KlonWor 49.

Zwrot: »sobie odbierać« = pozbawiać się czegoś (1): gdy kto w bezżeńſtwie zoſtáie/ gdy wolne rzeczy ſam ſobie zákázuie/ gdy ſobie tę roſkoſz y kochánie odbiera/ ktoregoby bez grzechu záżyć mogł. SkarKaz 120b.

α. Odzyskiwać rzecz przywłaszczoną przez kogoś [co] (1): Krolowi Stephánowi/ nie ćięſzko było przez cáłe trzy látá Moſkiewſką ziemię woiowáć/ y to co był on Tyran od W.X. Litewſkiego nieſłuſznie odiął/ mężnie odbieráć/ y Rzeczypoſp. przywrácáć. VotSzl B.

b. Nie zadając gwałtu lub mając do tego prawo; acceptare, accipere Cn [co] (40): Sádow pilno ſtrzedz: á gdy przyydźie cżás/ owoc rządnie odbieráć: iedno ſuſzyć/ drugie chowáć. GostGosp 64.

odbierać od kogo, od czego (3): Y poſyłał potraw od ſtołu ſwego do nich (marg) Właſnie/ y odbierał odbierki od oblicza ſwego. (–)/ y rozmnożyły ſię potráwy Biniáminowe BudBib Gen 43/34; CiekPotr 73; proſzę pokornie żeby W.M. moy Mośćiwy Pan/ iáko inne offiáry moie/ ták y te z fortunnych przyiázdow W.M. triumphy/ iáko od tego ktory práwie ab incunabulis W.M. ieſtem wſzytek zwykłą Mośćiwą łáſką odbieráć racżył RybWit A2.

Przen (3): Serce mi każe spiéwáć pánu ſwému/ A ſercu ięzyk poſłuſzny pełnému Odbiéra ſłowá/ y nowy rym dźieie KochPs 66; Swobodna myśl wykrzyka/ Gdy ſię z troſką potyka/ Więc ták płácż iáko y śmiech iednáko odbiera/ Rozbiegłe ſerce wśćiąga/ á zkurcżone wſpiera. RybGęśli C4.

odbierać od czego (1): Stoſuy myśli do tego/ byś vżyć vmiáłá/ Co od ſczęśćia odbiéraſz/ zá to dźiękowáłá. GosłCast 37.

α. Pobierać należności, podatki, daniny itp. świadczenia; colligere JanStat; accipere Cn [co] (28): Goski A2; Reges aerarii, Szácownicy álbo poborcę ćy którzy ſzácunki vſtáwiáyą y odbieráyą. Mącz 349c, 191d, 442c; GostGosp 74 [3 r.], 80, 114 [2 r.], 124, 138, 158, 164; Sub interregno obá ſpółem prowenty odbiéráć máią/ y iémi bez pozwolenia obu narodów ná Elekciiéy ſzáfować nie máią SarnStat 1202, 188, 362, 413, 859; VotSzl E, Ev.

odbierać od kogo, od czego (4): Vrzędnik/ Włodarz/ Páni Stára ktora do folwárkow ieźdźi/ álbo Pánná ſłużebna według proporcyey/ iáycá/ kury/ przez cáłe láto zá qwity odbieráć od Dworek máią GostGosp 108, 72, 136; A kwit téż winien odbiéráć od Kápituły SarnStat 1269.

W charakterystycznych połączeniach: odbierać beczki, cło, czynsze, czyny, koce, kury, kwit, listy, nabiały, pieniądze (4), prowenta, przędzę, skory (2), szacunki, tarcicę, wagi, wymiar; odbierać na każdy czas, pod rekognicyjami, wedle znakow, za aprobacyją dekretow, za kwity.

Zwroty: »do rąk swych odbierać« (1): té pieniądze [...] máią ći to pánowie Podſkárbiowie z Prowizory do rąk ſwych odbiéráć/ y oné ninácz inſzégo/ iedno ná tę potrzebę Turecką [...] obrácáć SarnStat 442.

»pod liczbą, pod wagą odbierać« (1:1): Goźdźie/ gonty/ cegłę/ y inſze rzecży/ ták máłe y mnieyſze/ pod licżbą máią odbieráć: bo ná tym Rzemieślnicy zwykli oſzukawáć Száfárze y Vrzędniki GostGosp 14, 58.

β. Otrzymywać rzecz pożyczoną lub wcześniej daną (5):

odbierać od kogo (1): gdy gość przyiedźie/ klucż mu dáć/ á kiedy odiedźie/ záś to rządnie odbieráć od niego. GostGosp 22.

odbierać czym [= w jakiej postaci] (1): Dług nie zápiſány, máiętnośćią płácąc ma ſtróná przyiąć. Ale ieſli zápiſány, tedy może zbrónić ſie máiętnośćią odbiéráć SarnStat 694.

W przeciwstawieniach: »dać, oddawać ... odbierać« (2): Piwo ma oddáwáć Vrzędnik kiedy Pan przyiedźie/ komu każe: y gdy Pan odieżdża/ ma záś ſługá tenże odbieráć pozoſtáłe GostGosp 24, 22.

Przen (2): Ze cżterech żywioł ludźie cżłowiecżeńſtwo máią. Ktorym záś ich właſnośći po śmierći wracáią. Ziemiá bowiem odbiera/ żiemię álbo ćiáło/ Wodá krew/ á wiátr oddech KołakCath B4v.

Zwrot: »korcem odbierać« (1): TV pátrz iáką ſowitą/ lichwę s tego mamy/ Garſcią kęs rozrzućiwſzy/ korcem odbieramy. RejZwierz 138v.

2. Oddzielać od tego, co przylega (2): Exosso, Odbieram/ Wyciągamo [!] álbo łamię koścy. Mącz 270d.

a. Drylować (1): Powidłá oſobne/ á do kuchniey potrzebne dźiáłáć: peſtki odbieráć ná naśienie/ ále nie wárzone. GostGosp 130.

3. Wysłuchiwać, przyjmować przysięgę, hołd, sprawozdanie (6):

odbierać od kogo (3): Ktorego dniá onego oſtátniego ocżekawamy: gdy trąby ſwoiey głoſem do Máieſtatu ſwego ſądowego wyzowie żywe y zmárłe/ odbieráć licżbę zſpraw od káżdego [rationem actionum ab omnibus exacturum] ModrzBaz 136v; Máią téż ćiż Hetmáni od Rotmiſtrzów pomięnionych/ y od żołniérzów ná zamkách/ y od puſzkarzów przyśięgę táką odbiéráć/ iáka Stároſtom ieſt wysſzéy opiſána. SarnStat 1205, 426.

Zwroty: »hołd odbierać« (1): Stoiąc przed nim [posłem carza tatarskiego] Moſkiewſki poſelſtwo przymował. Dom ſwoy obecny w Moſkwi za dźiedźictwo máiąc/ A Hołd roku káżdego wielki odbieráiąc. MycPrz I C3v.

»odbierać przysięgę« [szyk zmienny] (4): A ieſliby z obu ſtron nie pewné znáki pokazáli/ tedy nie odbiéráiąc przyśiąg z obu ſtrón/ dla krzywoprzyśięſtwá/ máią gránicé wedle ſumniénia ſwégo [...] vczynić SarnStat 471, 426, 846, 1205.

Synonimy: 1. a. kraść, łupić, odejmać, odejmować; 3. przyjmować.

Formacje współrdzenne cf BRAĆ.

Cf ODBIERAJĄCY, ODBIERANIE, ODBIERANY