[zaloguj się]
[pdf]

BRAĆ (3215) vb impf

a jasne, w temacie praes o oraz e jasne.

Fleksja
inf brać
indicativus
praes
sg pl
1 biorę, bierzę, bierę, biorę bierzemy, bierzem, bierzymy
2 bierzesz bierzecie
3 bierze biorą, bierzą, bierą
praet
sg pl
1 m bråłem m pers bralismy, -smy brali, -chmy brali
f -m brała, ja brała m an
2 m bråłeś m pers braliście
f brałaś m an
3 m bråł m pers brali, brali są
f brała m an
n brało subst brały
fut
sg pl
1 m będę bråł m pers będziemy brać, brać będziemy
f będę brała m an
2 m m pers brać będziecie, będziecie brać
3 m będzie bråł, brać będzie m pers będą brać, brać będą, będą brali
f będzie brała m an
n będzie brało subst
imperativus
sg pl
1 bierzmy
2 bierz, bierzy bierzcie
3 niech(aj) bierze niech(aj) biorą, niechaj bierzą
conditionalis
sg pl
1 m bych bråł m pers bysmy brali, bychmy brali
2 m byś bråł, bråłbyś m pers byście brali
3 m bråłby, by bråł m pers braliby, by brali, by byli brali
f by brała m an
n by brało subst by brały
con praet
sg
3 m by był bråł
impersonalis
praet bråno
con bråno by, by się brało
participia
part praes act biorąc, bierząc
inne formy
fut sg 2 - będziesz bråł, brać będziesz

inf brać (716) [w tym 2 r. zapisy, które można czytać jako braci MetrKor 37/4, LibLeg 11/134]. ◊ praes 1 sg biorę (80), bierzę (42), bierę (1); biorę BierEz, PatKaz II (4), March2, RejJóz, BielKom, Leop (3), BibRadz (2), BielKron (5), OrzQuin (2), GórnDworz (3), RejPos (2), BudNT, CzechRozm (2), KochOdpr, MWilkHist (4), CzechEp (5), KochPhaen, KochMRot, Calep (21), GrabowSet (3), KochFrag, WujNT (3), SkarKaz, CzahTr; bierzę PatKaz III, ZapWar (3), BielŻyw, LibLeg, KrowObr (3), HistRzym; biorę: bierę RejKup (1 : 1), biorę: bierzę Mącz (7 : 31), SkarŻyw (2 : 1). ◊ 2 sg bierzesz (55). ◊ 3 sg bierze (534). ◊ 1 pl bierzemy (71), bierzem (14), bierzymy (4); bierzem Oczko, SkarKaz (8), SkarKazSej; bierzymy LibLeg, CzechEp; bierzemy : bierzem SeklKat (2 : 1), SkarŻyw (1 : 1), ArtKanc (1 : 1), LatHar (1 : 1); bierzemy : bierzymy RejPos (4 : 1), GrzegŚm (2 : 1). ◊ 2 pl bierzecie (26). ◊ 3 pl biorą (364), bierzą (58), bierą (2); bierzą GlabGad (7), BierRozm, SeklWyzn, ZapWar, SeklKat (3), GliczKsiąż (4), KrowObr (8), KochSat, RybGęśli; biorą : bierzą PatKaz III (1 : 1), MetrKor (20 : 2), FalZioł (9 : 1), BielŻywGlab (1 : 2), LibLeg (2 : 1), WróbŻołt (1 : 1), RejKup (1 : 1), Mącz (1 : 7), SkarJedn (7 : 3), SkarŻyw (1 : 4), NiemObr (3 : 3), ReszList (3 : 1), WujNT (19 : 1), SkarKazSej (2 : 2); biorą : bierzą : bierą OpecŻyw (2 : 1 : 2); biorą (54), biórą (1), -o- : -ó- Strum (1 : 1). ◊ praet 1 sg m bråłem, -m bråł (16). f -m brała (4), ja brała (1); -m brała : ja brała ZapWar (3 : 1). ◊ 2 sg m bråłeś, -ś bråł (3). f brałaś, -ś brała (2). ◊ 3 sg m bråł (134). f brała (29). n brało (16). ◊ 1 pl m pers bralismy, -smy brali (5), -chmy brali (2); -smy HistRzym, BielSat, LatHar, CzahTr; -chmy RejZwierz; -smy : -chmy RejPos (1 : 1). ◊ 2 pl m pers braliście, -ście brali (4). ◊ 3 pl m pers brali (184), brali są (1); brali : brali są OpecŻyw (2 : 1). subst brały (21). ◊ fut 1 sg m będę bråł (6). f będę brała (1). ◊ 2 sg będziesz bråł (9). brać będziesz (2); będziesz brał FalZioł, GroicPorz, Leop, BielKron, BiałKat, RejZwierc, PowodPr; brać będziesz (1) SarnStat; będziesz bråł : brać będziesz BibRadz (2 : 1). ◊ 3 sg m będzie bråł (13), brać będzie (7); będzie bråł MetrKor (2), FalZioł, WróbŻołt, GliczKsiąż, LubPs, Leop, Strum, KlonWor; brać będzie SienLek, BudBib (4), SkarKaz; będzie bråł: brać będzie SarnStat (4 : 1). f będzie brała (2). n będzie brało (1). ◊ 1 pl m pers będziemy brać SarnStat (6), brać będziemy (2) UstPraw, VotSzl. ◊ 2 pl m pers brać będziecie (2), będziecie brać (1); brać będziecie SkarKazSej; brać będziecie : będziecie brać BudBib (1 : 1). ◊ 3 pl m pers będą brać (13) BierEz, OpecŻyw, RejPs, BibRadz (2), BielKron, BudBib, WujNT, SarnStat (5), brać będą (8) LibLeg, KuczbKat (3), CzechRozm, SkarŻyw, PaprUp, SkarKaz, będą brali (1) Strum. ◊ imp 2 sg bierz (94), bierzy (4); bierzy Strum; bierz : bierzy BierEz (3 : 1), FalZioł (7 : 1), RejWiz (1 : 1). ◊ 3 sg niech(aj) bierze (21). ◊ 1 pl bierzmy (14). ◊ 2 pl bierzcie (84). ◊ 3 pl niech(aj) biorą (15), niechaj bierzą (2) SkarŻyw, NiemObr. ◊ con 1 sg m bych bråł (4). ◊ 2 sg m byś bråł, bråłbyś (8). ◊ 3 sg m bråłby, by bråł (77). f by brała (14). n by brało (5). ◊ 1 pl m pers bysmy brali (10), bychmy brali (8); bysmy GliczKsiąż, KrowObr, Leop, BiałKat, SkarŻyw (2), ArtKanc, BielRozm, SkarKaz; bychmy BibRadz, OrzRozm, RejPos (3), RejZwierc; bysmy : bychmy LatHar (1 : 2). ◊ 2 pl m pers byście brali (6). ◊ 3 pl m pers braliby, by brali (97). subst by brały (2). ◊ con praet 3 sg m by był bråł (1). ◊ 3 pl m pers by byli brali (1). ◊ part praes act biorąc (215), bierząc (26); bierząc BielŻywGlab, MiechGlab, SeklWyzn (2), LibMal (3), ZapWar (2), KrowObr, GrzegŚm, Mącz (3), StryjWjaz, RybGęśli; biorąc : bierząc MetrKor (1 : 1), SeklKat (1 : 2), SkarŻyw (22 : 5), NiemObr (5 : 1), SarnStat (17 : 1). ◊ impers [praes bierze się (12) cf BRAĆ SIĘ praes 3 sg]. ◊ praet bråno (28) [w tym 1 r. błędne znakowanie], [brało się (1) cf BRAĆ SIĘ praet 3 sg n]. ◊ con bråno by (14) [w tym 2 r. błędne znakowanie], by się brało RejZwierc (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. Ujmować, chwytać, łapać, nabierać; accipere Vulg, PolAnt, Cn; sumere Vulg, Cn; arripere, assumere, capere Cn; ferre, levare PolAnt; tollere Vulg (916): OpecŻyw 41; y kyedy yuż dáć álbo doſiądz/ tedy pocżąwſſy brać [pieniądze] záś położą GliczKsiąż M2v; Leop Mar 14/22; Mącz 475a; GórnDworz R8v; BiałKat 318v; KuczbKat 175; Gdyby nie byłá ręká coby bráłá/ Wielkąby zacność ſpráwiedliwość miáłá. RejZwierc 211v; LatHar 706; SkarKaz 157b.

brać co (69): brali miotli aby go bicżowali OpecŻyw 126, 173; Biorą Cantarides robaki/ a ſtłukłſzy ie: przykładaią na gołe ciało FalZioł V 71; Alexander po każdey potrawie miſſy y inne ſthadki ſrzebrne á złote brał á chował BielŻyw 159; LibMal 1544/86v; HistAl G4v; MurzNT Matth 27/30; GroicPorz 12v; KrowObr 82, 184; Leop Iudith 12/19; RejFig Bb6 [2 r.]; Záſię podobne ieſt Kroleſtwo niebieſkie włokowi zápuſzczonemu w morze/ ktory wſzelákie rzeczy bierze [ex omni genere piscium cogenti: WujNT a z każdego rodzaju ryb zgromadzającemu] BibRadz Matth 13/47, Ios 6/18, Zach 14/21; węgle roſpalone [...] brał á w vſtá kładł y ſpárzył ſie w ięzyk BielKron 28, 420, 420v, 451v; SienLek 65v, 66, 77; bierze łuk á kłádzie nań oſtrą ſtrzałę á chce w on obras ſtrzeláć. HistRzym 55, 56; RejPos 56; BiałKat 301, 318 [2 r.]; bierzćie obiátę [levate sacrificium] á nieśćie przedeń BudBib 1.Par 16/29, Ps 96/8; WierKróc A4; BudNT Ioann 21/13; CzechRozm 263, 266; SkarŻyw 111; WerGośc 216, 217; A cudá/ tych co vwierzą/ te náśládowáć będą. [...] węże będą bráć [serpentes tollent]: y choćby co śmiertelnego pili/ ſzkodźić im nie będźie WujNT Mar 16/18; SkarKaz 157a; PaxLiz D2. Cf brać co czym; co w co; Zwroty.

brać kogo (10): ZapWar 1516 nr 2136, 2178, [1519] nr 2247; GroicPorz n3v; ludźi biorą y iedzą iáko Wilcy BielKron 444, 249; Iż ieſliby ſkąd vciekł by go wſzędy znano A iáko Koronnego niewolniká brano. RejZwierc 248. Cf »brać w szkodzie«.

brać (ile) czego (15): ſtłucż to wſzytko z ſadłem wieprzowem, ale ſadła niewiele bierz, przikładay na priſzcż FalZioł V 71v, I 23a, 123a, III 30b, V 95, 113 (8); biorą kilká źiarn iáłowcu/ tyle źiarn álbo iąder z brzoſkwiniowych koſtek/ á vwierćiawſzy to/ roztwarzáią winnym octem SienLek 56v, 65v; Ieſli ſaletrá dobra/ biorą iey ſześć cżęśći/ przećiw iedney cżęśći węgla BielSpr 73, 73 [3 r.]; Oczko 32v.

brać co czym (4): á on práwą ręką duſzę do gęby przytyka/ á lewą ręką z dołu drugą bierze BielKron 460v; W rzéce ma gęſté więćierze/ Czáſem wędą ryby bierze KochSob 70; KmitaSpit B2. Cf »powietrze skrzydły brać«.

brać na co (11): Też then lektwarz ieſt barzo dobri, Kthorego biorącz na noż: kładz pod ięzyk á trzymay aż ſie rozpłynie FalZioł V 95, V 94, 117; Málterią/ Kálánder bráć ná płát Szárłatny/ Tym pilnie twarz poćieráć PaxLiz D2. Cf »brać na rogi«, »brać na rożen«, »brać strzały na tarcz(e)«, »brać na włocznie«.

brać (co) w co (11): tą wodą będzie ſobie maciczę naparzać w gębkę biorącz. FalZioł I 145d, V 91v; [struś] ćiſka też kámieniem ná zad gdy vcieka biorąc kámienie w nogi BielKron 271. Cf »brać co w ręce«.

Przysłowie: Więc tu pieniędzy rzkomo w gołą rękę bráć niechce/ ále do mieſzká day przedſię. RejPos 280.
Frazy: »psy niedźwiedzia biorą«: kiedy niedźwiedziá pſy trawiono/ á pśi iákoś nie ochotnie z niedźwiedziem ſie wiązáli/ Y Krol I. M. iął mowić/ Wierę the pſy okarmić muſiano/ iż niedźwiedziá bráć niechczą GórnDworz R8v.

»ryby wędkę biorą«: Y ryby wędki by nye bráły/ by naſtrnogi nyebyło. KromRozm I [L3].

Zwroty: »brać [kogo] w szkodzie« [szyk zmienny] (3): yesly shyą yey czo dostalo tedy sya yey dosthalo kyedy ya brala wskodzie swey kyedy ryby lovyla w yego vodzye ZapWar 1521 nr 2220, 1519 nr 2214, 1521 nr 2263.

»brać ryby« [szyk zmienny] = łowić ryby (6): Rybitw ieden ná ieźierze/ Gdzie więc ryby cżęſto bierze: Sieći tám ſobie rozrzućił/ Aby nimi co vchwyćił. BierEz H4; MetrKor 57/120v [idem] 59/282v; MiechGlab 61; BielKron 464v; KochSob 70.

»brać [co] w ręce, rękę« [szyk zmienny] = sumere in manum Cn (8): iż ten ktory miał przyſyęgáć/ muśiał roſpalone żelázo [...] w ręce bráć GroicPorz z4; RejAp 196; iáko ſie więcz dziwuię owey ſmiáłośći/ gdy kto przy Węgrzynku lutnię w rękę bierze GórnDworz Ov, V5; CzechRozm 237v; SkarŻyw 483; miecżá krwáwego/ w ręce bráć/ y przećiwko nam go vżywáć/ [...] nie przyſtoi NiemObr 19. Cf Przysłowie.

peryfr. »powietrze skrzydły brać« = lecieć: [orzeł] rzadkie powietrze ſkrzydły bierze ſwymi WitosłLut A3v.

»brać na rogi« = bóść: Cornupeta Który rógámi bodzie/ ná rogi bierze. Mącz 66a.

»brać [co] na rożen« :Ktory iedną ſtrzałą brał/ iák ná rożen ptaki. KmitaSpit B2.

»brać strzały na tarcz(e)« [szyk zmienny] (3): Leop A3v [2 r.]; Tela densatis excipiunt scutis, Bierzą ſtrzały ná gęſte tarcze/ álbo odbiyáyą ſtrzelbę tarczámi. Mącz 82a.

»brać [co] na włocznie« (2): cżyniąc ſzturm ná nię [!] [na lwy]/ bráli ie ná ſwe włocżnie/ ktorych bárzo wiele pobili. HistAl H6v, H6v.

Szeregi: »brać, (a, i) jeść, (i) pić« (39): SeklKat C2, Y2v; KrowObr 47v [2 r.], 48 [3 r.], 179, 190 [2 r.], 191 (14); Bráłá thedy y iádłá y piłá [et aceepit et manducavit et bibit] przed nim to co byłá nágotowáłá dziewká iey. Leop Iudith 12/19, Matth 26/26; RejPos 88; Bowiem ták racżył mowić/ chleb Apoſtołom ſwym dawáiąc: Bierzcie/ iedzcie: [...] O kielichu tákież záſię: Bierzcie/ piycie RejPos Wiecz3 96v; piérwéy było okazano ćiáło przez vſtá Páná Chryſtuſá/ á niż ie brano/ y iedźióno. BiałKat 318v, 268v, 291 [3 r.], 343v; WujJud 238v; WujJudConf 175v, 238v, 241v; CzechRozm 264v, 266; MWilkHist K2v; ArtKanc N7; RybGęśli B4v; wźiął Ieſus chleb/ y błogoſłáwił/ y łamał/ y dawał vczniom ſwoim/ y rzekł: Bierzćie/ y iedzćie [accipite et comedite]: toć ieſt ćiáło moie. WujNT Matth 26/26, Mar 14/22, 1.Cor 11/24.

»brać, (a, i) pożywać (używać)« (8): OpecŻyw 93; KromRozm I F4v; To ieſt ćiáło moié/ o ktorym ia wam iáſnie powiádam: ábyśćie ié pod oſobą chlebá bráli/ y vżywáli. BiałKat 301, 318, 343v; ArtKanc N9; LatHar 691; Słyſzę iż mi mowiſz: Bierz á pożyway/ to ieſt ćiáło moie SkarKaz 161b.

α. Spożywać, jeść, pić; manducare Vulg, vesci PolAnt (28):

brać co (28): WujJud 260v; sſtań ſię vcżeſtnikiem niepokalánego Ciáła Páná twego [...] będąc pewien tego/ iż báránká ſámego zupełnego bierzeſz. LatHar 196. Cf Zwroty.

Zwroty: »brać chleb (i wino)« [szyk zmienny] (7): Otoż to co w ſákrámencie widomie biorą/ chleb y wino/ tho prawdziwie w duchu iedzą y piją wierni: tho ieſt/ vſtáwicżnie pożywáią ciáłá iego. RejPosWiecz2 95v; KuczbKat 410; WujJud 249v; iuż oneo chlebá y winá nie bierzemy tym vmyſłem [...] áby ſie głod y prágnienie od żołądká zágnáło CzechRozm 261v, 266 [2 r.]; LatHar 197.

»kielich zbawienia brać«: Calicem salutaris accipiam [...] Kielich zbawienia będą brał/ á imię boże będę wzywał. To ieſt, Będę pił kielich vmęcżenia WróbŻołt 115/12.

»brać pokarm(y), karmie« [szyk zmienny] (14): OpecŻyw 2v, 44; Ien weſpołek ſemną bierzeſz ſlodkie karmie [dulces capiebas cibos; Wuj Ps 54/15 jadał słodkie pokarmy] TarDuch A5; BielŻyw 171; Cżemu chciwie żrący richley ſie nagie niż on czo potroſze pokarm bierze. GlabGad K3v; KłosAlg A3v; Leop Act 2/46; [dzieciątko] niechciáło od żadney iney pogánki Egipſkiey pokármu bráć. A gdy przyſzłá iego máć Iokábet/ wnet ſie iey chwyćiło BielKron 28; HistRzym 123; WujJud 100; BudBib Dan 4/12 [9]; nie vmywáią ręku ſwych gdy chleb iedzą [cum panem manducant] (marg) biorą pokarm. Hebraiſm (–) WujNT Matth 15/2, Mar 3/20; SkarKaz 42a.

»oczyma brać [co]«: Oto chwyta wody rzeczne/ [...] vfa iż Iordan wypiie páſzczeką ſwoią. Oczyma ſwoimi bierze ią [in oculis suis tollet eum]/ á nozdrze ſwe otwarza gdy mu przychadza do nich. (marg) To ieſt/ piiąc y oczy y nozdrzá wnurzy áż do dná. (–) BibRadz Iob 40/18.

»brać [co] usty« [szyk zmienny] (3): RejZwierc 197v; SkarŻyw 320; Bo to vſty bierzemy/ co ſercem wierzymy. WujNT 331.

a. Kłaść, umieszczać, wsadzać, nakładać, nabierać; assumere, ponere Vulg, PolAnt; tollere Cn (379):

brać co (100): OpecŻyw 26; FalZioł II 16d, III 30d, 42b, V 95 [2 r.]; BielŻyw 27, 30; BielŻywGlab nlb 15; WróbŻołt 49/16; SeklWyzn Ev; HistAl I6; KromRozm III F5; BielKom B5, C3v, D7; LubPs N3 [2 r.], Y4v marg, Z5 marg, ee4v marg, gg5; KrowObr 55, 83, 228; Leop Ps 49/16, 22, Is 1/10; OrzList e2v; BibRadz Ps 50[49]/16; BielKron 44, 149, 258; BielKronCies Mmmm3; Mącz 405c; SienLek 15v, 72v, 162v, 163; GórnDworz I7; RejPos 168v, 169, 170v, 172v, 186 (11); BielSpr 27; PaprPan Ee3v; ModrzBaz 12, 13; KochPs 75, SkarŻyw 46, 478; StryjKron 707; GórnRozm D2; GrabowSet D4; WujNT Luc 21/14; GosłCast 6, 24 [2 r.]; SzarzRyt B3v. Cf brać co do czego; co pod co; co przed co; Zwroty.

brać co do czego (11): a thę wodę do vſt biorącz: na wznak leżeć/ á czo na głębiey w gardło wpuſzcżać/ á dzierżeć długo charkaiącz wzgorę FalZioł V 91; GroicPorz C; gdy go [złoczyńcę] ymuyą y do wieże bierzą Mącz 276a; HistRzym 115; y licżyli/ á (do mieſzkow) bráli śrebro BudBib 4.Reg 12/10; v was we Włoſzech/ ſkoro kto namniey co wyſtąpi/ [...] to go wnet połápią/ y do więźienia dadzą/ á v nas nikogo do więzienia bráć ſię niegodźi/ áż przekonánégo práwem GórnRozm B, B; GrabowSet A4v; SarnStat 335. Cf »brać do wiadomości«, »brać do swej pieczy«.

brać na co (27): HistAl I6; Fovere gremio, Na łono bráć álbo w zánádrá wſádzáć Mącz 135b; RejAp 162v, 163; á brzemię moie/ to ktore ia ná was wkłádam/ ieſt bárzo lekkye á przyiemne/ á ieſzcże go ſam káżdemu z was dźwigáć/ pomagáć/ y ná ſię ie bráć poſpołu z wámi będę. RejPos 289, 168v, 169, 170v; ieſli theż pieſze miedzy ſie bráli s strzelbą/ mogą ie ná konie záſie bráć. BielSpr 27; BIerzćie popioły ná ſię ćiáłá poniżone/ Sypćie źiemię ná głowy GrabowSet D4; BIerzćie mie ná ſwé ręce/ bierzćie vmęczoną/ Podnieśćie zfráſowáną/ nędzną/ y zemdloną. GosłCast 24; W pewny czás rogi bierze Cynthia ná czoło. SzarzRyt B3v. Cf »brać na język«, »brać na kieł«, »brać na myśl«, »brać na pamięć«, »brać na opiekę«, »brać na ramiona«.

brać co, kogo pod co (3): biorę ten noſz pod moie odzienie/ y zdrádą go przekolę y zábiyę. March2 D3. Cf »brać pod obronę«, »brać pod skrzydła swoje«.

brać w co (65): á gałecżek ſtego nadziałać/ ktore biorącz w vſta po iedney/ dzierżeć pod ięzykiem FalZioł III 30d, II 16d, III 42b, V 95 [2 r.]; SeklWyzn Ev; SienLek 15v, 72v, 91; gdy bráć w vſtá tego/ co Dyabłom ofiárowano/ [...] niechćiáły/ zábijáć ie kazał. SkarŻyw 46; GórnRozm D2; Sublabro — Wgębę biore. Calep 1017b; GostGosp 14. Cf »brać w dom«, »brać w głowę«, »brać w serce«, »brać w usta«, »brać w uszy«, »brać ciało swe w zęby«, »brać w myśl«, »brać w pamięć«, »brać w rozum», »brać w opiekę«, »brać w obronę«.

Ze zdaniem dopełnieniowym (2): A tak bierz ſobie w pamięć/ co dziś mowie z tobą KochSat B4; BielSen 11v.

Zwroty: »brać [kogo przed kim] w dom swoj« = kryć, osłaniać: Krijeſz ie przy ſwéy twarzy przed ludźmi ſrogimi/ Bierzeſz ie przed ięzyki w dom ſwoy wſzetecznymi. KochPs 43.

»brać na język« = mowić: Usurpare et dicere pro eodem, Mowić/ ná yęzyk bráć. Mącz 509c.

»na kieł, kły brać« [szyk zmienny] = stawać się nieposłusznym, swawolnym (2): ták dzyecyę ze zbytnyego pyeſſcżenya w ſwą ſie wola vda/ y będzye brał ná nye yáko kyedy koń ná kły/ gdy mu ſie ná nye vzdá álbo wędzidło záwádzi. GliczKsiąż E4v; Znarowieie, y rádá prędko ná kieł bierze. CiekPotr 28.

»brać (sobie) [kogo, co] przed oczy (swoje)« [szyk zmienny] = zwracać na co uwagę, myśleć o czym (6): Wſſytko ná ſtronę odłożyć Strách/ miłoſć/ y powinnoſći A trwáć przy ſpráwiedliwoſći Iedno bráć bogá przed oczy RejRozpr F; LubPs O2v marg; Tu by ſię też y to ſłuſznie przypomnieć godźiło/ á káżdyby to ſobie przyſtoynie miał bráć przed ocży BibRadz I *3v; Nie będę brał przed oczy moie rzeczy złoſćiwey [Non ponam coram oculis meis rem impiam] BibRadz Ps 101/3, I *3v; ktoregoby [Dawida] wſzyſcy ini krolowie mieli bráć przed ſwoie ocży ná przykład. BielKron 68v.

»brać (sobie) w (swą) głowę« [szyk zmienny] = rozważać, pamiętać (5): Nu tedy poſłuchaymy/ wſzyſcy tey Mądrośći/ Biorąc ſłowá w ſwe głowy/ od iey doſtoynośći BielKom B5; BielKronCies Mmmm3; GórnDworz I7, Cc7v; Co wam powiem/ bierzćie w ſwe vſzy y w ſwe głowy/ Mieyćie o ſpolnym dobrym pilnieyſze rozmowy. BielSen 11v.

»brać (sobie) w serce, k sercu« [szyk zmienny] = przejmować się czym, myśleć o czym, (4): OpecŻyw 26; Graviter aliquid advertere, Bárzo ſobie co ciężyć/ k ſercu bráć. Mącz 487a; kłádźćie to do ſerc wáſzych [ponite in cordibus vestris] (marg) bierzćie to w ſercá wáſze. (–) nie obmyśláć iákobyśćie mieli odpowiedáć. WujNT Luc 21/14; GosłCast 6.

»brać w usta swoje, w gębę swą« [szyk zmienny w tym: brać nadaremno imię Boże w usta swoje (4)] = wymawiać, mowić (12): quare tu [...] assumis testamentum meum per os tuum. [...] á cżemu to ſmieſz brać zakon moy w vſta twoie. WróbŻołt 49/16; Wywrácaſz mię fáłſzywą powieſćią ná nice/ Ieſzcże ſmieſz bráć w gębę ſwą ſwięte piſmo ná mię BielKom D7; LubPs N3; I niewſtydałeś ſie thego nápiſáć/ y nádáremne w vſtá twoie plugáwe imienia Bożego bráć KrowObr 55, 83; Leop Ps 49/16; iabych Krowickiemu milczeć kazał/ áby w ſwoie vſtá niebrał ták zacnego człowieká/ y ták świętego/ wſzetecznie OrzList e2v; BibRadz Ps 50/16; BielKron 149; PaprPan Ee3v; KochPs 75.

»brać w uszy (swe), w posłuch« [szyk zmienny] = słuchać, być posłusznym (4): Słuchayćieſz ſlowá Páńſkiego Kxiążętá Sodomſkie/ bierzćie w vſſy ſwe [percipite auribus] zakon Bogá náſſego ludu Gomorſki. Leop Is 1/10; pámięthay náukę moię/ á ſłowá moie bierz w poſłuch. BielKron 258; BudBib Iudic 5/3; BielSen 11. Cf »brać w głowę«.

»brać w zęby ciało swe« (2): Czemuż mam ćiáło moie bráć w zęby ſwe? [Propter quid tollo carnem meam dentibus meis] á duſzę ſwą kłáſć w ręku moich? (marg) To ieſt/ Nie ták ſobie wielce ważę zdrowia ſwego [...] Abowiem bráć w zęby ciáło ſwe ieſt zdrowie wydáwáć ná niebeſpieczeńſtwo BibRadz Iob 13/14.

»brać (sobie) na myśl, w myśl(i) swoje, w smysł« [szyk zmienny] = myśleć, rozważać, pamiętać (9): BielŻyw 27; Synu miły przychyl ſie á ſkłoń vſzy ſwoie/ Tákież y ty corko ma bierz to w myſli twoie. BielKom C3v; Imaginor Myſlię nieco/ Bierzę ſobie ná myśl. Mącz 165d; Considerare et animo colligere, Bráć ſobie ná mysl. Mącz 187c; Sorbere animo, Bráć ſobie ná myśl. Mącz 402d; Aliquem mente conspicere, Obáczáć co w kim leży/ bráć ſobie kogo ná myśl. Mącz 405c, 250c; Imaginor – Wſmiſł ſobie biorę. Calep [506]a, GosłCast 6.

»brać (sobie) w pamięć, na pamięć, ku pamięci« [szyk zmienny] = pamiętać, rozważać, wspominać; defigere aliquid in mente Cn (21): BielŻyw 30; BielŻywGlab nlb 15; KromRozm III F5; LubPs Z5 marg, ee4v marg; BielKron 44; KochSat B4; Scribere in animum. Dobrze ſobie w pámięć bráć Mącz 374b; Prosequi memoria, Z pámięći ſie uczyć/ Ná pámięć bráć. Mącz 386a; Co s tey Ewányeliey s. ſobie ku pámięći bráć mamy. RejPos 202v; co ſobie maſz ná pámięć bráć/ á co rozmyſláć maſz s tey náuki teráznieyſzey ſwiętey. RejPos 306v, 172v, 186, 216, 306v, 315; słucháiąc/ á w pámięć ſobie biorąc [audiendo et memoriae mandando Modrz] ModrzBaz [16], 12, 13v; SkarŻyw 478; iż ſobie Pánowie Koronni w pámięć bráli/ ſwięte pánowánie Iágiełowe y Kázimirzowe StryjKron 707. Cf »brac w rozum«.

»brać sobie w rozum« [szyk zmienny] = rozmyślać; defigere aliquid in cogitatione Cn (6): czożby iego z kiem ſłyſzeli mowiącz aby to ſobie w pamięc á w rozum brali BielŻyw 30; LubPs N3, Y4v, gg5; Bierzćie tho ſobie w rozum [Intelligite haec] wy co zápámiętawaćie Bogá Leop Ps 49/22; ſpilnoſcią czitáiąc bierz ſobie w rozum/ á pámiętay LeovPrzep b3.

»brać [kogo] w obronę, pod obronę« [szyk zmienny] (4): Iezus Kriſtus cechuie wierne ſwoie á bierze ie w obronę ſwoię. RejAp 116v; RejPos 177; niektorzi mieli ten obycżáy/ że wyſtępnego bráli pod ſwą obronę [suo patrocinio comprehenderent Modrz]/ y bronili go ze wſząd. ModrzBaz 141v; SarnStat 584. Cf »brać w opiekę«.

»brać [kogo] w opiekę, na opiekę swoję« [szyk zmienny] (6): KrowObr 47; niegodnym będąc/ ná ſwą opiekę duſze biorę cudze. BielKron 160v; iuż ia ciebie biorę w obronę y w opiekę ſwoię. RejPos 177, 166, 168, 267v. Cf »brać pod skrzydła«, »brać na ramiona«.

»brać [kogo] na ramiona swoje« = opiekować się kim: bierze cie z łáſki ſwey á z miłoſierdzia ſwego/ ná rámioná ſwoie/ á ná opyekę ſwoię. RejPos 166.

»brać [kogo] pod skrzydła swoje« = opiekować się kim: iż iuż nigdy nie maſz vpáść w tákie drugie niebeſpiecżeńſtwo ſwoie/ á iuż cie bierze ná opiekę ſwoię á pod ſkrzydłá ſwoie RejPos 168.

»brać [co] do swej pieczy«: Ze tákie ſą káżdemu złe y dobre rzecży/ Iáki vmysł ktory ie bierze do ſwey piecży. RybGęśli C4.

»do wiadomości brać [co]«: A przedśię y zakon Boży/ y náuki vcżące mądrośći/ tyle ile może być mamy do wiádomośći náſzey bráć [artes sunt... cognitione comprehendendae Modrz] ModrzBaz 9v.

praw. »brać sobie [co przeciwko komu]« [szyk zmienny] = zarzucać co komu, obwiniać, oskarżać (4): gdy Krol grał Wárcaby/ niktory przyſtąpiwſzy do niego/ imioná przyſądzonych ludzi opowiedał mu piſmem/ y co kto przećiwko nim ſobie brał/ áby on zátym dekret vcżynił/ ktorzyby ſmierć záſłużyli. Phil L3; ActReg 173; IEſli kto będźie ſobie co przećiwko Sędźióm brał/ y onégo ruſzy [si quis contra iudicem quicquam attentaverit JanStat] SarnStat 796, 1256.

α. Ubierać, okrywać się, przyoblekać się, odmieniać się w co; sumere Cn [co] (42): BierEz C3v; KochSat A4v; SienLek 25; HistRzym 47; SkarŻyw 2; GrabowSet K; Podobny białey rożey/ ktora ſię iuż z ſwoiey Måćice rozwiązawſzy pełne liſtki bierze WitosłLut A3; Ia ſię też tą oſobą chlebá/ ták podłym odźienim twoim y poſtáwą niſką twoią/ ktorą dla mnie bierzeſz nie gorſzę SkarKaz 160b; á drzewá pożytkiem odźiane Dwoiſtym ſą w tym roku/ y kwiatki rumiáne Biorą bárwę cudnieyſzą SapEpit A4.
Zwrot: »brać na się« [szyk zmienny] (33):Z cżego ſie czo pocżyna z tego też y farbę na ſie bierze GlabGad E5; SeklWyzn d4; MurzHist O3v; kiedy oráli Iáko ku pewney bitwie/ zbroię ná ſię bráli. RejZwierz 36; OrzRozm A4; BielKron 226v, 243v, 255, 255v; Mimus Który náſię bierze cudzą oſobę/ błazen. Mącz 161a; álbo bierzemy włóśienie ná ſye/ káiąc ſye bluźniérſtwá ſwégo? OrzQuin Z4; HistRzym 21v; Nie bierz ná ſię obrázu Diabelſkiego RejPos Bv, 115v; KuczbKat 30; BielSpr 65v; CzechRozm 261v; SkarJedn 36; Gdy ſię Chrześćiáńſcy ludzie przećiw Heretykom ná on cżás wielkim bluzniercom (krzyż ná ſię przećiw Albigenſom y zbroię biorąc) gotowáli SkarŻyw 582, 394 [2 r.]; iż to cokolwiek ſię w tákie y owákie oſoby odmienia/ cokolwiek náturę inſzą ná ſię bierze/ [...] wiecżnie trwáć nie może CzechEp 214; Cżegoby mu pewnie nie trzebá było: gdyby on był z nátury gołębiem/ á nie duchem/ ále iż nie był/ przeto tę formę ábo kſztałt gołębiá ná ſię brał. CzechEp 316, 316 [2 r.]; KochFr 109; ReszPrz 76; BielSjem 29v; GrabowSet D4, X; OrzJan 33; Bierzćie ná ſię wory/ á płáczćie przed ćiáłem iego. SkarKaz 385a; GosłCast 74.
β. Wciągać w siebie, wchłaniać, mieścić w sobie, zawierać, mieć pojemność; capere PolAnt [co] (40): Efá y bat niech będą w iedną miárę/ żeby brał dzieśiątą cżęść chomerá bat [ut capiat decimum chomer batus] BudBib Ez 45/11.

brać czym (4): á trzymay głowę nad tym dymem biorącz gi wſię vſty FalZioł I 29c; noſem on dym ma w ſię brać pani FalZioł III 29b, III 27a.

brać w co (38): morze nie wzbierze/ Choć wſzytki rzéki w ſwoie łono bierze. KochFrag 16. Cf Zwrot.

Przysłowie: ná yedney łące pczołá myod/ a páyąk yad wſyę byerze KromRozm I N2.
Zwrot: »brać w się« [szyk zmienny] (31): ſloncze rzeczy ſmrodlyue grzeye a odnych ſmrodu {wſzą} nyebyerze PatKaz I 4v; vrina popielaſta/ gruboſci ani żadney miąſſzoſci zbytniey wſię niebierze FalZioł V 4v, I 29c, 116b, 156b, III 27c, 29b (8); CZemu więcey w ſię wiatru bierzemi niżli go zaſię wypuſzcżami. GlabGad C7; woda z mąką zmieſzana bierzę [!] w ſię wilgoſć mąki. GlabGad G7v, A8, E, Ev, E7, E8 (11); Leop 3.Reg 7/26; A brał wſię [kocieł] trzy tyſiące batow [battos tria millia capiebat] BibRadz 2.Par 4/5, Ez 45/11; Trahere spiritum, Bráć wſię dech Mącz 460d, 130c, I33c, 408a; iż źiemiá będąc iákoby brzuchem tego świátá/ w śię biorąc/ á z śiebie záś wydawáiąc SienLek V3, 16v, 17; RejPos 41v; pod górą Rámeburg Ochrá rzeká/ bierze w śię ſtruſzkę Oczko 4, 3v, 5, 17; WujNT 260 marg. Cf Przysłowie.
γ. Obciążać się czym, podejmować się czego, zobowiązywać się do czego, przyrzekać, ślubować; sumere Vulg, Modrz; recipere in se, suscipere JanStat, Cn; spondere JanStat; fideiubere Mącz [co] (44):
Zwroty: »brać ku starej przysiędze«: ya Stanyslaw postrzygacz byerza kv starey przyszyadze ysz opatrzny cristophor nyenaloszyl szesczy kop na potrzeby reczy pospolythey ZapWar 1534 nr 2371.

»brać na swą część«: tę czwartą część któraby miáłá przyść z Arend dożywotnych/ y z gołych dożywoć/ bierzemy ná ſwé trzy częśći/ że z nich ią odpráwowáć mamy. SarnStat 103.

»brać na swą duszę« [szyk zmienny] (3): Thedy pan sthoyancz przed sandzyem ma rzecz yſz go ya byerzą na ſzwą dvſzą y naſzwe szvmnyenye y naſzwą vyarą yſz on mnye vynyen yeſth LibLeg 6/115v; RejKup r4v; trwożyſz duſzę ſwoię/ Biorąc ná nię tyśiąc tróſk GosłCast 23.

»na swą głowę brać«: ſpraw wielkich ná ſwą głowę iednę nie bierz/ iedno ná drugie przekładay BielKron 403v.

»brać na swą wiarę« [szyk zmienny] (3): LibLeg 6/115v; TEż obiecuiemy/ y ná wiárę ſwą bierzemy [promittimus et spondemus JanStat ] SarnStat 702 [idem] 893. Cf »brać na swą duszę«.

»brać na swe zdrowie«: Bierzę tho ná ſwe zdrowie że ne [!] tylko ieden tyſiąc [...] ále obá thyſiącá chcę iey ná pogrzeb náłożyć HistRzym 16v.

»brać na się« [szyk zmienny] = accipere ad se, praestare, recipere ad se, suscipere, transferre in se Cn (36): Chceſzli weſele a rozumnie żyw być niechciey wielkich vrzędow brać naſię BielŻyw 130; RejRozpr C3; pan Cziechonowski yvsz tho nassia bierze isz ma ymienie ono s onych przezysskow oczysscicz ZapWar 1548 nr 2668; LubPs P6v marg; Leop Iac 3/1; BielKron 212v; Fideiubeo, Slubuyę/ ręczę/ przirzékam/ záſtępuyę kogo/ bierzę to ná ſię. Mącz 126a, 63a, 384c, 494a; RejPos 170v, 235, 240v; RejZwierc 37; WierKróc A4v; gdy winę cżłowieká złoſliwego/ y wyſtępki iego/ ſam ná ſię bierze: y ſam też iuż z ſwey oſoby/ ſłuſzną zá nie nágrodę cżyni. CzechRozm 219; Wielką záprawdę przygánę ná śię bierzeſz [magno te crimine obstringis Modrz] ModrzBaz 29, 26, 45; SkarŻyw 22, 134, 211, 212, 238 [2 r.] (8); ActReg 76; Bo niechciał ná ſię bráć rozſądku tego/ Ktoby godnieyſzy z nich był dziewki iego. KochSz A4; LatHar 178 marg; Oto báránek Boży/ oto ktory głádźi (marg) ná ſię bierze, ábo nośi ná ſobie. (‒) grzech świata [qui tollit peccatum mundi] WujNT Ioann 1/29; SarnStat 240, 580; WitosłLut A4; KmitaSpit A3; SkarKaz 488b.

δ. Stawiać coś przed sobą jako przedmiot rozważań lub zadanie do wykonania; zajmować się czym, umyślać, postanawiać, rozważać, ustanawiać; twierdzić, zważać na co (132):

brać co (125): Byorę thy ſlowka panny naczyſthſzey maryey ktore mouy k nam PatKaz II 19, 20, 21; WujJudConf 190; á tákie ſpráwy Duch brał/ by w niebo ſkąd ieſt/ záś był wźięty. GrabowSet F4v, T4v; kto przykłádem ná on cżás Ionáſá Proroká/ przećiw Bogu drogę bierze PowodPr 54. Cf »przed się brać co«.

Zestawienie: »przed się brać; brać przed się« = proponere Vulg, Mącz, Cn; destinare, animum inducere, statuere Mącz, Cn; considerare, instituere, intendere, pensitare, persvadere, succurere Mącz; decernere, svadere Cn (84 : 40): Destino, Vmyślam/ przed ſię bierzę/ Skázuyę Mącz 83b; Induco animum, Bierzę przed ſię Mącz 96c; Propono, Przedkłádam rzecz/ powiedam też vſtáwiam/ vmyślam/ bierzę przed ſię/ mam wolą/ oznaymiam. Mącz 311c; Instituo, Vſtáwiam/ vmyślam/ przed ſię biorę Mącz 413b.

przed się brać co (118): PatKaz II 19; RejPs 112; Iuż bierz przed ſię dobrą myſl a opuſc żalobę RejJóz K6v; LibLeg 11/139; Bo nie trwa przi Panu w wierze A czo ynſe przedſię bierze RejKup T; KromRozm I Ov; MurzHist G4v; Diar 28, 30, 87; Nie bierz przed ſię ledá cżego [...] Ani ſie pętay ſpráwámi BielKom F8v, nlb 4, Fv, F3v; drudzy rozumieyąc to yuż być rzecż pewną/ byerzą to przed ſię á nye obawyáią ſie theż ćwyerdzić/ żeby lepyey było ná rzemyęſlo dáć ſyná GliczKsiąż G7, E7v; LubPs N6 marg, O5 marg, P3 marg, Z6 marg, cc3v marg (6); GroicPorz A3v; BibRadz I *5; OrzRozm B2v; Ták to przychodzi ná ty ktorzy máłą winę biorą przed ſię/ á wielkiey nie bácżą od ſłużebnikow ſtárych. BielKron 162v, 227v, 342, 356v; venit hoc mihi in mentem [...] Tom ya przed ſię brał Mącz 175c; Pensito, Dobrze vważam/ Myślę/ y Rozmyślam/ y to y owo przed ſię bierzę Mącz 288c; Statuo/ Vſtáwiam poſtánowiám/ vmocniam vtwierdzam/ vmyślam á bierzę co przed ſię. Mącz 412a; Magnas res in mentem instruere. Wielkie rzeczy przed ſię bráć. Mącz 423a; Ita mihi persvadebo. Ták to przed ſię bierzę/ ták o tym dzierżę/ zá to mam. Mącz 424c; Intendo, Náciągam/ też mam wolą/ bierzę co przed ſię/ baczę/ vdawam ſie ná co Mącz 445a, 72a, 75a, 87c, 227d, 234d [2 r.] (15); OrzQuin E, F4 [2 r.], I, Yv; Prot C3v; GórnDworz G5v, Ee5, Ii2, Mm5v; Rozum człowieczy [...] im więcéy co bierze przed ſye/ im częśćiéy co rozmyśla/ tym przeſtrzeniéy ſobie w óney rzeczy cżyni GrzepGeom B4; RejPos 58v, 130v, 198; BiałKat 36; Przetoż żeś mym dziecięciem przebaczam wſzytkiego/ Niechcę przed ſię bráć więcey wyſtępku żadnego. HistLan C4v; RejZwierc 41, 44; BielSpr 52v; WujJudConf 59v; MycPrz II A2; WierKróc Bv; Przetom ia też vmysłnie w tych rozmowách/ to przed ſie brał y ná tymem ſie doſyć długo y potrzebnie báwił CzechRozm A6v; żeby on to przedſiębrał/ ábo twierdzić mia/ że náruſzenie pánieńſtwá białey głowy/ trudniey ma być poznano CzechRozm 130v; odkładáiąc w tey mierze ſpráwiedliwość ſwoię ná ſtronę: á biorąc przedſię ſámo miłoſierdźie CzechRozm 218v; CzechRozm 99, 129, 160v, 185v, 237 (11); PaprPan [Gg]4; ModrzBaz 9v, 51; bráli to przedſię y to im záwżdy w głowie tkwiáło SkarJedn 174; SkarŻyw 328; Ze [człowiek] ſzkody poſpolićie tylko przed ſye bierze: A tego baczyć niechce/ áni mieć w pámięći/ Co mu téż czáſem pádnie wedle iego chęći. KochTr 24; CzechEp 46, 136, 161, 164, 166 (17); CzechEpPOrz *3; KlonŻal A2v; WisznTr 10; KochPieś 52; GórnRozm E; a zatym goręczey y zgodniey imować się będą y brac przed się sprawy iey. ActReg 135; Phil L3, L4, M; Lekka myśl/ niepodobné rzeczy przed śię bierze: O ſtárośći nie myśli/ áni ná śmierć pomni/ A w dobrym zdrowiu będąc choroby niewſpómni. KochFrag 15; LatHar 359, 644, 663; SarnStat 38, 638, 848; WitosłLut A2.

cum inf (2): GórnDworz G8v; iżem częſto przed ſię brał przybyć do was [quia saepe proposui venire ad vos] WujNT Rom 1/13.

b. Posługiwać się czym, używać czego; uti Mącz, Modrz (281):

brać co (196): MetrKor 34/265 [2 r.], 268 [2 r.], 37/2 [2 r.], 2v [2 r.], 4 [2 r.]; Wſſytcy ciém ktorzy biorą miecż/ miecżem poginą OpecŻyw 106v; MiechGlab 23; RejKup s6v; ZapWar 1549 nr 2657, nr 2662 [2 r.], 1550 nr 2655, nr 2662, nr 2676 [3 r.]; KromRozm I M2; MurzHist B4; KromRozm II o3, rv; KromRozm III I5, I7v, K2; BielKom B3; GliczKsiąż A4v; LubPs Dv, N; GroicPorz n3; KrowObr 82, 102v; Leop Deut 30/19; UstPraw E3, H4; BibRadz I 8b marg, 11d marg, 13b marg, II 90d marg, 98b marg (8); Monetę cudzą złą bráć dopuſzcżáć/ y ſwoię też nie dobrą kowáć BielKron 393, 27, 45, 45v, 207, 408 (7); Mącz 92b, 226c; SarnUzn C7v; LeovPrzep F4; RejAp 4, 54v, 124v, BB3v; ſłow vżywáć mamy iáko mińce/ bo kthorey ludzie nie znáią tey nie biorą GórnDworz F5v; RejPos 33, 73 [2 r.], 76, 79, 117 (11); bes roſſądku bierze ony wſzytkie mieyſcá z Ewángeliey kthore śię iáſnie rozumieią o zmartwychwſtániu GrzegŚm 16; RejZwierc Av, B2, 12, 127, 199 (6); ModrzBaz 55, 62, 116; SkarŻyw 58; ZapKościer 14; CzechEp [389]; NiemObr 30; BielRozm 8v; PaprUp Fv; ActReg 20, 137; WujNT Matth 26/52, Eph 6/16, Iac 5/10; Vżywamy bowiém liter w piſániu więcéy niż potrzebá: [...] bierzemy litery w inſzym rozumieniu nie iáko trzebá JanNKar D2; SarnStat 110 [idem] 985, 410 [2 r.], 518, 1181 (10); KlonWor 19. Cf brać co do czego; co ku czemu; co na co; co (w) miasto czego; co za co; co w co; Zwroty.

brać co do czego (2): Nie będę do tego brał przykłádow náſzego wieku [Non utar exemplis nostrorum temporum Modrz]/ ktorych záiſte ieſt bárzo wiele. ModrzBaz 129v; SkarKaz 684a.

brać co (w)miasto czego (8): FalZioł I 114a, 122b, II 7b, III 21c; ſrebro ſmálcowáne bráno y ſkorki Wiewiorcże miáſtho pieniędzy/ ktoremi ſwe potrzeby opráwowáli. BielKron 368v; omyy/ biorąc otręby miáſtho mydłá. SienLek 134, 50v, 149.

brać co ku czemu (22): HistAl K5; OrzQuin O4; tym łatwiéy obáczyć mógł/ co ma ku ſwéy potrzebie bráć/ by niewźiął ſzkody miáſto pomocy SienLek X; Co ſobie s tey roſpráwy s. ku pocieſze bráć mamy. RejPos 290v, 61v; 79v, 267; CzechEp 234; RybGęśli C3; SzarzRyt D3. Cf »brać ku pomocy«, »brać ku przykładu«, »brać ku świadectwu«.

brać co na co (87): kamień młynny [...] ieſth ſciągaiączy/ á przetho Lekarz ma gi brać na ony rzecży ktore żądaią powciągania. FalZioł IV 59b, V 100v; RejZwierc A2; SkarKaz 455a. Cf »brać na pomoc«; »brać na pośmiech«; »brać na przykład«, »brać na ratunk«, »brać na świadectwo«, »brać na wspomożenie«, »brać na wywod«, Szereg.

brać co w co (7): Sal armoniacum [...] wlekarzſtwa kthore maią być wnątrz/ niebierzemy iey FalZioł III 41c, I 62d, II 2c, 11d, III 41c, V 99; Blaywais/ ieſt fárbá biała z ołowu palona [...] Aptékárze ią biorą w białą máść/ ktorą śinné rázy máżą. SienLek X4v.

brać co za co (10): FalZioł V 61v; BielKron 446v; drudzy vciekáli/ A Láſſy y Ieziorá zá obronę bráli StryjKron 642; NiemObr 165; ſłowá onégo łączyć źle vżywamy: bierzemy ie bowiém zá złączánié, co bydź nie może. JanNKar H4. Cf »brać za dowod«, »brać za fundament«, »brać za. przykład«.

Zwroty: »imię (Boże) brać na daremno, na prożno« [szyk zmienny] [w tym: daremnie (1), daremno (1), na daremne (8), na daremno (9), na daremnie (5), na daremność (3), prożno (2), na prożno (1), na prożność (3)] (33): Y yne haniebne przeklinania czinia [...] á ſnać ſię tego więcey naucza od ſwoych rodziczow [...] brac nadaremnie ymię Boże/ albo czartowſkie. SeklKat F3; A rozwaz tez cieſkie pomſty/ ktore my pan Bog groxy [!] nam/ gdy ymienia ie [!] złe vziwamy á naproſnoć ie bierzemy SeklKat F4v, B2, E3v, F3v [2 r.]; Abowiem kto bierze ná dáremno Imię Boże/ á ſwego fáłſzu nim potwierdza: pewna á nie omylna rzecz ieſt/ iż pomſty od Bogá nie vydźie. GroicPorz y4, y4 [2 r.], pp4; KrowObr 84, 88 [2 r.], 92v [2 r.], 121v, 148; Niebędzieſz brał imieniá Páná Bogá twoiego nádáremno [Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum] Leop Ex 20/7; BibRadz Deut 5/11 [2 r.]; BielKron 32; RejPos 214; BiałKat 48v, 206, 373v; KuczbKat 291; Iákoby ono prawo nic do Chrześćijánow nienależáło: Imieniá Bożego dáremnie niebierz/ áni fáłſzywie vżyway. ModrzBaz 140v, 113v; ArtKanc M2v, M4; LatHar 113; KołakSzczęśl Bv; SarnStat 710.

»brać podobieństwo [od czego]« (5): WróbŻołt O6v; Nápomina ábychmy precż odrzućili wſzythko co nam przekaża idź do Bogá/ á bierze podobieńſtwo od tych ktorzy ſię podkaſáią/ aby thym śpieſzniey w drogę ſzli. BibRadz II 128b marg, II 95c marg; NiemObr 30, 45.

»za dowod [co] brać«: bo to niektorzy zá dowod mniemánia ſwego obłędliwego bráli CzechRozm 162.

»(sobie) za fundament brać [co]« [szyk zmienny] (3): nabożeńſtwá niezániechał: ale ie racżey zá fundáment żywotá ſwego biorąc Pánu Bogu ſię oddawał. SkarŻyw 200; Abowiem X. K. bierze to ſobie zá fundáment/ petens principium, o co prza idźie/ y cżegoby pierwey dobrze dowieść potrzebá. CzechEp 328, 15.

»brać sobie na pomoc, ku pomocy« [szyk zmienny] [w tym: kogo, co (60)] = wspomagać, posiłkować, bronić, zasłaniać się czym, (64): MetrKor 34/265 [2 r.], 268 [2 r.], 37/2 [2 r.], 2v [2 r.], 4 [2 r.]; RejKup s6v, ee2; ZapWar 1549 nr 2655, nr 2662 [3 r.], nr 2657, 1550 nr 2676 [3 r.]; A tym Adamithe [...] błędu ſwego podpyeráli/ Byorąc też ſobye ku pomocy ono/ co Lukaſz S. [...] nápiſał KromRozm I M2; MurzHist B4; KromRozm II o3, rv; Czáſem też kſyęża rozerwáni przy obirányu/ poſpolſtwá álbo y pány á przełożone ſwyeckye ſobye ku pomocy bráli/ áby przewodźili ná co ſye vſádźili. KromRozm III I7v, I5, K2v; GroicPorz n3; KrowObr 82; UstPraw H4; BielKron 336; Conditione tua non utar. Nie chcę ſobie ku pomocy brać twey przycziny/ álbo wymówki Mącz 92b, 226c; SarnUzn C7v; RejAp BB3v, 4, 54v, 124v; RejPos 73 [2 r.], 76, 79, 121 [2 r.], 121v (9); RejZwierc B2, 12, 127, 262; ModrzBaz 55, 62; Arryanowie pogáńſtwo ſobie ná pomoc biorąc: Kośćioły Kátolickie poburzyli SkarŻyw 58; nic ſobie nie biorąc na pomoc Forteliow Prawnych, Ani Appellaciami ſię zakladaiąc. ZapKościer 14; NiemObr 30; ActReg 20, 137; Advoco – Prziwołiwam, na pomocz biore. Calep 30a; iáwnie przez woźné kazáli obwołáć: áby żaden niewiádomośći ſobie ná pomoc nie mógł bráć [ut nullus valeat praetendere ignorantiam praemissorum JanStat 261]. SarnStat 219, 1105, 1181, 1277; KlonWor 19.

»brać [kogo, co] na pośmiech« [szyk zmienny] (2): A tak the ktore on zaletza napoſmiech ſobie bierzecie. PaprUp L4; GrabowSet F3v.

»brać (sobie) na przykład, ku przykładu, za przykład« [szyk zmienny] [w tym: kogo, co (15)] = wzorować się, naśladować; exemplum accipere Vulg, exempla proponere Modrz (16); BielKom B3; ſluſznie mogą ono ſobie ná kſtałt á przykład bráć á obrácáć. GliczKsiąż A4v; LubPs N; KrowObr 102v; Swięći niektorzy oſobliwy zwyczay mieli prośić o známioná. [...] A wſzákoż my tego zá przykład ſobie bráć niemamy bychmy thák czynić mieli. BibRadz I 8b marg, I 13b marg, 113c marg; W ćiepłych kráinoch ludzie [...] ſą mdli y rychło mrą [...] ná przyład biorąc/ w łáźni gorącey cżłowiek pręthko omdleie BielKron 335v; RejPos 33, 138v; RejZwierc Av, 199; ModrzBaz 116; NiemObr 16; BielRozm 8; WujNT Iac 5/10.

»sobie [kogo] na ratunk brać«: ábychmy themu práwie dufáli/ ábychmy ſobye inych kſiążąt/ inych pomocy ná rátunk nie bráli. RejPos 130v.

»(sobie) na świadectwo, ku świadectwu brać« [szyk zmienny] [w tym: co (8)] = świadczyć się czym; ad testimonium vocare Mącz; contestari Calep (10): Páweł ſwięty cżęſtokroć then Pſalm ná ſwiádectwo ſobye w piſániu ſwym byerze/ okázuyąc ſkáżone przyrodzenie cżłowiecżeńſtwá náſzego. LubPs Dv; Leop Deut 30/19; BibRadz I 11d marg, II 90d marg, 98b marg; biorę ſobie niebo y zyemię ná ſwiádectwo/ iżem dziś powiedzyał żywot y śmierć/ dobre y złe. BielKron 45, 45; Mącz 504b; LeovPrzep F4; Calep 252a.

»[kogo] sobie na wspomożenie brać«: iuż nikomu inemu áni wierzy/ áni dufá/ áni go ſobie ná wſpomożenie bierze RejAp 120v.

»na wywod [= dowód] sobie brać«: A tak gdy nato wołaia Iż ſię k wierze prziznawaia [...] A nawywod ſobie bierze Iż był prawi ſtały v wirze RejKup z7.

»brać [co] za sobą« [szyk zmienny] = używać czego jako argumentu, dowodzić czym (8): Byłá burdá záwżdy o ty ſłowá iákoś ſłyſzał/ Y gdy Arriani ciągnęli zá ſobą the ſłowá/ Ieden ieſth Bog/ Ociec. Tedy ORTHODOXI drugi koniec zá ſobą tákże bráli/ Ieden ieſt Pan/ Kriſtus. SarnUzn Gv; GrzegŚm 65; CzechEp 300; A ieſliby Papieżnicy z tego mieyſcá chćieli co zá ſobą bráć/ tedy ſię racżey záwſtydźić muſzą/ niż cżego tym mieyſcem dowieść. NiemObr 37, 40, 162.

Szereg: »używać i brać [co na co]«: Poświącamy też P. Bogu ty domy ná to/ áby iuż z świeckiego sſtał ſię dom święty [...] ktorego ſię ná inne świeckie rzeczy y ćieleſne vżywáć/ y bráć iuż nigdy nie godźi. SkarKaz 455a.
α. lek. Zażywać lekarstwa; uti Modrz (60):

brać co (51): Ten ſyrop pić raz przez dzień rano, Ieſtli będzie purgował/ tedy gi może brać przez trzeci dzień. FalZioł II 21d; Proch zſercza w pokarmie biorącz quartanę oddala. FalZioł IV 11c; Theż piłułki powietrzne brać pod cżas dobrze ieſt. FalZioł V 69, I 1c, 5a, 47d, 60d, III 2d (11); SienLek 90v, 105v, 148; Oczko 26v, 28, 35, 38, 38v. Cf Zwroty.

brać ile czego (9): bierz że thego prochu na ſwithaniu albo po ranu wſtawſzy czo złothy zaważy z winem ciepło przez trzeci dzień albo przez cżwarty. FalZioł V 72v, I 87b, V 62v, 63; á wſzákże thego dwie łyżce ná noc z winem bráć/ á ná dźień z wodą/ kto tego vżywáć chce. SienLek 97, 60, 84v, 105v; Oczko 33.

Zwroty: »brać lekarstwo« [szyk zmienny] (13): FalZioł V 18d, 77v; Mącz [297]a [2 r.]; SienLek 83v, 84v, 133v; Mącz [297]a [2 r.]; rzadko tho ieſt/ áby ſie biegły w práwie práwował: Medik/ áby miał bráć lekárſtwo GórnDworz Q7v; ty pánno lekárſtwo bierzeſz/ á niemocy niemaſz SkarŻyw 112; ActReg 142; LatHar 254.

»brać prezerwatywy« (2): ieſli o powietrze idzie/ bierz prezerwátywy/ thedyć ſie bać nie trzebá. GórnDworz R8v; LatHar 254.

»purgacyją brać« [szyk zmienny] (17): FalZioł V 30, 49v, 50, 50v; purgacią przez elektwarze brać. Goski x3v; Dobrze krew puſzcżać/ purgacią w piłułach brać Goski x4v, x2v, x3 [3 r.], x3v [3 r.], x4, x4v. Są tácy/ ktorzi dźień przed tym niżli ná vcżtę idą purgácyą biorą [medicinis ad aluum exonerandum utuntur Modrz] ModrzBaz 52.

«brać przeczyścienie»: niech bierze przeczyśćienie żywotá/ á kthemu przeczyśćieniu/ tháki Syropek vczyń SienLek 90.

β. Traktować, uważać co za co, pojmować, rozumieć w jakimś sensie; existimare Modrz [co] (21):

brać za co (14): GroicPorz h3v; á przeto ći tákowi omyláią ſie/ biorąc fáłſzywą roſkoſz zá prawdziwą/ á prawdziwą boleść biorącz zá fáłſzywą GórnDworz Ff3v; y kazał mu być dobrey myſli/ á ono dopuſzcżenie Boże bráć zá krzyſz/ y znák miłośći Boſkiey SkarŻyw 290, A5; ActReg 103; to ſobie przymiérzem rozumieć/ co Turczyn ſam będąc nieprzyiaćielem zá przymiérze ſobie nie bierze. OrzJan 113; LatHar 67. Cf Zwroty.

cum av (6): GliczKsiąż Gv; Polacy [...] chcą wſzythko bráć cieleſnie/ ſłow/ á nie ſenſu pátrząc GórnDworz B5, Mmv; CzechEp 152; LatHar 713 marg; IEZVS [...] Spráwował zbáwienną z ſwymi Wiecżerzą/ Ktorey zmysł rozmáićie dźiś ludźie bierzą/ Y roznie o niey wierzą. RybGęśli B4v.

Zwroty: »brac (sobie) za krzywdę« [szyk zmienny] (5): BibRadz II 105c marg; kiedyby ći do ktorych mowimy/ niebráli ſobie tego zá krzywdę ieſlibyſmy im tych titułow nieprzydawáli. ModrzBaz 59v, 59v; CzechEp 327; Tyś ſye vbráłá práwie wedle świátá/ A to zá krzywdę biorą twoie látá. KochPieś 22.

»za wzgardę sobie brać«: Tedy go z wielkim iádem porwáli/ wrocenie iego zá wzgardę ſobię [!] biorąc. SkarŻyw 273.

»sobie ku zelżeniu brać«: Czego ſobye ku zelżenyu bráć nyemáyą ći/ ktorzy ſye wczym tákim nyeczuyą. KromRozm I A2v.

Szereg: »brać i (a) rozumieć« (2): GroicPorz h3v; Ktore ſlowá wżdam yeſliby kto ták bráć á rozumieć chcyał/ áby nie káráć dzieći [...] ná tem bárzo omylić ſie może. GliczKsiąż Gv.
c. Czynić, mianować kogo czym, powoływać kogo na co, wzywać, wybierać; cooptare, eligere, -uti Mącz; arcessere Modrz (80): Coopto id est Eligo, Obieram/ Biorę. Mącz [267]b.

brać kogo (79): APpellować żaden niemoże [...] od Sentencyey Iednaczow/ ktore ſobie ſtrony s ſpolnego zezwolenia biorą. GroicPorz cc2v; Bierzmyſz Páná tákiego żeby wſzyſtkie złośći/ Vſtáły we wſzech ſtaniech MycPrz I C3, I B2v, B4; WierKróc Bv, B2v; PudłFr 67. Cf brać kogo kim; kogo do czego; kogo ku czemu; kogo na co; kogo w kogo, w co; kogo za kogo; Zwrot.

brać kogo do czego (7): antequam consortes erant [...] niżli ye do rády brano/ niżli mieli głos w radźie Mącz 403c; GórnDworz K7v; PaprPan Bv, K2v; Do ſcrutinium iuż ſie teraz nie godźi bráć auditiuos, ieno viſiuos teſtes. SarnStat 708; KlonWor 68. Cf »brać do pokuty«

brać kogo ku czemu (4): BibRadz Ier 32/44; BielKron 213; Mącz 452b; Zátym ſye prędko wrácay: bo ćię ku ofierze/ Slub od Oycá wydány/ bez wymowki bierze ZawJeft 21.

brać kogo na co (21): MurzNT 101; KrowObr 124v; RejZwierz 55v; BibRadz 1.Reg 12/3; iżby nigdy żadnego s kſiążąt Sáſkich (gdy potomká nie ſtánie) ná kroleſtwo Polſkie áni ná żadne przełożeńſtwo nie bráli. BielKron 373, 48, 415v; Teste aliquo uti, Ná ſwiádectwo kogo bráć. Mącz 510b; RejAp 86; GórnDworz Y6v; ModrzBaz 74v; SkarJedn 357; Tych ná świádectwo bierze/ ktorych iáłmużnámi był żyw: tych ná okazánie ſwego náwiedzenia vżywa/ ktorzy ślepoty iego dobrzy świátkowie byli. SkarŻyw 567, 508 [2 r.], 511; MWilkHist B3v; SarnStat 199, 477, 999; tákiego bráć ná biſkupſtwo nie każe/ ktory ſynow poddánych y poſłuſznych ſobie nie ma SkarKaz 44b.

brać kogo w kogo, w co (5): nie godzi ſie w mamki brać/ głupich FalZioł V 36; A tak ciebie podcżaſzy biorę w radę ſobie RejJóz L2v; RejKup ee5; Też corki wáſze bráć będzie w aptekárki y w kuchárki/ y w piekárki [filias vestras capiet in pigmentarias et in coquinarias et in pistrices] BudBib 1.Reg 8/13; KlonWor 60.

brać (kogo) za kogo (33): PatKaz III 138v; BielŻyw 43; [Persowie] żadnego za krola nie bierzą, ażeby miał nos wielki GlabGad N7v; MurzNT 58v; GliczKsiąż B5, P7; KrowObr 46v [2 r.]; BibRadz I 88c marg, Gen 6/2, 1.Esdr 13/25; widząc ſynowie Boży cory ludzkie [...] iż ſą piękne/ bráli ie ſobie zá żony/ ktorą ſobie ktory obrał. BielKron 4, 53v; Adopto [... ] bierzę zá ſyná/ prziſpoſobiam Mącz [267]a, [267]a; RejAp 178v; RejPos 89; A co ſie tknie Iożeffá/ tego iż y ia nie odrzucam/ ále go też w rzecżách niektorych zá świádká biorę/ tedy to wiedz iż go nie vżywam przećiw piſmu CzechRozm 138v, 126, 173v, 196; PaprPan R3; SkarŻyw 27, 71; StryjKron 386; Ty dźiś zá towárzyſzá bierzeſz ſobie onę/ Zdawná Zacnégo gniazdá MYSZKOVVSKICH cną żonę OstrEpit A3; WujNT 426 marg; SarnStat 643, [994], 999, 1093; CzahTr C3; SkarKaz 658a.

brać kogo kim (3): wſzhedl wzyemye hoſpodara mego y vzrzal yſch yego zyema nyebyerze thakowego lotra hoſpodarem ſſobye. LibLeg 11/167v; Tenże Irzyk Krol Czeſki arbitrem álbo iednaczem brał ſobie záwżdy Kázimirzá StryjKron 627; ActReg 23.

Zwrot: »[kogo] brać do pokuty« = wzywać do pokuty: Wſzákeś nie przyſzedł/ ábyś ſpráwiedliwych Brał do pokuty: lecż w grzechách teſkliwych. GrabowSet T2.
Szeregi: »nie obierać ani brać«: nigdy nie będźiemy obiéráć/ áni bráć ná wielkié Kśiążę Litewſkié y zá Páná/ iedno którégo [...] przełożeni Króleſtwá Polſkiégo będą rozumieli obráć y poſtánowić. SarnStat 999.

»brać i wzywać; wzywać, brać« (1 : 1): Te per superos omnes testatur Ná cię ſie odzywa/ ciebie ku ſwiádectwu wżywa [!] bierze. Mącz 452b; SarnStat 477.

2. Zabierać, nie zostawiać (150):
A. Zabierać skąd, zbierać z pola; zrywać, wyrywać; wydobywać, wybierać, kopać, czerpać; sumere PolAnt, Cn; carpere, vellere Mącz; promere Cn; tollere PolAnt (92): Trzebáćiem śię w tym oſtrzegáć/ Acż ſpolnego wżdy miernie bráć BierEz O4; OpecŻyw 42; RejFig Bb2; Vello, Szczykam/ skubę/ bierzę Mącz 478c; By ſie pánie garſcią bráło/ Bá nie będzieć przybywáło RejZwierc 234v, 24; Strum I3, I4v, L2v; vſłyſzał drugi ras: kopay głębiey: y brał głębiey SkarŻyw 28.

brać co (75): ZapWar 1512 nr 2142; banye rozne gdzie ſſol byerzą MetrKor 57/117 [idem] 59/276; y kamyenye na zyemy yeo Cro m czemv by bral, nyepythayancz any zandayancz thego. LibLeg 7/33v, 7/33v, 100 [2 r.]; gdzieby mogli wodę ſlodką á godną ku piciu bráć. HistAl H5v; RejZwierz 119v; BielKron 94, 316, 441v; Wprzyłbicach [...] owies mierzą/ Kiedy obrok woźnice na noc koniom bierzą. KochSat A3; Carpere lanam et linum Bráć len Mącz 39b, 478c; SienLek 176v; RejPos 81v; RejZwierc 24; BudBib Is 44/14; niechay w Sadzáwkach biorą źiemię á około wſzędy Groblą ſypą Strum N4, E3y [3 r.], E4 [5 r.], F [2 r.], F2v, I4 (15); Oczko 17, 26, 26v; Argentifodina – Gora gdzie ſtrzebro biorą. Calep 93a; Kiedy żyto wożą/ tedy wiecżor Vrzędnik ma wyiecháć/ y náznácżyć poki żyto brano GostGosp 102, 52, 106, 112, 124; KochSz B2v; SarnStat 1277. Cf brać co od czego; co z czego; Przysłowia.

brać czego (4): bo bierze tegoż (drzewá) y grzeie ſię BudBib Is 44/15; GostGosp 124, 134, 136.

brać co od czego (3): rwąc tám ziołá tárł ie á brał ſok od nich HistAl A4v, A3v; GostGosp 52.

brać co z czego (21): Druga oliwa ieſt ktorą biorą z drzewa iuż dobrze dozrzałego FalZioł III 21c; robacżkowie z kwiatkow nie niebierzą tilko wonią á barwę wſzakoż pcżoły vmieią znich y miod wybierać. BielŻyw Glab nlb 11; BibRadz Iob 28/2; BielKron 267, 227, 441v, 457; then wiátr poſpolićie s przyrodzenia ſwego thęgo wieie/ [...] y proch z źiemie bierze BielSpr 44; wino postawione Kubkami z wielkiej czasze biorąc, rozlewali. KochMon 29; StryjKron 577; KochFr 43; KlonŻal A3; Cebulę cżáſu ſwego z ogrodá bráć GostGosp 68, 24; KmitaSpit C5v; SkarKaz 85a, Oooob. Cf »brać z jeństwa«, »brać ze świata«.

Przysłowia: Bo czás nie da trwáć żadnéy rzeczy w iednéy mierze/ A iáko wſzytko nieśie/ ták záś wſzytko bierze. KochFrag 20.

Doły bráli podemną: ále ćiſz/ co bráli/ Zdárzył Bóg/ że ná koniec ſámi w nie wpádáli. KochPs 83.

Zwroty: »przekopę brać« (2): Tymiby [niewolnikami] budowáli y przekopy bráli RejZwierc 248; Strum I2.

»[kogo] brać z jeństwa, z mocy od szatana« = wyzwalać (2): Vymićieſz ſie moiey mocney ręki/ krzyżá świętego/ przez ktory was biorę z ięńſtwá tego. MWilkHist F3v; Kreẃ twoiá droga ná ſrogim wylaná krzyżu/ gdyś nas brał z mocy od Szátáná. GrabowSet O4v.

»brać [kogo] ze świata, stąd« = uśmiercać (2): á my ſię gniewamy gdy kto z ćiáłá wychodzi? ktorego dla tego podobno Pan Bog z tąd bierze/ áby złość nie zmieniłá rozumu iego SkarŻyw 196; LatHar 169.

a. Przyjmować dzieci przy porodzie, babić [co] (4): Ieſtli oboie dzieci głowami ſie obroczą, Tedy baba iedno naprzod czo napilniey ma brać/ A pothym zaſię drugie ma wynoſić z żywota. FalZioł V 23b, V 22a [2 r.]; dzieći płći męſkiey/ zábijáć bábom [...] roſkázał/ gdy ie przy zlężeniu bráły. SkarŻyw 477.
B. Zabierać ze sobą (w drogę); czynić kogo współtowarzyszem podróży, wyprawy wojennej; assumere, tollere Vulg, PolAnt; ferre, recipere Vulg; coassumere PolAnt (58):

brać co (30): Bierzćie rzecży iák może być/ Iutro ku Effezu mamy iść. BierEz A4v; RejKup v4v; BibRadz Luc 17/31; BielKron 38, 146, 444v; SkarŻyw 270; Ramy gdy ſie ślą do Gdáńſká/ nie ma ich bráć Szyper/ áż mu ná nich nápiſzą ſkąd ſą/ y dokąd ie ma odeſłáć. GostGosp 94; Y roſkazał im áby nic ná drogę nie bráli [ne quid tollerent in via]/ iedno tylko laſkę WujNT Mar 6/8, Matth 24/18, Mar 13/16, Luc 9/3, 16/31; Oręża do kośćiołá Ceſarz nie brał. SkarKaz 680b marg. Cf Zwrot.

brać kogo (28): MurzNT Luc 11/26; BibRadz Act 15/38; BielKron 448; RejAp 2v; BielSpr 27; dziećię ono przy kośćiele/ y przy ſzkole oney zoſtáwili/ iuſz go do domu nie bierząc. SkarŻyw 507; CzechEp 75; GórnRozm A2v; przy śmierći przychodźi Pan IEZVS y bierze ie do chwały ſwey SkarKaz 243a. Cf Zwrot.

Zwrot: »brać [kogo, co] z(e) sobą« [szyk zmienny] = assumere, adiungere aliquem in comitatum, asciscere aliquem comitem, sumere secum aliquem Cn (35): bierzeſs s ſobą lotra/ a mnie zalobliwą matkę komu zoſtawiáſs na ziemi? OpecŻyw 145; GliczKsiąż K5v; TEn kiedy s Sáráceny miał iecháć woiowáć Nie kazał s ſobą wiele nic cięſzkich rzecży bráć RejZwierz 32v; BibRadz Act 16 arg; Gánges/ ten w Indyey piaſek złoty s ſobą bierze. BielKron 461, 87, 214, 260, 281v, 282 (7); Prot D2; látá precż bieżąc/ biorą s ſobą wiele cżłowiecżego dobrego/ y odeymuią śiłę GórnDworz H5v, H6, Z4v; RejPos 16; RejZwierc 205v; BielSpr 53v; BudNT Act 15/38; potáiemnie/ z klaſztorá poſzedł nic z ſobą okrom ſzat w ktorych chodził nie biorąc SkarŻyw 74; Bárnábaſz S. chćiał/ áby znimi ſzedł Ian názwány Márek á Páweł S. bráć go z ſobą niechćiał SkarŻyw 537, 36, 183, 243, [282]; dopusci wynisc cum armis, ale aby zsobą co mieli brać, trudno obiecac ma ActReg 58; GórnTroas 69; WujNT Matth 12/45, Luc 11/26, Act 15/38; WysKaz 47; Ieſli powtóre zá mąż idźie, dobrá máćierzyſté z ſobą bierze. SarnStat 639, 651; wſzytko vſtáie z vmárłym: ſam z ſobą nic nie bierze SkarKaz 385a, 552a.
3. Zabierać, odbierać, odejmować, pozbawiać kogo; kraść, łupić, grabić, zajmować, konfiskować; auferre Mącz, Vulg, JanStat; diripere Mącz, Modrz, PolAnt; sumere Mącz, Modrz, Vulg; accipere Vulg, PolAnt; capere Mącz, JanStat; desumere, expugnare, grassari, subripere Calep; harpagare, redigere Mącz; adimere, rapere Modrz; abrogare, confiscari, recipere JanStat, trahere Vulg; praedare PolAnt (757): WróbŻołt R3; niektorzi Tatarowie ſawſdj chodzą w panstwo Crola yeo M. voyvyą byerzą palią y nygdj od nych pokoyv nie mogą miecz. LibLeg 11/64v, 9/53v, 11/11v, 42 [2 r.]; LibMal 1547/136; KromRozm I Bv; RejZwierz 4v; BibRadz 2.Cor 11/20; OrzRozm B2 [2 r.], Ov [2 r.], O2, R2v [2 r.], Sv; Węgrzy [...] ſzli wielką mocą paląc/ biorąc/ bijąc/ gubiąc/ do kráin Włoſkich/ Fráncuſkich/ y Báworſkich/ ſkąd wielką korzyść ſrebrá y złotá wynieſli. BielKron 173, 60, 203v, 210v, 232, 357v (10); KochZg A3; Harpago. Bierzę/ kradnę/ wydzieram/ też k ſobie ciągnę. Mącz 153b; OrzQuin B, E4v, Y4v [2 r]; BudNT 2.Cor 11/20; SkarŻyw 36; StryjKron 612; KochSz Bv; BielRozm 7v; GórnRozm G2v; Deſumo – Odbieram, biorę. Calep 314a; GrabowSet B2; WujNT 2.Cor 11/20; SarnStat 71 marg; CzahTr E3.

brać co, kogo (313): ZapWar 1512 nr 2141, nr 2144, 1513 nr 2134, 1535 nr 2446, 1545 nr 2646, 1549 nr 2680; BierEz N3v [2 r.]; FalZioł IV 22d; LibLeg 10/91, 91v, 11/21, 98, 134, 159v; RejŁas 412; LibMal 1544/84, 1545/102, 1547/127, 130, 133 (11); RejJóz B4, O6v; KromRozm I A4 [2 r.], I3; MurzHist K4v, P; Wſzelkąć latoroſl/ ktorá wę mnié owocu nieprzynośi przec odyimuie (marg) bierze abo zgładzá (–) MurzNT Ioann 15/2; KromRozm III Kv; BielKom D2; LubPs N3, X4; GroicPorz 14, n2; KrowObr 184v; RejWiz 95v; Leop Ps 49/9, Eccli 34/26, 1.Mach 8/26, Act 8/3; ktoby żyto brał w nocy ná polu/ tákowy zá złodzyeiá ma być poczytan. UstPraw E4v, Av [2 r.], B2, E4v [2 r.], Fv, I3v [4 r.] (12); BibRadz Ps 50[49]/9, Mar 7/27; Demoſthenes [...] żadną miárą bráć tego nierádźił/ co było Miáſto ktoremu záſłużonemu ná woynie dáło OrzRozm Pv, H2, Ov, O2, S2; Ná oſtátku w Mázowſzu ſpuſtoſzonym nie mieli co bráć/ áż záiecháli do Lęcżyce á do Lowicżá/ á thám nábrawſzy ſie popaliwſzy oſtátki do domow ſie cáło wroćili BielKron 362, 99v, 108v, 109, 111v, 157 (25); OrzQuin B2v; bo látá/ ieſli biorą vżywánie tych rzecży/ wdy nie biorą/ áni bronią rozumienia około nich GórnDworz Kk4, K2, Dd8v [2 r.]; GrzegRóżn K3v; Mącz 299c, 334d; SienLek 45, Vv; RejPos 73v, 136, 314v, 321v; BielSat G4; (marg) Bierze Pan Bog żywot y zás daie. (‒) Oto ſłyſzyſz iż Pan Bog odeymuie Duchá/ Zywoth/ Zdrowie/ y záś to dáie GrzegŚm 28, 19, 51; áno drapią/ biorą á ſzárpáią niewinne ludzi á ich máiętnośći/ bo tho ieſt ſtáry zwycżay woienny RejZwierc 27, 27v, 50, 114v, 149, 239a (12); BielSpr 1, 2; BudBib 1.Reg 23/1; CzechRozm 245v; ModrzBaz 107v, 119, 127; SkarJedn 149, 150; KochOdpr D3; KochPs 77, 181, 152, 211; SkarŻyw 161, 225, 244, 271, 478; KochTr 23 [2 r.]; Gwałtuć niecżynię żadnego Biorę to co ieſt moiego. MWilkHist F, F; StryjKron 406, 477, 677; KochFr 19, 54, 73; ReszHoz 119, 129; WisznTr 21; BielSen 17v; GórnRozm A4 [4 r.], Dv, D2, D3 [4 r.], E3v (13); PaprUp L4v; ActReg 158; GrochKal 6, 7; PudłFr 53; GrabowSet E, H2v, I3v, M4v, Qv, T3; KochFrag 50; KołakCath B2; WujNT Luc 6/29, Ioann 10/18, s. 108, 416; SarnStat 80, 291, 294, 353 [2 r.], 474 (20); KmitaSpit A3v; PowodPr 74; SkarKaz 43v, 45a; CzahTr L3v; SkarKazSej 672a, 680a, 689a; KlonWor **3v, **5, 4, 5, 9 (21). Cf brać co czyje; Zwroty; »brać a pustoszyć«.

brać (co) czyje (36): Kiedy mocnieyſfy zwycięży mdleyſſego/ tedy bierze wſſytko ymienie iego. March1 A4; OpecŻyw 55; March3 V4; LibLeg 11/90; RejZwierz 20v; áby żadny przez ten cżás potrzeby nie śmiał winowáyce ſwego domu áni ſtátku wſzelkiego bráć BielKron 107, 15, 123v, 203; GórnDworz Ee5v; RejPos 39v; BudBib 1.Reg 8/11, 14, 1.Par 7/21, Dan 1/16; mnie lży/ y zá mną woła: mnie bije y moie bierze CzechRozm 228, 227v; ModrzBaz 48 [2 r.]; SkarŻyw 529; CzechEp 166; BielSen 13; ArtKanc K7; KmitaPsal Av; Nie dobra ieſt bráć chleb ſynowſki á miotáć pſom WujNT Matth 15/26, Luc 6/30; SarnStat 35 [idem] 71 182, 891, 67 [idem], 886, 1169; SkarKaz 43b; ktoryby nas iáko chćiał/ práwá nie pátrząc/ ſądźił/ zábijał/ y máiętnośći wáſze brał/ y corki y żony wáſze wydźierał SkarKazSej 693a; KlonWor 3 [2 r.].

brać komu (91): ZapWar 1513 nr 2134, 1535 nr 2446, 1545 nr 2646; BierEz N3v; FalZioł IV 22d; RejŁas 412; RejJóz O6v; LibLeg 11/159v; A othwyerali klyuczem them, kthory yemu brali zwaczka LibMal 1546/114, 1547/130, 133, 1551/165v; SeklKat I2v; KromRozm I A4 [2 r.]; MurzHist K4v; GroicPorz 14; Leop Eccli 34/26; UstPraw Av [2 r.], I3v, K2v; BibRadz Mar 7/27; áby on miał imienie bes pieniędzy ludźiom bráć OrzRozm S2, K2, O2; BielKron 123v; lud poſpolity odſtąpił od robot/ á inym bráli ktorzy wiele mieli/ choćiá nád wolą ich to cżynili BielKron 202v, 99v, 108v, 203 [2 r.], 246, 261 (12); Y tá Exekucya ninieyſza/ nic inégo nie ieſt/ iedno odmęt iákiś: w którym odmęćie/ iednym biorą/ drugim dáwáć będą OrzQuin C2v, P; SienLek 45; Nie odeymuy w. m. muzyki ſtárym. Rzekł pan Boiánowſki [...] Nie biorę ia tego ſtárym/ Rzekł pan Myszkow. ále niechcę áby ſie z nich ludzie ſmiali GórnDworz K2, Dd8v [2 r.], Ee5v; RejPos 73v; Zgwałconoć też Iákobowi corkę iego Dynę/ brano Abráhámowi po dwákroć żonę CzechRozm 245v; ModrzBaz 119; SkarJedn 149, 150; SkarŻyw 161, 244, 271; StryjKron 477; Bądź ty mnie ſtriiem przedſię poſtárému, Iedno nic nie bierz ſynowcowi ſwému. KochFr 19, 73; ReszPrz 7; bo do ſądu gdy ieden ábo dwá z ruśnicámi prżiydą/ łátwie im ruśnice Stároſtá bierże/ ále kiedy ich ſześćdźieśiąt ábo ſto prżiydźie zá kim z ruśnicámi trudno tám od tych ruśnice odbieráć GórnRozm I2v, A4 [4 r.], E3v, M; PaprUp L4v; ActReg 87, 158; GrochKal 6, 7; GrabowSet H2v, M4v, Qv; WujNT Luc 6/29, Ioann 10/18; żadnému dóbr bráć/ álbo którégo poimáć/ áż piérwéy będźie Práwem przekonan/ nie każemy. SarnStat 909, 291, 353 [idem], 913, 474, 894; KmitaSpit A3v; SkarKaz 43b, 45a, 80b; SkarKazSej 680a, 689a, 693a; KlonWor **3v, **5, 25, 74.

brać od kogo, od czego (18): LibLeg 10/91; a iſz odemnie Bóg dáry ſwé niebieſkie bierze/ Bo tem ſpoſobem zwykł karać niezbożné MurzHist P; GroicPorz n2; Leop 1.Mach 8/26; BielKron [842]v, 157, 346, 391; RejPos 136; Nie odmiátayże mię od ſwéy oblicżnośći/ Ani bierz odemnie duchá ſwéy mądrośći KochPs 77; ReszHoz 119, 129; GrabowSet I3v; WujNT 108; IZ Doſtoieńſtw y Vrzędów [...] przez nas podánych niegodźi ſie nam bráć/ y od tych/ którym ſą dáné/ oddaláć y bráć [amovere et auferre JanStat 296] SarnStat 80, 518, 706, 927.

brać u kogo: Zaden koni v ludźi podróżnych bráć nie ma. SarnStat 974.

brać z czego, kogo, skąd (42): ZapWar 1512 nr 2141, 1513 nr 2134, 1545 nr 2646, 1549 nr 2680; BierEz N3v; LibLeg 11/21; LibMal 1546/114, 1547/130, 133, 1551/164, 165v; RejKup d7v; BielKom D2; LubPs N3, P5; KrowObr 184v; Leop Esth 9/10, Ps 49/9; BibRadz Ps 50[49]/9; ktorzy z Ołtarzá báráná ofiárowánego Bogu biorą/ [...] dymem Bogá odpráwiáią OrzRozm H2; BielKron 60, 111v, 368; GrzegRóżn K3v; Mącz 334d; RejPos 321v; RejZwierc A2v, 64v; BielSpr 1v, 2; PaprPan Bv; KochPs 181; SkarŻyw 225; GórnRozm D3; Ty/ ktorego pchłá [...] przez cáłą noc głodná Przewráca/ wdźięcżny ſen biorąc z źrzenice GrabowSet T3; Ziemiá bowiem odbiera/ źiemię álbo ćiáło/ [...] Ogień teſz ćiepło bierze/ według przyrodzenia/ Ták z cżłowieká iáko teſz z każdego ſtworzenia. KołakCath B4v; KlonWor 5, 10, 11. Cf »brać z czyich rąk«.

Ze zdaniem dopełnieniowym (10): Leop Luc 19/21, 22; OrzRozm O2, R2v; BielKron 377v; Powiádáią poſpolićie/ iż to ieſt Exekucya/ Bráć co komu nád práwo dano OrzQuin E4v; ModrzBaz 117v; WujNT Luc 19/21, 22; Bierze co ſię nátráfi/ iáko ſzcżęśćie pádnie/ Cżego ſię może dorwáć/ nie brákuiąc krádnie. KlonWor 36.

Przysłowia: Gdzies nicz nie położył tam niebierz. BielŻyw 7; Leop Luc 19/21, 22; Kurewski dóm/ w którym rádo bierza [!] gdzie nie kłádą. Mącz 90d; bierzeſz cżegoś nie położył [tollis quod non ponisti]/ á żnieſz czegoś nie śiał. WujNT Luc 19/21, Luc 19/22 [ogółem 6 r.].

nie dáy mi nie ſwego á nie bierz mi mego BielKron 123v.

Zwroty: »cudze (rzeczy) brać« [szyk zmienny] (17): BierEz K3v; KromRozm I A3v, D; KrowObr 48; nikogo niech niezbiją/ cudzych rzecży niebiorą/ niech przeſtawáią ná ſwych żoldźiech ModrzBaz 113v; ręká śię też powśćiągałá/ cudzego nie bráłá ArtKanc O15; Phil F3; WujNT 12; SarnStat 672, 674, 678; SkarKaz 312b; Iż ten cżłowiek cudze brał/ korzyśćił/ vmykał/ Do cżego práwá nie miał tego ſię dotykał KlonWor 39, **5, **5v, 21, 39.

»cześć brać« = hańbić (2): MurzNT 111; Práwo Polſkie broni przed Arcybiſkupem plugáwie mowić/ á coż Arcybiſkupá háńbić/ á iego báłwochwálcą názwáć/ álbo cześć iemu bráć/ y zá to go niemieć zá co go Rzeczpoſpolita Polſka ma OrzRozm K2.

»gardło brać« = mordować (7): MurzNT 111; BielKron 209v, 265v; OrzQuin P; Azaś pánienecżkam gardłá nie brał/ ázaś ich nie mordował/ nie rzázał/ nie lupił/ nie topił? ReszPrz 7; OrzJan 112; SkarKaz 693a.

»łupy, łupow brać« [szyk zmienny] (9): yáko rycerz kthory byerze łupy drogye/ Poráźiwſſy yákye ſwoye ſprzećiwniki ſrogye. LubPs cc, P5, hh; Leop Esth 9/10; BibRadz Ez 38/12; Y przyſzedł Ioſzafat y lud iego brać łupow ich BudBib 2.Par 20/25, 2.Par 20/25; PaprPan Bv; KlonWor 10.

»w niewolą, do niewolej brać« [szyk zmienny] [w tym: kogo, co (15)] (16): BielKron 99v, 106v, 108, 280, 391v (6); Bo á co [...] cżłowiekowi od cżłowieká okrutnieyſzego ſię zſtáć może/ iedno gdy rzecży iego odeymuie/ w niewolą iy bierze/ y gárdło mu wydźiera? ModrzBaz 127; StryjKron 406, 677; GórnRozm Dv, D2, D3 [3 r.]; PowodPr 74; Biyćie ie y morduyćie/ y pośięgayćie/ y wyganiayćie/ y do niewoley ſwoiey bierzćie. SkarKazSej 672a.

»na rzecz pospolitą brać [co]« = konfiskować: Ták Rzymianie karáli Miedz wyorywánie Y pługá łákomego w cudze ſię wrywánie; Iż Oracżá y woły ná Rzecż poſpolitą Brano: abo więc winą karano ſowitą. KlonWor 5.

»do skarbu brać [co]« = konfiskować (3): y którychkolwiek znaydźiećie [...] bydź wyſtępné przećiw temu zábronieniu náſzému: tedy ich té kupié do ſkárbu náſzégo bierzćie SarnStat 275, 67 [idem], 886.

»z rąk, ręki, ręku czyich brać [kogo, co]« [szyk zmienny] (4): GroicPorz o2; przeto ſzáfunk ſtołu Krolewſkiego z rąk Krolewſkich bierzeſz/ iż ſye drugdy Krol ná dániu ſwym myli OrzRozm O2v; ArtKanc E20v; okręty one/ Krolewſkie dźieći ſobie powierzone/ Z ręku oycowſkich ſyná z corką bráły. GrochKal 5.

»gwałtem, gwałtownie brać« [szyk zmienny] [w tym: co (28)] (33): Iakom ya nyeprzyyal nagymyenye panczycze szesczya vozow [...] anym syemye na lacza bral gwalthem ZapWar 1512 nr 2143; A Száweł puſtoſzył też kośćioł: chodząc po domiech/ y biorąc gwałtem męże y niewiáſty [trahens viros ac mulieres] Leop Act 8/3; UstPraw B2, E4v [2 r.], F; RejZwierc 16; BielKron 234v, 377v, 381v, 391, 450 (9); BielSat G4; ModrzBaz 72, 107v; KochTr 23 [2 r.]; StryjKron 477; BielSen 17; GórnRozm M; Grassor — Iako zbuica odzieram. Plundruię, gwaltem biore. Calep 463b; Phil F3; Aby żaden/ ták w mieśćie/ iáko y poſtroną/ żadnéy rzeczy mocą áni gwałtem bráć ważyć ſie nie śmiał/ iedno ták iáko vtárguie. SarnStat 17, 509, 625, 674, 893, 1169 (6).

»kradomie [co] brać«: Ty kradomie wſzytko bierzeſz BierEz N3v.

»brać [co] swowolnie«: Nieczyń krzywdy nikomu/ nie bierz nie ſwowolnie/ Ráczéy vproś/ dać káżdy rychléy dobrowolnie. WyprPl C3.

»brać (po)tajemnie« [szyk zmienny] (4): Subripio ‒ Taiemnię biore, vkradam. Calep 1020a; Wilk bierze potáiemnie [...] A lew gwałtem wydziera KlonWor **5, **5v, 39.

»przez moc, mocą brać« [szyk zmienny] (4): SarnStat 17, 625, 893; A ktorzy przez moc biorą: ná Rzecżpoſpolitą Przycżynę kłádą, y ná potrzebę záwitą. KlonWor **5v. Cf »brać gwałtem«.

»przez zwycięstwo brać«: Expugno ‒ Przez zwiezięſtwo biore. Calep 396a.

»zeznanie swoje k sobie brać« = cofać, odwoływać: przećiwko niemu będą świádczyć/ y nie odwoływáć álbo zeznánia ſwégo kſobie nie będą bráć [et non reclamantes seu confessionem suam non revocantes JanStat ] SarnStat 408.

»zasię, zaś brać« = odbierać (8): KromRozm III Kv; dáć álbo nie dáć/ to w rękách kożdego ieſt: ále dawſzy záſye bráć/ ſłownemu to nieprzyſtoi. OrzRozm O2, B2v, O2; CzechRozm 61v; GLádkość od ćiebie/ Venus; ále nietrwa w mierze: Bo co ty daſz/ to záſię znienagłá czás bierze. KochFr 54; ActReg 158; WujNT 416.

Szeregi: »brać i (a, albo) (nie) da(wa)ć; (nie)dawać, (albo, ale) brać« (4 : 3): gdy kápſáńſkim vrzędem záklina/ rozgrzeſſa/ śwyęcenye dawa álbo byerze KromRozm I I3; OrzRozm N4v, O; tym iednym/ Król od Tyranná bárzo róznym ieſt: iż Tyran bierze/ á Król dáie. OrzQuin B, B, F3; SkarŻyw 36.

»kraść, (abo) brać« (2): RejKup g8; á nie pátrzi ná ręce twe/ ieſli ty krádnieſz ábo bierzeſz RejPos 181v.

»brać, (a) pustoszyć« (2): odiechali daley plony bierzącz á puſtoſząc. MiechGlab 34; KmitaSpit B3.

»brać a wydzierać«: ſwoim poddánym/ nie pátrzáiąc ná to/ ieſli ſłuſznie/ ábo nieſłuſznie/ ich właſne máiętnośći biorą/ á wydzieráią. GórnDworz Ee5v.

α. Okradać, grabić [kogo] (6): LibLeg 11/100v; piſchacz [...] do zidow abi mv prawy bili, ynaczey chczyal miſlicz yakobi ye bill brall LibMal 1553/177, 179; Kogo potkał tego brał/ á po drogach łupił. RejZwierz 33; BielKron 233v; GórnRozm M2.
a. Pobierać, wybierać, wyciągać podatki, daniny, opłaty itp.; żądać wynagrodzenia, świadczeń; accipere Modrz, Vulg, PolAnt, JanStat; exigere Modrz, Vulg, JanStat; capere Modrz, JanStat; assumere, percipere, recipere, tollere JanStat; sumere Vulg (348): MetrKor 57/120 [3 r.], 120v, 59/281, 281v, 282 (8); przy káżdem oddawániu y wybierániu pieniędzy/ áby y ten co dáie y ten co bierze/ okazáli świádectwo cyrográfy ſpolnie z obu ſtron dánemi ModrzBaz 125; SarnStat 437.

brać co (233): ZapWar 1521 nr 2273, 1550 nr 2665; BierEz P3; BielŻyw 149; MetrKor 57/116, 116v, 120v [3 r.], 59/274, 275 (10); ComCrac I3v, 17v; RejJóz O7v; SeklKat L2, Yv; HistAl B3v, D6v, G6; BielKom E7v; GliczKsiąż G7, L8v, M7; Woyt winy bierze/ á nikt inny: iákoż wedle práwá Woytowi przynależą GroicPorz d3v, e4v, k3; KrowObr 76, 77, 183 [2 r.]; RejWiz 44, 187v; Y ſtáło ſie w thobie przećiwko zwycżáiowi wſſech niewiaſth w pſothách twoich/ [...] w tym żeś dawáłá zapłátę/ á zapłáthyś niebráłá Leop Ez 16/34, 3.Esdr 2/27, 1.Cor 9 arg [2 r.]; Stároſtowie/ Burgrábiowie/ Poborcy nie máią bráć ſpiſnego UstPraw Gv, Cv, E [2 r.], Ev, E2v, E3v [2 r.]; RejFig Aa5v, Ddv [2 r.]; GDy poborce ieździli po domiech biegáiąc/ A ſnadź więcey niż trzebá z ludzi wydzieráiąc. Piſał im/ ſpráwiedliwie by ſie záchowáli/ Tylko to co przyſtoi/ by więcey nie bráli. RejZwierz 30, 123v; BibRadz I 8a marg, Num 18/17, Ez 18/8, 13, 17 (7); OrzRozm Cv, Rv; áby nieżołdowáli krolowi Fráncuſkiemu/ á ieſli kthorzy iuż bráli pieniądze/ thedy áby wroćili/ ábo wypowiedzieli poſługi ſwoie BielKron 222, 6v, 44, 201, 289v, 306 (7); KwiatKsiąż K4; Pigneror, Záſtáwiam/ álbo bierzę zaſtáwę/ Fánt. Mącz 299c, 299c; OrzQuin Y4; Prot C4v, A4; RejAp 132; RejPos 15v, 17; BiałKat 158v; Abyſmy im też ná cżás/ w cżym pofolgowáli/ Przes kilká lat dzieſięćin y oſpow nie bráli. BielSat D4v, B3v, G; KuczbKat 330; RejZwierc 235; BielSpr 53v; BudBib 1.Reg 8/15, 4.Reg 12/7, 8, 15, Ez 18/17 (7); MycPrz I B; CzechRozm 171; PaprPan Ff4v; Bo á ktoż nie zchęćią da raz ten dochod/ áby ná potym wſzytkie dochody brał? ModrzBaz 139, 19v, 54, 78v, 79, 93 (10); SkarŻyw 284, 412 [2 r.], 482; StryjKron 16; KochFr 55; KochMRot B4; BielSen 16; BielSjem 19, 24; BielRozm 12, 32; GórnRozm G3v; PaprUp I2v, K; ActReg 42, 46; Calep 805a; GostGosp 66, 122, 150, 152; OrzJan 124; LatHar 127; Krolowie źiemſcy od kogo biorą podatek ábo czyńſz? od ſynow ſwoich/ czyli od obcych? WujNT Matth 17/25, s. 108, 238 [2 r.], 416, 597, 600 (14); áby z nich nie brano myt/ céł/ moſtowégo/ grobelnégo od ich właſnych rzeczy SarnStat 1196, 189, 202, 312, 350 [2 r.], 377 (68); SkarKaz 315a, 422a; VotSzl D3 [2 r.]; CzahTr F, L4; SkarKazSej 689a; 704a, ZapKościer 78v; Naſzy/ nie lichwę/ ále intereſse biorą KlonWor 76, 26, 32, 76 [3 r.]. Cf Zwroty.

brać ile (czego) (92): MetrKor 40/824, 57/120 [6 r.], 120v [5 r.], 59/281, 281v [4 r.] (22); ComCrac 18; NA ſądźie Woyt zá ſłowne przewinienie/ bierze s przewinionego winy/ pięć groſzy y ſzeląg. GroicPorz c3v, k3; UstPraw Cv [2 r.], C2 [2 r.], C2v [3 r.], Gv [2 r.], H2 (10); OrzRozm Rv; BielKron 321v; Mącz 338b; Przetho nie máſz iże drzecie/ Máło nie dwá kroć bierzecie RejZwierc 234a, 187v; SkarŻyw 106; Podkomorzy zá ieden dzien, gdy ográniczył kilko dziedzin, pułgrzywny bráł SarnStat 476, 804 [3 r.], 813, 816 [3 r.], 817 [6 r.], 821 [2 r.] (45); PowodPr 21.

brać od kogo, od czego (130): ZapWar 1521 nr 2273; MetrKor 57/120 [idem] 59/281v; FalZioł V 50; Darius krol Perſki do Alexandra po dań poſłał ktorą przedtim na każdy rok od Philipa krola brał BielŻyw 149; SeklKat L2; GliczKsiąż L8v, M7; GroicPorz e4v, g3; RejWiz 187v; Płát Podkomorzego. [...] Podkomorzy álbo iego komornik nie ma więcey bráć od ſkończenia gránic iedno trzy grzywny. UstPraw I2, Cv [3 r.], C2, C2v, E, Gv (10); RejFig Aa5v; Gdyż iuż dziś nie ſromotá/ żadnemu cżłowieku. Lichwę bráć od drugyego/ płátem to názwáli RejZwierz 123v; BibRadz Matth 17/25[24]; z opcemi Krolmi ſkłády miewaćie/ á od nich Iurgelty bierzećie OrzRozm Cv; BielKron 44, 321, 428; KwiatKsiąż K4; Mącz 299c, 338b; OrzQuin X4; Prot C4v; BiałKat 158v; cięſzko rzecż pożycżáną wyćiągáią á przećiwko Bożemu Przykazániu tákie ciąże od nich biorą/ iákie im ku ćiáłá ich obronie ſą potrzebne. KuczbKat 330; BudBib 4.Reg 12/7, 8, 15; Podźmyſz dáley do tych Páńſtw ktore pohołdował/ Od Ceſarzá/ Wenetow/ iako wielki hołd brał. MycPrz I B; CzechRozm 171; PaprPan Ff4v; ModrzBaz 10v, 54, 78v, 79; Niechćiał ztego ták wielkieo vrzędu nigdy bogatym być: żadnych dochodow od poddánych niebrał SkarŻyw 482; KochMRot B4; kiedy mogąc bráć żywność y potrzeby od tych ktorym Ewángelią opowiedał/ iednák nic bráć niechćiał. WujNT 238, 416, 597, 600, 642, Matth 17/25 (8); Náwigáciiéy wolnéy brónić téż Stároſtowie/ áni cłá od ſoli náſzéy [...] bráć nie máią SarnStat 394; Stároſtowie y Burgrábiowie od dánia w wiązánia nie máią zadnéy płacé, áni dárów bráć SarnStat 546; Piſárze ziemſcy y Grodzcy od świádkow trzy groſze bráć máią. SarnStat 578, 202, 326 [2 r.], 380, 401, 404 (69); SkarKaz 315a; VotSzl D3 [2 r.]; SkarKazSej 704a; ZapKościer 78v; KlonWor 76.

brać u kogo (3): Bo zaſtáwę brałeś v bráćiey twoiey prożno BudBib Iob 22/6; GostGosp 122; SarnStat 884 marg.

brać z kogo, z czego, skąd (43): BierEz P3; Wrothny byerze ſthich talęg 150 tholp wielkich okrom thego od kaſzdego woza czo na tharg przyedzie po pyenyądzv MetrKor 57/120, 57/120 [2 r.], 120v [4 r.], 59/281v [2 r.], 282 [4 r.]; LibLeg 6/156; WróbŻołt 43/22; obieczvyemy poddane naſſe dvchowne ſwieczſkie przi volnoſcziach ich zachovacz a czla na vodzie znich niebracz ComCrac 13v; GliczKsiąż G7; GroicPorz c3v; Leop 3.Esdr 2/27; UstPraw E2v; Cudzoźiemcowi ná lichwę dáwáć możeſz/ ále z bráthá twego lichwy nie bierz BibRadz Deut 23/20; BielKron 289v; RejAp 132; biorąc okrutny pobor á ſrogi podatek ze wſzytkiey ſzyrokośći ſwiáthá RejPos 15v, 17; BielSpr 53v; BudBib 1.Reg 8/15; że ſproſna rzecż z ludzkiego zábijánia pożytek iáki cżynic/ ábo zyſk bráć ModrzBaz 27v, 19v, 94; PaprUp K; GostGosp 122; LatHar 127; WujNT 108, 416; z káżdéy częśći roléy ták wiele bráli/ y ták wiele płácono/ iáko ſie tym którzy wyćiągáią/ podobáło SarnStat 352 [idem] 928, 189, 340, 1148, 1196 (7).

brać na co (15): MetrKor 57/120 [2 r.] 59/281, 59/281v; SeklKat Yv; GroicPorz g3, k3; O Zołnierzách co biorą pieniądze ná żołd. UstPraw E3v, E3v; Sługowáli pierwey ſtárym Krolom dworzánie/ po dźieśiąći złotych ná koń biorąc OrzRozm Rv, R; á w ręku paćierze/ Ná iákié przy koſćiele bábá pieniądz bierze. KochFr 55; ActReg 46; SarnStat 246; VotSzl E4v.

brać za co, za kogo (40): MetrKor 40/824; RejJóz O7v; GroicPorz c3v; Zydowie thylko Báránká offiárowáli/ á zá tho zadnych pieniędzy niebráli KrowObr 183, 183; Piſárze od ſzukánia w Kſięgách nie máią nic bráć/ á zá liſty záwieſzone Pieczęćiámi przyſądne máią bráć dzieſięć groſzy UstPraw C2, C2v; BibRadz Num 18/17; BielKron 6v, 201; Prot A4; Bes vſtáwy iáko chce ták zá kwartę bierze. BielSat B4v, B3v; BielSpr 53v; Strum F3v; ModrzBaz 144; A robiąc dzień cáły/ zá dzienną pracą brał dwánaśćie pieniędzy SkarŻyw 106, 412, 412 marg; StryjKron 16; BielRozm 12, 15; PaprUp I2v; Iednę quártę pieniędzy ſzkodę ćiérpiący, zá ſpáśienié od wielkiégo bydłá bierze. SarnStat 675, 476, 817, 819, 820, 928 (13); VotSzl D3; CzahTr F; Porwie go z towárzyſtwem ná Turecką ſtronę: Przeda go do Budzyniá/ bierze zań Mámmonę. KlonWor 26, 32.

brać na kim (2): LibLeg 6/156; gdźie [na targu] Vrzędnik ná Pánie namniey dźieśięćinę bierze. GostGosp 150.

brać ile od ilu = pobierać procent (6): Iákoż po ſześći złotych bráć ode ſtá w Rzéſzy Niemieckiéy ieſt pozwolono SarnStat 1274, 259, 696 [2 r.], 1273; Są ludźie ktorzy wſzytki Zydy przechodzą/ dźieśięć y 20. y 30. od ſtá biorą. SkarKazSej 704b.

W przen (1): Wieſz że wſzędy vkłádność wielkie cżyńſze bierze. RejWiz 44.
Zwroty: »brać liczbę« [szyk zmienny] = odbierać rozliczenie (4): FalZioł V 50; Nonne deus requiret ista [...] A zaż pan bog niebędzie ſtego lidżby brał WróbŻołt 43/22; BudBib 4.Reg 12/15; y od słow nieucżćiwych niechay ie [dzieci] hámuią/ biorąc od nich licżbę słow y ſpraw wſzytkich. ModrzBaz 10v.

»brać [kogo] w dziesięcinie, w poborze, w trybucie« [szyk zmienny] (5): Dziatki naſze w dzieſięćinie biorą. BielSat G2v, G; biorą młodzieńcżyki w trybućie BielSpr 3v; Niech náſzych dzieći więcey niebiorą w poborze. BielSen 13, 16.

Szeregi: »wycięgać i (ani) brać; brać i (abo, ani) wycięgac« (7 : 5): páſterze y káznodzieie máią práwo bráć y wyćięgáć potrzeby ku żywnośći y przyodzieniu/ od ſwych owiec. WujNT 600; podwód z dóbr ſzláchetckich y Duchownych áby nie bráli/ áni wyćiągáli. SarnStat 1183, 221, 243, 353, 817, 821 (11).

»żądać i brać«: Káznodziei Chryſtuſowemu ma być dano pożywienie/ ktorego ſwięty Páwel nie brał choćiaſz go mogł żądać y bráć. Leop 1.Cor 9 arg.

4. Zabierać dla siebie, stawać się posiadaczem czego (1371):
A. Zabierać dla siebie, zagarniać, przywłaszczać sobie; opanowywać, zajmować; accipere Vulg, PolAnt; occupare, tollere JanStat; potiri Mącz; sumere sibi Vulg (140): Dźiwnymi mye imyony krzćiſz/ á nic nye w wyęzuyeſz. (‒) Wey mnichá/ brałby. KromRozm I A3v; ZapWar 1551 nr 2684 [2 r.]; GroicPorz gg2v; nie mam they chćiwośći/ Abych miał bráć gdzye nie mam nacż ſpráwiedzliwośći. Bo pewnie wiem/ káżdemu wſzytko zginie márnie/ Kto do ſiebie z łákomſtwem co cudzego gárnie. RejWiz 125v; BielKron 168, 464v; ZapKościer 14v; WujNT 742; SarnStat 601.

brać co, kogo (120): yako czo ya brala thom brala wdomv wlasznym tho czom narobyla szmazem szwym ZapWar 1532 nr 2401, 1532 nr 2401 [2 r.], nr 2480 [2 r.]; BierRozm 21; á iako cżęſto pirwſzy z zyſku brał 5. zło. tako cżęſto wtori brał 6. zło á yle razow wthori brał 7. zło. tyle razow trzeci brał 9. zło. KłosAlg G4v; RejRozpr B2v; iż goduiący ieſli chcą biorą kubki s ktorych piją HistAl F2v; GroicPorz bb3v, gg2, gg2v, gg3v, kk2v; RejWiz 125v; BibRadz Gen 47 arg, Prov 21/22; OrzRozm H2; Turcy poſłáli Turkow 15. tyſięcy [...] woiowáć á bráć kráiny około Linczá y Wiedniá BielKron 211, 31, 53, 349v, 392v, 410 (8); Mącz 44d; OrzQuin S2v; Bez potrzeby nic nie bierze/ Co názbyt inym rozdáie RejPos A2, A2v, 72v; HistLan Fv; RejZwierc 197v; przy ktorych wieżách były moſty co ie wzwodżono powrozy ná mur/ po tych mośćiech bráli miáſtá y Zamki BielSpr 61, 42, 63, 68; BudNT a2v; ModrzBaz 63; SkarJedn 133; KochOdpr C2v; KochPs 168; MWilkHist B4; Brodá do Wąſá/ ſwégo ſąśiadá/ tę wádę Naydowáłá/ że przed nią wysſzé mieyſce bierze KochBr 151; [figury szachowe] Krol s pánią bierze w poſrzodku dwie poli KochSz A3; KochPieś 46; PudłFr 13; GórnRozm I3v; PaprUp F; ActReg 8, 14; WujNT Hebr 5/4, s. 452; ich wſzyſtki dobrá ruchomé y nieruchomé imięniem puśćizny pánowie ich zwykli bráć [consueverunt occupare JanStat]. SarnStat 653, 590, 640, 675; WitosłLut A3; KmitaSpit A4; SkarKaz 81a, 206a, 240b, 422a; CzahTr H2v, Kv; GosłCast 72; SkarKazSej 679b, 692b; KochPhaen 20. Cf brać co za czym; Fraza; Zwroty.

brać co za czym (2):Prawda że złota waſzy przodkowie niemieli [...] Iednak za ſwoim męſtwem wielkie pańſtwa brali. KochSat A3; SarnStat 1118.

brać po kim (17): Bo Gieradę/ to ieſth ſprzęt y vbior niewieſći wedle práwá/ [...] bliſzſza po zmárłey Niewieſćie bierze. GroicPorz gg2, C2, ff3, ff4 [2 r.], ggv [3 r.], gg2 (10); OrzRozm H2; Mącz 44d; Niech ná źiemi nie będźie wiek iego długi/ A po nim doſtoieńſtwo bierze kto drugi. KochPs 168; SarnStat 595, 601, 609; CzahTr Kv.

Ze zdaniem dopełnieniowym (3): BierEz Cv; KromRozm III G7v; Wezmę pierśćień każeſzli/ thy oſtátek bierzy. Rzecże kmiotek/ nie pierścień ále bierz co racżyſz RejWiz 126.

Fraza: »strach, trwoga, żal bierze [kogo, co]« [szyk zmienny] (3): (Ach áż mię ſtrách bierze o tem mowiąc) ModrzBaz 128; GrabowSet C4v, V3.
Zwroty: »czas brać« = trwać (2): więcey czáſu pokoy bierże/ niż woyná. GórnRozm K; SarnStat 42.

»(rowny) dział brać« [szyk zmienny] [w tym: z kim (4)] (8): RejKup ee2; powyedzyal ze bill przi kradziezi ſkor tich y bral rowny dzyal ſtimiſz czechi LibMal 1550/156v; GroicPorz ff3v [2 r.], gg; RejWiz 48v; Widźiſzli złodźieiá/ nátychmiaſt znim bieżyſz/ á bierzeſz dźiał z cudzołożniki. [et cum adulteris portio tua] BibRadz Ps 50[49]/18; HistLan A3v.

»brać [co] w (rowny, spolny) dział« [szyk zmienny] (2): GroicPorz bb3v; czo ſzyę tyczę o Ruchna Matczynyę tę trzi szyoſtri wrowny dzal braly ZapKościer 61.

»dziedzictwo brać« [szyk zmienny] (3): GroicPorz gg2; á według imion oycow pokolenia ſwego będą bráć dźiedźictwá. BibRadz Num 26/55, Num 33/54.

»brać posag« [szyk zmienny] (4): po żonách nie biorą żadnych poſágow/ ieſzcże iey on muſi dáć ná ſzáty BielKron 261; BielSat D4; KochDz 107; BielRozm 30.

»spadek brać« [szyk zmienny] (17): Gdyby kto zoſtáwił Oycá/ tedy Oyćiec bierze ſpadek y przed Mátką GroicPorz ff4v, C2, ff3, ff3v, ff4 [4 r.], ff4v [2 r.] (15); Brátá kto zábiie álbo Oycá, álbo śioſtrę, tákowy nie ma ſpadków bráć [non succedunt in bona occisorum JanStat 563] po zábitych SarnStat 595 [idem] 609.

»uczestnictwo brać« [szyk zmienny] [w tym: z kim (2)] = uczestniczyć (3): wiedząc iſz vcżeśnictwo z Heretykiem bráć/ nic było innego/ iedno ná iego błędy zezwaláć/ y znim záraz wyklętym być SkarŻyw 300, 300; SkarKaz 4a.

»brać sobie« [szyk zmienny] (22): Przydzi do mego ogrodá: A bierz ſobie coć potrzebá/ Pięniędzyć dáwáć nie trzebá. BierEz Cv; BierRozm 21; KromRozm III G7v; Leop Esth 2/13; winá becżki/ takież owſá ſtały przed domy/ brał ſobie káżdy wolno kto chćiał. BielKron 375v, 31, 53; RejPos 72v; RejZwierc 197v; BielSpr 63; BudBib 4.Reg 12/5; nieprzeſtawáią żeby ſię od Chryſtuſa zwáli/ ále nád to y od właſnego imieniá iego tytuły ſobie biorą. BudNT a2v; SkarJedn 133; Miniſtrowie kácerſcy biorą vrząd kazánia y ſzáfowánia Sákrámenty/ oprocż dozwolenia y potwierdzenia przełożonych kośćiołá powſzechnego. WujNT 452, Hebr 5/4; SkarKaz 81a, 206a, 240b, 422a; SkarKazSej 679b, 692b.

»po śmierći [czyjej] brać [co]«: (2): Káżda Wdowá po śmierći mężá, bierze ruchomé rzeczy SarnStat 639.

»brać (obiema) rękoma« = zagarniać (2): záleżałeś ſwoię godność domá/ Inſzy biorą przed tobą obiemá rękomá. PudłFr 63, 28.

praw. »brać [co] do rąk swych« = obejmować w posiadanie: biorąc do rąk ſwych bona pupillorum SarnStat 585.

»(sobie) w (swą) moc brać« (2): Potior Doſtawam/ oſięgam/ w ſwą moc biorę. Mącz 351d; RejPos 72v.

»w niewolstwo brać«: Angario Przymuſzam/ Przyniewalam/ w niewolſtwo bierzę. Mącz 9d.

B. Uzyskiwać, dostępować, osiągać, nabywać, nabierać, napełniać się; capere Vulg, Mącz, JanStat; accipere Mącz, Vulg, JanStat; proficere, recipere Mącz, Vulg; sumere Mącz, Modrz; ferre, percipere Modrz (737):

brać co (571): ListRzeź; na ſuchey ziemi ich wilgota vſkramia ſie y bierze miarę GlabGad I3v, Gv, Lv; SeklKat Q4, T4v; (did) Czart ſprokuracią wyſtąpiwſſy bierze ſobie ot puſczenie. (‒) Panie ſendzia otpuſcz ze mi Niżlj zacznies ſprawę ſnimi RejKup z3v, h4v; niewidomi wzdrok biorą [caeci vident]/ chromi chodzą/ trędowaći oczyścięni zoſtaią MurzNT Luc 7/22; GliczKsiąż D6; GroicPorz gg3; Leop Ez 21/19; BibRadz Ap 22/17; Modificor, Mierzę/ miárę biorę/ wymierzam Mącz 228a, 26a, 63a, 165d; HistRzym 126 [2 r.]; RejPosWiecz2 95v; BiałKat 63v; Ták iż wſzędy á wſzędy pełnią ſie á ſkutecżną exekucią biorą ony ſrogie á nieomylne dekretá Páńſkie. RejZwierc 184, 42v, 159v; Bo ácz pierwſze vſpráwiedliwienie y grzechom odpuſzcżenia bez żadnych zaſług náſzych bierzemy/ á wſzákże wtorego vſpráwiedliwienia y grzechom odpuſzcżenia/ przez dobre vcżynki doſtáć mamy WujJud 109, 86v; WujJudConf 99v; RejPosWstaw [1432]v; SkarJedn 105, 110, 174; Oczko A4v, 16; A gdy widzieli iſz złe zwycżaie opuſzcżáć/ á ſtáre ſkładáiąc/ nowe myſli bráć muśieli SkarŻyw 249, 26, 82, 107, 238; NiemObr 144; KochPieś 39; ArtKanc N9v; ActReg 14, 132; GostGosp 46; GrabowSet K, L, P4v; LatHar 187, 676; Iż ślepi widzą/ chromi chodzą/ trędowáći biorą oczyśćienie [leprosi mundantur] WujNT Luc 7/22, Matth 11/5, Apoc 22/17, s. 143; kiedy ſie grzeſzny grzechow ſwych ſpowieda/ y rozgrzeſzenie odnośi od kápłaná/ y zgołá bierze vſpráwiedliwienie. WysKaz [23]; Słudzy przed woyną kiedy máią odpuſczenie bráć. SarnStat 943 marg, *6, 93, 484; KmitaSpit A2; PowodPr 20; SkarKaz 314a, 549b, 609b, 635; Obroki ſnu ſłodkiego chćiałem bráć ſtroſkány: Brałem/ áno nie ſporo GosłCast 19; SkarKazSej 678b. Cf brać co od czego; co u kogo; co z czego; co przez co; co czym; co za czym; Zwroty.

brać co od czego, od kogo (63): Głupi nie śmiey śię z mądrego/ Ale bierz rozum od niego BierEz M3v, H2; PatKaz III 113; FalZioł V 52; Nie ieſt to z ich naturi ktora w ſobie żagnego [!] ſmaku nie ma, ale on ſmak bierzą od ſoli GlabGad I3, L8; KłosAlg A2v; SeklWyzn nlb 2v; HistAl Ev, I3v, I4v; iż tám żadneo rozgrzeſzenia odnich niebierzećie KrowObr 159v, 84v, 154v; OrzRozm T4; BielKron 149, 267, 334v; KwiatKsiąż H2v; Mącz 209c, 432b; OrzQuin T3; Prot D2; SienLek 157; RejAp 63v [2 r.]; ogień/ záwdy ieſt gorętſzy ſam/ niż piec ktory od niego ciepło bierze. GórnDworz Kk, H, L15v, Mm4v; RejPos 68; RejZwierc 130, 242; WujJud 94v, 258v; á iż poważność y pewność ſwoię nie od ludźi biorą/ ále ſámę w ſobie doſtątecżnie [!] máią. WujJudConf 27v, 121v; MycPrz I A4v; PaprPan T2; ModrzBaz 11v; SkarJedn 227; SkarŻyw 363; CzechEp 256; ReszPrz 13, 39 marg, 42; WisznTr 11; Phil O2; OrzJan 51; LatHar 13, 183, 344, 634; WujNT 233, 860; JanNKar Dv [2 r.]; SarnStat 1167, 1273; SkarKaz 457b; SkarKazSej 679a. Cf »brać powod swoj«.

brać co u kogo (2): Wy poſyłáliśćie do Ioháná/ y poświadcżył prawdzie. Lecż ia nie v cżłowieká świádectwo biorę BudNT Ioann 5/34; GrabowSet C3.

brać co z czego, z kogo, skąd (253): BierEz L4, O4; wſſytki tznoty bierą okraſſenije z laſki OpecŻyw 46, 58v, 189v; KlerPow 11; wężowie [...] lazą do korzenia włoſkieo kopru/ a onem ſobie ocży wyciraią, á ſtąd oſtroſć wzroku biorą. FalZioł I 51d, V 34v; FalZiołUng V 119; GlabGad H, K3; LibLeg 7/31v; RejŁas 411; Iáko ſobie pan bog lubi wtych/ ktorzy ſą ſercá ćichego/ á ſtąd biorą wielkie rádowánie y ſwięći iego. RejPs 226v, 141, 145v, 146, 219; RejJóz C4v, L4; RejKup cc7v, ee3; HistAl K4; MurzHist G4; MurzNT 13v, 96; KromRozm II o3, r4v; KromRozm III D4v; BielKom C6, E4, E8v; á prziſmákow tákich aby im nieſtroili/ s ktorychby ſmák bráły ná wyſokosć á pychę. GliczKsiąż F5v, E6v, F, F2, L3; LubPs Yv, aa4v marg, cc6v marg; GroicPorz Bv, C2v, ddv; KrowObr Av, 56v; RejWiz 131 [2 r.], Leop B4v; RejZwierz 1, 44, 61v, 75v, 141v; BibRadz I 4, 5v, 336b marg, Ex 33/10, 1.Thess 1 arg; BielKron 334v, 461; BielKronCies Mmmm3; Mącz 34d, 162a, 295b, 347c; OrzQuin V2v; SienLek 14v, 24, 25; LeovPrzep F2v; RejAp 88, Ff5; GórnDworz B7v [2 r.]; RejPos 14v, 21, 23v, 46, 58v (19); BiałKat 356; BielSat H2; HistLan A2v; KuczbKat 5, 225, 355, 420, 425; RejZwierc 14, 19 [3 r.], 20, 20v, 23 (19); BielSpr c, 51; WujJudConf 29v, 66v, 250v; RejPosWstaw [412]v, [1103]v; Aza biorą z niego [z drzewa] [fabricabitur] gwozdz dla záwieſzenia ná niem wſzelákiego nacżynia? BudBib Ez 15/3; StryjWjaz A2, A4, B2; twierdzi/ iż ći co ſie ná nię ſpuſzcżáli/ błogoſłáwieńſtwá z niey ku uſpráwiedliwieniu doſtawáli. Ktore ieſliby iuż z przytomnośći Aniołá onego byli bráli: á coſzby ſie im ieſzcże ná nie/ ná onę obietnicę trzebá było oględáć y ná nię ſpuſzcżáć? CzechRozm 45v, 24v, 102v, 111v, 112, 259v (9); PaprPan Ov, O3v; KarnNap A3, D3v, E4, F3v; ModrzBaz 23, 26v, 28, 36, 120 (7); SkarJedn A2v, 105; Oczko 5 [2 r.]; SkarŻyw 101, 203, 241 [2 r.], 268, 320 (13); KochTr 14; Od tego mieyſcá we trzech milach tylko zdroie/ Z których dwie wielkié rzéce biorą tryby ſwoie KochJez B3, B4v; CzechEp 107, 125; NiemObr 32, 44; ReszHoz 124; BielSjem 15; KochPam 85; ArtKanc E7, H16, Nv, O14v; BielRozm 31; PaprUp D3v, Kv; GostGospGroch kt; WerGośc 221, Twárdy krzemieniu/ ſkąd ſrogi ſmok bierze Płomień GrabowSet D3v, B, E2, Hv; KochFrag 49; LatHar 353, 430 [2 r.], 641, 663, 676 (9); WujNT 293; WysKaz 35; SarnStat 195, 265, 641, 909, 1242 (6); GrabPospR L2v, L3 [3 r.], L3v, L4; Máſzt/ z ktorego Okręt bieg ſwoy powierzchni bierze PowodPr 2; SkarKaz 39a, 81b, 347b, 421a, 488b (11); VotSzl A2; CzahTr C, C3v, G2, I2; GosłCast 6, 12, 43; PaxLiz A3; SkarKazSej 680b, 681b, 687b, 690b, 695b; KlonFlis E4; KlonWor 8; KochPhaen 1. Cf »brać pomstę«, »brać winę«.

brać co przez co, przez kogo (14): KrowObr 56v, 60, 74, 177; OZNAYmuię wam bráćia Ewángelią [...] przez ktorą bierzećie zbáwienie [per quod et salvamini] Leop 1.Cor 15/2; BielSpr 63; SkarŻyw 268; ArtKanc N15v; LatHar 199; KołakCath B3; KołakSzczęśl A2; SarnStat 1098; (marg) Ziemiá ſię niewinną krwią plugáwi/ y bez krwie oczyśćiona być nie może. (‒) y nie może inákſzego rozgrzeſzenia ábo oczyśćienia bráć/ iedno przez kreẃ tego ktory kreẃ drugiego roźlał. SkarKazSej 704a, 687b.

brać co czym (10): GliczKsiąż K7; Sznur cieſielski/ którym miarę przy budowániu bierzą. Mącz 8c; BiałKat 326; WujJud 223 marg, Nn2; WujJudConf 108v; SkarJedn 30; CzechEp 241; Iáko bowiem ich pożądliwoſcią/ y inemi ſpráwámi nieprzyſtoynymi bywa záráżona Rzecżpoſpolita/ ták záſię wſtrzemieźliwoſcią y miernoſcią popráwę ſwą bierze cnothá Phil P2; GrabPospR M.

brać co za czym: ktore [sejmy] by mogły lepszy koniec brać za takowym spolnym posłow z IchM porozumiewanim Diar 84.

Zwroty: »(wy)ćwiczenie brać« (3): ábyſmy z przyładów tych/ wyćwicżenie bráli/ z ktorych zaſług weſela ſię nápełniamy. LatHar 430; SarnStat 1242; VotSzl E4.

»gorę brać« [szyk zmienny] [w tym: nad kim (1)] (5): NiemObr 169; Phil Q; Niechay nieprzyiaciel nie bierze gory nad nami. LatHar 179; PowodPr 33; gdy heretyctwo rozmnożyćie/ ábo gorę mu bráć dopuśćićie. SkarKazSej 688a.

»koniec, dokończenie brać« [szyk zmienny] (14): RejKup G, Ov; Diar 84; DiarDop 109; GliczKsiąż F2; iż záwżdy złe á márne dokońcżenie bierze ono zebránie iego/ á w niwecż ſie záwżdy muśi obroćić potomſtwo iego RejPos 115v, 218, 218v, 322v; ModrzBaz 96v; Grá koniec bierze/ kiedy náiechány Krol nie ma nigdzyey vciec pewney ſciány. KochSz A3v; GrabowSet E2; KołakCath A3v; SarnStat 809.

»brać moc, mocności władzą« [szyk zmienny] (29): FalZioł V 103; Przeto ludzie chorzy bywaią mgli iż w ich koſciach takowy tuk wyſicha. A gdy tuk zaſię naraſta tedy cżłowiek moc bierze. GlabGad D2v, C8v; KromRozm III L3v; A thákci ſię mocnie rozraſtáło ſłowo Páńſkie/y bráło moc. [confirmabatur; WujNT i zmacniało się] BibRadz Act 19/20, Sap 16/24; BielKron 162v; Late vagatur ignis, Bárzo ſie ſzerzy/ Bierze wielką moc. Mącz 185c; RejAp 165; BiałKat 313v; Za cżym naſz ięzyk on przed laty tak zacny [...] bárzo z chodzi/ á Lacina lub Włoſzczyzna z Niemcżyzną moc v nas biorą BudBib I b4v; ModrzBaz 36; SkarJedn 30; KochPs 56; pobożność wſercách ludzkich tyłá/ boiazń ſie Boża ſzerzyłá/ miłośierdzie moc bráło/ ſpráwiedliwość/ pokoy y vprzeymość miedzy ludzmi roſłá SkarŻyw A2 ded, 320, 373; KochFr 27; ActReg 82; GrabowSet Hv; á ſkazánia przez nié vczynioné biorą mocnośći władzą [robur accipiunt firmitatis JanStat 505] SarnStat 748, 21, 80 [2 r.], 744, 779, 908 (8); SkarKaz 488b.

»brać naukę« [szyk zmienny] — uczyć się (18): MurzHist G4; Co zá náuki napothrzebnieyſze s tego Pſalmu ſobye bráć mamy. LubPs aa4v marg; Leop Eccli 6/18; OrzQuin T3; RejPos 14v, 73; HistLan A2; KuczbKat 425; ſthárayże mu ſie pilno o iákiego [...] preceptorá/ áby náuki ſłuſzne y obycżáynie pocżćiwe mogł z niego bráć y obacżáć. RejZwierc 7v; KarnNap F3v; SkarŻyw 581, 598; ReszPrz 39 marg, 42; LatHar 353; WujNT 293; SarnStat 909; SkarKazSej 679a.

»brać nienawiść, waśń, zajątrzenie« [szyk zmienny] (4): wſzákże gniewáć ſię/ álbo waśń bráć [stomachari aut odium capere Modrz] ná tego/ ktory ták rozumie [...] nie ieſt rzecż dobra ModrzBaz 65; Bo gdy nienáwiść bráć pocżną przećiw ſtárſzym: iuſz znimi rośćie á do wſzytkiego dobrego im ſzkodzi. SkarŻyw 334, 88, 334.

»pobudkę brać« [szyk zmienny] = być pobudzanym (7): okráſy z głowy/ ktorą ſię bliźni gorſzy y do złego pobutkę bierze/ ziąć niechcą? SkarŻyw 16, 201; dałći Swięte ſwoie ná przykład: z ktorych możeſz wzory wybieráć/ náukę odnośić/ y pobudkę ku wſzelkiey pobożnośći cżęſtą y wielką bráć. LatHar 676, 50, 263, 662, 663.

»pochop brać« [szyk zmienny] [w tym: w czym (5)] (10): BielKron 461; Proficio, Poſtępuyę/ Zámagam ſie/ Pochop bierzę/ Pochadzam. Mącz 116a; Oczko 28; Wnáuce brał prętki pochob pod onym ſławnym miſtrzem SkarŻyw 459, 13, 178, 200, [237], 308; A żagle roſtocżoné pochóp z wiátru bráły. KochPam 85; VotSzl A2.

»pociechę, pocieszenie brać« [szyk zmienny] (22): OpecŻyw 189v; MurzNT 96; RejWiz 131; A wierni áby też s thego pociechy ſwoie á roſkoſzy ſwoie y bráli y poznawáli RejAp 88, Ff5; RejPos 113, 223v [2 r.], 256v; BiałKat 356; GrzegŚm 12; RejZwierc [283]v, 198v, 263, 263v; CzechRozm 24v, 111v, 112; KarnNap D3v, E4; przez ſen z Chryſtuſem rozmawiáłá/ y wiele poćiechy y náuk bráłá. SkarŻyw 581; ERato złotowłoſa/ y ty wdźięczna lutni/ Skąd poćiechę w ſwych troſkach biorą ludźie ſmutni KochTr 14.

»początek brać« [szyk zmienny] (16): trąd [...] pocżątek bierze we krwi, końcżącz ſie w cżłonkach. GlabGad C7v; KłosAlg A2v; KuczbKat 5; WujJud 94v; RejPosWstaw [1103]v; Oczko 5; SkarŻyw 394; GrabowSet C3, E2; LatHar 13, 183, 344, 634; Moc twoiá Boſka cżłeku ná świećie żyć dáie/ Przez nię pocżątek bierze y przez nię vſtáie. KołakCath B3; WujNT 860; SarnStat 1167.

»brać pomnożenie, rozmnożenie, wzrost, incrementum« [szyk zmienny] = pomnażać się, wzrastać (18): PatKaz II 56; y bralé pomnożenie w żydowſtwie [et proficiebam in Judaismo; WujNT postępowałem] Leop Gal 1/14; BibRadz Eph 4/16; RejPosWstaw [414]v [2 r.]; CzechEp 107; NiemObr 32, 44, 144; GostGospGroch kt; Nie iżby ſam brał w mądrośći iákie pomnożenie [...] ále iż ſię mądrość iego ludziom po lekku pokázowáłá. WujNT 201; przez dowćip kupiecki [...] Rzeczpoſpolita ſzláchetné zwykłá bráć rozmnożenié [accipere inerementum JanStat ] SarnStat 1098, nlb 3v, s. 195, 964; PowodPr 26; SkarKazSej 680b.

»brać pomstę [z kogo]« [szyk zmienny] = mścić się, karać (6): BielŻyw 81; KuczbKat 315, 375; PANie w popędliwośći twoiey nie karz mię/ á w gniewie twoim nie bierz pomſty ze mnie. LatHar 161, 159, 611.

»[w czym] postępek brać« = postępować, rozwijać się (2): áby w młodych leciech náucżyły ſie inſzych ięzykow/ w ktorych też dziwnym obycżáiem poſtępek ſwoy biorą RejPosWstaw [413]; SkarŻyw 192.

»brać powod swoj [od czego]« = pochodzić, wywodzić się (3): RejPosRozpr o2v; názywáć ánioły Boże tym imienim Elohim/ ktore powod ſwoy bierze od názwiſká tego El/ ktore moc znácży CzechRozm 51v, 15v.

»brać pożytek« [szyk zmienny] (53): BierEz O2; BielŻywGlab nlb 11 [2 r.]; RejPs 66, 146; ZapWar 1547 nr 2611 [3 r.]; HistAl K4; LubPs cc6v marg; GroicPorz ddv; co zá pożytek bierze vpokarzáiąc ſie [quid proficit humilando se] Leop Eccli 34/31, k. B2; UstPraw G4; BibRadz I 4, 5v, Ex 33/10; qui rei usum capit, cuius usus est Ten któri bierze pożytek/ dzierżawcá Mącz 510d; RejPos 58v, 226; BielSat H2; KuczbKat 225, 355; BudBib 4.Esdr 4/34 [35]; tedy nie ieden z tąd pożytek biorą/ ále ich wiele náyduią. CzechRozm 259v, 259, 259v, 260v, *2v [2 r.]; KarnNap A3; A kogo to nieboli/ iż niektorych zacnych ludźi náuká [...] pożytkow ſobie właśnie należących/ niebierze? [fructus debitos non ferret Modrz] ModrzBaz 132v, 28, 120, 130v, [2 r.]; KochPs 166; SkarŻyw 544; LatHar 209; WujNT 233; SarnStat 265, 641, 1273; ták ći co z máiętnośći ſwych pożytki ſwe máią/ iáko y ći co z obcych/ quoquo titulo z nich pozytki biorą GrabPospR L2v, L2v [2 r.], L3 [2 r.], L3v, L4, M; SkarKaz 421a, Ooood.

»brać przykład, przykładność« [szyk zmienny] [w tym: z kogo, czego (74), od kogo (9)] = wzorować się na czym, naśladować (93): sin [...] Niemoże miecz czwicżenia lepszégo/ Iedno biorącz prziklad z oycza swégo. KlerPow 11; FalZiołUng V 119; RejŁas 411; RejPs 141, 145v; SeklWyzn nlb 2; RejJóz C5, L4; RejKup cc7, ee3; HistAl Ev; MurzNT 13v; KrowObr Av; BielKom C6; GliczKsiąż E6v, F; KrowObr 154v; Iopá tego doſwiadcżał w vprzeymey ſtałośći/ Aby z niego y ini bráli przykłádnośći. RejWiz 131; RejFig Dd6; RejZwierz 1, 44, 70, 75v, 141v; OrzRozm T4; Młodzi záſię ludzie od nich biorą przykład z dobrych obycżáiow BielKron 334v; BielKronCies Mmmm3; Exemplum do aliquo capere, Przykład z kogo brać. Mącz 34d; Sumere exemplum ab aliis, Bráć przigłąd [!] od ynſzych Mącz 432b, 162a, 295b, 347c; SienLek 14v; RejPos 9, 14v, 21, 23v, 46 (15); KuczbKat 420; RejZwierc 14, 19 [3 r.], 20, 20v, 23v (17); BielSpr c; PaprPan Ov, O3v; dźiatki y młodźieńcy [...] od rodźicow/ biorą przykład á vcżą się/ coby też oni cżynić mieli ModrzBaz 11v, 13v; niechcę iedno zdzieći máłych przykład bráć/ ná męże doſkonáłe pátrzyć y znich ſie vcżyć nie będę. SkarŻyw A5, 103; CzechEp 256; Bierz z oycá ſwégo przykład ktory też té wzory Z oycá ſwego wybiérał idąc iego tory. KochJez B4v; ReszHoz 124; BielSjem 15; PudłFr 57; ArtKanc E7, Nv; KochFrag 49; SkarKaz 38b, 578a; VotSzl A2; CzahTr C, C3v, G2, I2, I2v; GosłCast 6, 43; SkarKazSej 690b, 695b.

»brać (po)radę« [szyk zmienny] = radzić się, myśleć o czym (6): Porozumiáłá orlą zdrádę/ A o pomśćie bráłá rádę. BierEz H3, H2; w rzecżach thrudnych od ſędziow poradę bierz FalZioł V 52; RejAp 145 [2 r.]; RejPos 339.

»serce brać« [szyk zmienny] = ośmielać się (2): A iákoż tu nieprzyiaćiel ſerczá nie ma bráć? RejZwierc 185v; SkarKaz 672a.

»złe serce [ku komu] brać« = obrażać, gniewać się: á z máłych przyczyn y podeyrzánia niepewnego/ złe ſerce ku drugiemu biorą SkarKazSej 675a.

»brać siłę« [szyk zmienny] = wzmagać się (5): Z przodku ſie złemu przećiwiay/ Siły mu bráć nie dopuſzcżay BierEz N; y áffekty y przychylnośći mnożą ſie/ á siły byerzą. GliczKsiąż D5, L3; GórnDworz M7v, S3.

»skutek (swoj) brać« [szyk zmienny] (4): LibLeg 11/164; DiarDop 109; wnetże proroctwo Dánielowe/ [...] ſkutek ſwoy bráć pocżęło CzechRozm 168v; ActReg 19.

»śmiałość brać« [szyk zmienny] = ośmielać się (10): Drugi ras z nim ſie zetkáłá Nieco ſie wżdy przelęknęłá: Ale więtſzą śmiáłość bráłá/ Im cżęśćiey lwá potykáłá. BierEz H3v, I3, L4; GliczKsiąż K7; BibRadz 1.Mach 4/35; BielSpr 51; Masculo – Męska ſmiałoſcz biore. Calep 641b; GrabPospR K4, N3; SkarKazSej 672a.

»brać trwogę« = trwożyć się. Nie dármo ſtraſzliwe ſny przed tym mi ſie ſniły/ [...] Od kąd w ſię pocżynáło ſerce me bráć trwogę. WisznTr 11.

»winę brać« [szyk zmienny] [w tym: z kogo (2)] = karać (3): GroicPorz B4; BielRozm 31; Sámo przyrodzenié iáko z niewdźięcznych ſynów/ winy bierze: tego ná ręku/ tego ná nogách karze KochPij C2.

»wrożki, wieszczbiarstwo brać« = wróżyć, wnioskować (2): Tez z pępka nieiakie wroſzki bierze: mieniąc. Gdy niewiaſta pierwſze dziecie ma/ tedy mu pępek oględać. FalZioł V 34v; Mącz 271a.

»brać wzor, wizerunek, kształt« [szyk zmienny] [w tym: z kogo, czego (19), od czego (5)] = wzorować się na czym (27): BierEz O4; GliczKsiąż F; niewiem by inne ſądowne Lawnicze mieyſtce było/ s ktorego by ſobie inne Miáſtá y Miáſteczká kſtałt y wzor ku náſládowániu mogły bráć/ iáko s Krákowſkiego GroicPorz C2v, Bv; Tedybych mu wyſtáwił tego Spytká cnego/ By brał ná wſzem wizerunk/ s cnotliwych ſpraw iego. RejZwierz 61v; BibRadz 1.Thess 1 arg; Conformo, Prziformuyę/ Xtałt biorę/ Prziſtoſuię. Mącz 134b; Prot D2; GórnDworz B7v [2 r.]; StryjWjaz A2, B2; PaprPan T2; ModrzBaz 26v; ná ony drugie męcżeńniki ocży obracał/ á znich wzor ćierpliwośći brał SkarŻyw 441, 332; KochPhaen 1; WerGośc 221; PaprUp D3v; OrzJan 51; JanNKar Dv [2 r.]; GosłCast 12; PaxLiz A3; KlonFlis E4.

»brać zapłatę« [szyk zmienny] (22): OpecŻyw 50v, 188v; RejKup k5; BibRadz Matth 6/2, 5, 17, Ioann 4/36; RejPos 57v, 126v; GrzegŚm 12; káżdy bierze zapłátę wedle roboty ſwoiey A iáką kto miárką mierzy/ táką mu bywa odmierzono. RejZwierc 184v; zapłátę ktorą Pan dawa [...] á my bierzemy choćiaſmy nie dorobili. WujJudConf 112v; BudBib Ioann 4/36; ModrzBaz 134; WujNT 263, 275, Matth 6/2, 5, 16 (6); SkarKaz 8b, 549b.

»brać zdrowie« [szyk zmienny] = stawać się zdrowym, być uzdrowionym (16): Cżemu nie kiedy ludzie chorzi bierzą zdrowie gdi zakuſzą pokarmow ktorich ſie im zachce w niemoci GlabGad K7; BielKom E8v; KrowObr 56v [2 r.], 74, 82 [2 r.], 99, 112v [2 r.]; Wiele też Páráliżem záráżonych y chromych/ zdrowie bráło [claudi curati sunt] Leop Act 8/8; BielKron 78v, 149, 344; RejPos 68; RejZwierc 94v.

»znak, poznanie brać« [szyk zmienny] = poznawać, wnioskować (4): lekarze pilno ſie według Ipoſim ſprawuią/ á ſilne iudicium, albo to iſte poznanie niemoczy iako rychło ſie dokona: biorą. FalZioł V 10; LibLeg 7/31 v; SienLek 24; Páweł Apoſtoł ták wielce waży kárność domową/ iż zniey bierze wielki znák tego kto śię godźi być Epiſcopem [ex hoc magnum sumat argumentum futuri ecclesiae episcopi Modrz] ModrzBaz 23.

»brać zwyczaj« [szyk zmienny] (3): GliczKsiąż D3v; y będę zwycżay brał w ſpráwiedliwośćiách twoich [exercebor in justificationibus tuis; ćwiczyć się będę Wuj] Leop Ps 118/48; SarnStat 1267.

Szereg: »brać i odnosić«: y pożytek z nich [Swiątości Pańskich] ktory przyſtoi/ á dla ktorego ſą vſtáwione/ bráć y odnoſić mogł. KarnNap A3.
a. Nabywać, kupować, wymieniać, pożyczać; accipere, capere PolAnt; recipere, sumere JanStat (27): Idźcie kupuycie bez złotá/ á bierzcie bez pieniędzy. RejAp 44v; Krámárká. Dáły ſie nam ty borgi znáć/ Wſzytko ſie każą pozywáć/ A gdy bierze pięknie mowi/ Ale kiedy da á kto wie. RejZwierc 235c; ZapKościer 69v.

brać co (23): nie dobrze kupiey znaſz/ Zádne bierzeſz/ cudne puſzcżaſz: Weźmi z onych cudnych iednego/ A nie kupuy ták ſzpetnego. BierEz B3; LibLeg 10/96v; RejZwierz 136; Zboże/ Sukno/ y Ołow/ mięſo tánie brali BielSat D3v; MWilkHist C3v; iedno cudzoźiemcom ſámym będźie wolno [...] ná téſz mieyſcá ſkłádowe przyieźdźić: y tám záśię towáry wſzelákié bráć/ nákłádáć y wywoźić SarnStat 1230, 373, 929 [2 r.]. Cf brać co od kogo; co za co; co po czym; Zwroty.

brać co od kogo (5): dali na thą kolaczia po 5 groſchi A Pyothr dawal na wyno kthore brali od storcha LibMal 1552/172; BielKron 443v, 451v, 452v; Náśienie ogrodne/ gdy ieden od drugiego Vrzędnik od Vrzędniká bierze / ma to bydź miedzy nimi/ áby ie płáćił ieden drugiemu GostGosp 124.

brać co (ile) za co (za ile) (8): OpecŻyw 56; s ktorymi iął frymárki cżynić/ to ieſt/ brał od nich Perły rozmáithe/ białe y cżyrwone zá ſkło/ zá dzwonki/ zá igły BielKron 443v, 54v, 378v, 452v, 453v, Zamſz przedáią ſkopowy coſmy leſzem zwáli/ Zá trzy groſze tákową ſkorkę pierwey brali. BielSat B4; [idem] BielRozm 14.

brać co po czym (2): UstPraw E; którą ſól ludźie ſzlácheccy/ nie drożéy iedno po groſzy dźiewięćdźieśiąt y trzy płáćić ná Komorze máią/ biorąc Wielickiéy beczek dwie/ á Bocheńſkiéy trzećią po iednych pieniądzách. SarnStat 394.

Zwroty: »brać [co] handlem«: á zgráiá kupcow krolewſkich hándlowáli (oną) zgráią (koni) (marg) wł. bráli zgráię hándlem (ábo zapłátą (‒) BudBib 3.Reg 10/28.

»brać wzajem«: Bierze w zaiem niezbożnik á nie płáći [Mutuum accipit impius et non reddit; Będzie pożyczał grzesznik a nie zapłaci Wuj] BudBib Ps 37/21.

b. Zapożyczać, przejmować, czerpać; accipere Vulg (31):

brać co (22): PatKaz III 140v; BibRadz I 1a marg, II 120c; BielKron 112; zową ią Látinowie Cholera, od Grékow biorąc przezwiſko. SienLek V2v, V3v; Tedy ſie to w. m. nie podoba/ kiedy Polak bierze w Polſzcżyznę Cżeſkie ſłowá. GórnDworz F2v, R4v, T6v, Mm4v; KuczbKat 355, 410, 415; CzechRozm 20; SkarŻyw 257; CzechEp 371; NiemObr 43, 72; LatHar 86 marg; SarnStat 283, 1261. Cf brać co u kogo.

brać od kogo (7): uypyſą dwanaſzczye regul ſzwyątoſzczy byorącz trzy, od dauyda ſzwyątego, trzy od criſoſtoma dwoye trzy drugye, od ſzwyątego byernata PatKaz III 140v; SienLek V2v, V3v; KuczbKat 355; gdyby ſie oni z Kośćiołem nie zgadzáli/ á od nas nie bráli/ ſłowkáby iednego Trydeitom odpowiedźieć nie umieli. WujJud 44; NiemObr 45; KochCz A4.

brać co u kogo: A przecżbychmy nie mieli v nich bráć ſłow/ ponieważeſmy z nich poſzli [...] Aza lepiey inſzy cżynią/ ktorzy [...] v Niemcow/ albo v Włochow ſłow pożycżaią? BudBib I b4v.

brać z czego, z kogo, skąd (23): BibRadz I 1a marg, II 120c marg; BielKron 112; GórnDworz R4v, T6v, Mm4v; KuczbKat 355, 410, 415; CzechRozm 20; Naydą też Plebani wykład obrzędow Krztu świętego w Káthechizmie Rzymſkim [...] Przetho mogą z tám tąd bráć/ ieſliby cżego im tu niedoſtáło. KarnNap C2v; SkarŻyw A5, 257, CzechEp 125, 371; Abowiem Chriſtus Pan z Moyżeſzá/ z Pſálmow/ y z Prorokow/ świádectwá brał/ y Zydy do piſmá odſyłał NiemObr 72; Introity zá Apoſtołow z pſálmow brano. LatHar 86 marg; WujNT Ioann 16/15; SkarKaz 580a; SarnStat 283, 1261; CiekPotrSzym )?( 3v. Cf Szereg.

Szereg: »brać i czerpać«: tedy z támtąd Plebani ty rzecży niech biorą/ ktore ſłużyć będą mogły ku tego mieścá wyłożeniu: á oſtátek bráć y czerpáć będą z piſmá świętego. KuczbKat 415.
c. Wywodzić, dowodzić, argumentować (14):

brać co (13): Czudnoſzcz czyala maryey panny ſtąd byorą gdy marya byla naſzlachethnyeyſza na duſſy nad ſtworzenye tako myala bycz nadoſkonalſza wczyele y nalepſza PatKaz III 117v, 119; KromRozm II o3; BibRadz I 461; CzechRozm 24v, 56. Cf Zwrot.

brać od czego (2): BibRadz I 346; Ale pan Chriſtus [...] dla cżegoby też Bogiem názwány być miał/ dowodźi. Y bierze dwá dowody/ ieden od poświęcenia: á drugi od vcżynkow ſwoich NiemObr 101.

brać z czego, skąd (12): PatKaz III 117v, 119; KromRozm II o3; Też głupi żydowie máią zá to s Tálmutu/ áby Bog był ćieleſny máiąc ręce y rámię y głowę/ biorąc s piſmá ſwiętego gdźie ſie cżęſto miánuie práwicá Boża/ álbo przez rámię iego/ gdźie ſie to rozumie moc iego BielKron 465v; BibRadz I 461; GrzegŚm 52; Cżego áby Pleban dowiodł/ tedy ludźie vpomináć będźie mogł/ z onąd biorąc dowody y rzecży doſtátek/ co śie o Swiętośći Pokuty iuż ná ſwym mieyſcu powiedźiáło. KuczbKat 300, 300; CzechRozm 24v, 56; NiemObr 40, 77.

Zwrot: »dowod brać« [szyk zmienny] (7): BibRadz I 346; GrzegŚm 52; KuczbKat 300 [2 r.]; Dowod X. K. ktory ſtąd brał/ iż Chriſtus Pan potrzykroć Piotrowi mowił/ Páś owce moie rć. Ku tey rzecży nie ſłuży. NiemObr 40, 77, 101.
d. Zawierać, czynić przymierze, ślub itp.; pangere Modrz, PolAnt; inire Modrz; assumere JanStat [co] (42): przysyangamy y slvbvymy y byerzimy y wzſzyąlyſzmy, snayeſznyeyſzem panem a panem Sigmvnthem krolem polſkiem [...] dobri myr y pokoy LibLeg 6/158v; brał znáiomość z ludźmi wielkimi BielKron 24v; Sequester, Yednacz który bierze miedzy ſtronámi yednánie Mącz 384c; Z Minerwą záchowánie znáć że dobre bierze PaprPan M4v; SarnStat 1087.
Zwroty: »przymierze brać« [szyk zmienny] [w tym: z kim (13)] (16): FalZioł V 52v; ábych wźiął tablice kamienne/ tablice przymierza kthore Pan brał z wámi BibRadz Deut 9/9, Iud 3 arg, Ose 12/1, Act 12 arg; Poſłał tedy Zygmunth Krol poſły ſwoie ſnimi do Moſkwy [...] ći to bráli przymierze z Moſkwą ná mieyſcu krolá Polſkiego pod przyſięgámi. BielKron 435v, 47v, 147, 225, 383v; A ácżkolwiek pokoy miedzy ſobą cżęſto ſtánowili/ ále go záśię dla ledá przycżyny rwáli: przymierze bráli/ á záśię ie tárgáli [pangebantur foedera et rescindebantur Modrz] ModrzBaz 105v, 126v; StryjKron 566; RybGęśli C2v; PowodPr 39; KlonFlis E4.

»ślub, ślubu brać« [szyk zmienny] [w tym: z kim (16)] (20): BierEz R4v; A z iednayćie Commiſſyią Rozwieſć tę Contrybuciią Boć iáko ſkoro náſtáłá Ták wnet z wiárdunkiem ſlub bráłá RejRozpr G2; RejJóz G4v; RejKup r7; KromRozm I C2; RejWiz 58; RejZwierz 7; ieſli do niey w dom przyiedzie ſlubu bráć. BielKron 343v, 21v, 60, 97v, 344, 346 (7); Marito, Ożeniam ſie/ też ydę zá mąż/ wſtępuyę w małżeński ſtan/ sliubuyę ſie/ Bierzę ſliub. Mącz 210a; Bo tu nie inácżey iedno iáko żoná z małżonkiem bierzymy ſlub s ſwoim Pánem/ á poſlubuiemy mu mocno dzierżeć ſtałość wiáry ſwoiey. RejPos 154; RejZwierc 223; StryjKron 512; KochWz 139.

Szereg: »pokoj brać a postanawiać«: Potym ten Stefan Tálecki iechał do Wáłach pokoy bráć/ á poſthánáwiáć miedzy im á obiemá krolmi Węgierſkim y Cżeſkim BielKron 405.
e. Poślubiać, żenić się, wychodzić za mąż; accipere PolAnt [kogo] (16): BudBib Ex 34/16; SkarJedn 343; ktori byerze ot czorki yego, czorkyę ZapKościer 64v.
Zwroty: »męża brać« [szyk zmienny] (2): mąż s przyiaćiół żony ſwoiey/ nie może żony poiąć/ áż do czwartego pokolenia. Tákże też niewiaſtá niemoże bráć mężá s przyiaćiół mężowych áż do czwartego pokolenia. GroicPorz gg4v; SkarŻyw 107.

»żonę brać« [szyk zmienny] (12): BibRadz Gen 24/3; RejPos 42v; żeńćie też ſyny wáſze (marg) wł: y bierzćie synom waſzym żony rć. (–)/ á corki wáſze wydawayćie zá męże, BudBib Ier 29/6; SkarŻyw 269, 346 [2 r.], 353, 456, 519; WujNT 195; ktory ſię ták modlił y oświadczał P. Bogu żonę biorąc: (Ty wieſz iż nie dla roſkoſzy biorę żonę) SkarKaz 421b.

f. praw. Odraczać lub uzyskiwać odroczenie roku (terminu) sądowego w toczącym się procesie; recipere JanStat (41): Zadne inſze odwłoki w Sądzye być nie mogą iedno prawdziwą niemocą/ ná kthorą ten co mu brano w roki przyſzłe ma przyſiąc ſámo trzeć UstPraw G3; SarnStat 1286.
Zwroty: »brać czas« = odraczać rok sądowy (2): Iż to popráwienié Prze ma bydź [...] w ten czás/ gdy iuż Sędźia bierze ſobie czás ku rozmyślániu álbo pytániu. SarnStat 791 [idem] 813.

»dylacyją brać« [szyk zmienny] = odraczać rok sądowy (2): NA EVIKTORA. Ná fideiuſſorá, ná świádki, ná poſtáwienié Woźnégo, téż Dilácią biorą SarnStat 772, 862.

»brać sobie fryst« = odraczać rok sądowy: EXcepcya ieſt dwoiáka/ Iedná kthora odwłacza tylko ſpráwę ná inny ſłuſzny czás wedle Práwá/ iáko gdy ſobie kto bierze fryſt do Prokuratorá álbo ná odpowiedź. GroicPorz t.

»brać odwłokami« = odraczać rok sądowy: winni ſwe poborce przed ſądem ſtáwić/ y doſyć vczynić/ żadnemi odwłokámi niebiorąc. UstPraw E2.

»brać (sobie) na kwit(y)« [szyk zmienny] = odraczać rok sądowy celem przedłożenia dokumentów (3): GórnRozm Iv; Dilácia temu idzie, kto bierze ná kwit SarnStat 698, 1254.

»brać (sobie) na (ad) munimenta« [szyk zmienny] = odraczać rok sądowy celem przedłożenia dokumentów (4): (marg) Munimenta appellans (–) Agdzieby pozvany bral ſobie ad munimenta tedy ma poviedziecz na iakie munimenta bierze, a ſkąd abo ſktorych act tedy mv niemoze dąno dluzey bycz iedno na roki bliſſe ComCrac 19v; SarnStat 765, 1280.

»brać (sobie) na pytanie, ku pytaniu, ad interrogandum« [szyk zmienny] = odraczać rok sądowy celem zasięgnięcia opinii biegłych (7): ComCrac 18v; Sędzia ziemski niemoże ſobie długo bráć ná pytánie iedno do czterech poroczkow UstPraw Cv, Cv; Formá przekłádánia Roku ſtronam gdy ſąd bierze ad interrogandum álbo deliberandum, aut ex quacunque cauſa partibus praefixi. SarnStat 1258, 488, 791, 813. Cf »brać czas«, »brać na rozmyślanie«.

»brać (sobie) na rozmyślenie, ku rozmyślaniu, na rozmysł, ad deliberandum« [szyk zmienny] = odraczać rok sądowy celem namyślenia się, jak rozstrzygnąć pewne wątpliwości prawne (8): BierEz E4; to popravovanie prze ma bycz ieden raz na Rokv zavitem, to ieſt naonczas gdy ivz ſzędzia bierze na rozmyſlieni abo na pitanie ComCrac 18v, 18; gdy go oco proszą narozmyslenie sobie bierze do iutra aby się znimi rozmowił ActReg 157; SarnStat 158, 791, 813. Cf »brać czas«, »brać na pytanie«.

»brać (sobie) na rzecznika, do prokuratora« = odraczać rok sądowy celem wybrania sobie zastępcy prawnego (2): pozwány na pierwſzym roku wyſłyſzawſzy dobrowolne ziáwienie/ bierze ſobie do dwu niedźiel ná Rzeczniká GroicPorz s3, t. Cf »brać fryst«.

»na świadki brać« = odraczać rok sądowy celem przedstawienia świadków: SarnStat 772 cf »dylacyją brać«.

»brać (sobie) na widzenie, na wizyją« = odraczać rok sądowy celem dokonania wizji (5): która ſtroná bierze ná Vizią tá płáći 5. gro. SarnStat 816; GDy kto ſobie bierze ná widzenie ná iáki pozew w ſądźie/ á po vczyniéniu widzenia [...] chćiałby ſtronie ſwéy pozew káźić z iákich kolwiek przyczyn y niedoſtátkow [...] tedy iuż ſąd nie ma tego prziymowáć SarnStat 1163, 1164 [2 r.].

»brać na woźne, na postawienie woźnego« = odraczać rok sądowy celem powołania woźnego i złożenia przezeń zeznania (2): Lecz kto ná Woźné bierze á niedowiedźie, ten rzecz tráći. Iáko y ad munimenta ſpecificata kto bierze á niedowiedźie SarnStat 1280, 772. Cf »dylacyją brać».

»sobie brać na zmowę« = odraczać rok sądowy celem naradzenia się: Co wyſłyſzawſzy pozwány/ ieſzcze do dwu niedźiel ſobie bierze ná zmowę po opráwách. GroicPorz s3v.

»brać o więtsze, pro maiori« [szyk zmienny] = odraczać rok sądowy zasłaniając się, że w tym samym czasie ma się termin w sprawie poważniejszej (7): zadnym obyczaiem nye vymyslonym Roku sobie nyeothkladayącz any nyemoczą any kazenym pozwu any Russenym sandziego any starosthy any o vyąthsse byerzancz any voyną any listhy krolewskimy ZapWar 1549 nr 2662, 1550 nr 2676; UstPraw G3; SarnStat 777, 1285 [3 r.].

»brać do lat« = odraczać rok sądowy zasłaniając się niedojrzałym wiekiem: dzieczi y yni potomkovie onego męzoboicze vchodzą telko ſiedzenia vieze, alie niebiorącz do liat będą povynni odpoviadacz na pirwem rokv iako na zavitem ComCrac 16.

»brać do powiatu« = odraczać rok sądowy do sądu ziemskiego: Iſćie drugi zmyli kroki Kiedy przydą owy roki Co ie więc wićiámi [lege: wiecami] zową [...] Trudno tám bráć do powiátu Czwicz ſie włocząc ſie po ſwiátu RejRozpr F2v.

g. Latować się (o krowach) (2):
Zwrot: »brać bydło« [szyk zmienny] (2): Catulicio vaccarum, Bydlenie krów/ To yeſt/ Gdy bierzą/ álbo prziymuyą bydło/ yáko poſpolicie bywa mowiono. Mącz 41c; Iuvenca, Młoda krowá która yuſz bydło bierze/ yáłowicá. Mącz 179c.
C. Otrzymywać, dostawać, być odbiorcą; accipere Modrz, Vulg, PolAnt; recipere Vulg, JanStat (494): Chceſzli ſam bráć day drugiemu. RejRozpr A3; RejKup y6v; Abowięm wſzelki który prośi otrzymáwá (marg) bierze (–) MurzNT Luc 11/10; KromRozm II d4; yedni kazáli/ drudzy ſlucháli: yedni ſſaffowáli/ drudzy bráli KromRozm III G7v; Leop Luc 11/10; BibRadz Luc 11/10; BielKron 300v; RejPos 218; BiałKat 193v, 221; RejZwierc 234c; BielSpr 68; BudBib Eccli 14/16; BudNT Matth 7/8, Luc 11/10, Act 20/35; áby ći ktorzi dawáią/ ochotnie to cżynili: ktorzi biorą/ áby vznawáli dobrodźieyſtwá ModrzBaz [38]v, [38]v; Phil F3; WujNT Matth 7/8, Luc 11/10, Act 20/35, Iac 4/3, s. 30 (6).

brać co (253): BierEz M; OpecŻyw 53; Y acżkolwiek v pana Szcżęſciá wielé vpráſzáł a znamienité podarzá bráł/ a wſzakże przeto niemogł nitz dźiedźicżnego doſtępićz. ForCnR Cv; PatKaz II 28v, 67v; PatKaz III 151; BielŻyw 70; GlabGad I2; MetrKor 57/117 [idem] 59/276; RejJóz A6; SeklKat x3v; RejKup i4v, 13v, 17, z2, ee4; KromRozm III G7v, K5v, P4v; fant dla pożytku obudwu ſtron bywa: Bo go Dłużnik dáie áby mu pieniędzy wierzono/ A Iſćiec ij też bierze/ áby w ſwoim długu był pewien GroicPorz rv, i3v, y; KrowObr 46, 57, 126v, 150v, 159v; Leop Ex 20 arg, Esth 16/23, 2.Mach 1/14, Ioann 5/41, 2.Cor 6/1 (6); UstPraw G2v; A zaż nie wiećie iż ći kthorzy w zawod biegáią/ ácżći wſzyſcy bieżą/ ále ieden zákład bierze? Także bieżćie ábyśćie otrzymáli. BibRadz 1.Cor 9/24, 2.Reg 19/42, Apoc 2/17; OrzRozm B4, C; BielKron 14, 25; KochSat B2; OrzQuin T3, Vv; Niech ći biorą nagrodę ktorzy wiernie ſłużą. Prot D3v, D3; RejAp 16v, 70, 131 [2 r.]; GórnDworz I3, Ff8v, Gg4v; HistRzym 105, 123v; RejPos 65, 74v [2 r.], 103v, 193, 234v (8); BiałKat 63v; GrzegŚm 42; Ano tho ieſt złośćiwy tákowy cżłek káżdy/ Co iedno dobrodzieyſtwá vmie tu bráć záwżdy/ A oddáć ich nie vmie HistLan F4v, F4; RejZwierc 94v [2 r.], 99v, 129v [3 r.], 178, 198 [3 r.]; WujJudConf 164v, 167, 260; BudBib Ex 25/3; BiałKaz F4v; BudNT Ioann 7/23; CzechRozm 16, 19, 21, 169, 182v [2 r.]; ModrzBaz 123v [2 r.], 139v; SkarJedn 34, 35, 51, 53, 68 (12); Pierwey muśi dni cżterdzieśći náſzemu ſię zakonowi przypátrowáć ten/ ktory do nas wſtąpić chce/ toſz dopiero golenie náſze bierze. SkarŻyw 134, 26, 161, 249, 251, 264 (12); MWilkHist L; CzechEp 241 [3 r.], 244, 245, 299, 347; NiemObr 38, 100, 102, 172; KochFr 122; KochMRot C; ReszPrz 19; ReszHoz 137; BielSjem 22v; KochProp 11; PaprUp F2v, I4; GostGosp 14; Phil F3; GrabowSet E3v; LatHar 244; Bo y w gonitwách prácuiący nie bierze wieńcá/ [non coronatur] áżby práwnie wygrał. WujNT 2.Tim 2/5, s. 121, 227, 324, 402, 425 (20); WysKaz 23; Bezecni ſą/ którzy vrzędy y doſtoieńſtwá przećiwko Státutowi biorą SarnStat 151, 886, 956, 972 [2 r.], 973 (9); SiebRozmyśl F; PowodPr 44 [2 r.]; SkarKaz 6b, 39b, 40a, 43b, 155a (18); SkarKazSej 665b, 678b [2 r.]; KlonWor 49; SzarzRyt D3v. Cf brać co przez co; co czym; co za czym; Zwroty, Szeregi.

brać od kogo (126): Lew gdy ſobie żonę poymował/ Od wſzytkich źwierząt dáry brał: A kożdy tám do niego wlokł/ Swe podárze iáko kto mogł. BierEz M; OpecŻyw 53; PatKaz II 28v, 67v; BielŻyw 70; RejJóz A6; RejKup 17, z2; KromRozm III P4v; GroicPorz i3v, y; KrowObr 126v, 150v, 153, 153 marg, 159v (7); Leop Ex 20/ arg, Ioann 5/41; BibRadz 2.Reg 19/42; OrzRozm B4, C; Bo to dziewka od matki za teſtáment bierze/ Ze cnotliwa niebędzie ſiedzieć przi wſzetecżney KochSat B2; OrzQuin T3, T4 [2 r.], Vv; Prot C2; iáki to ieſt pewny kánclerz tych táiemnic Páńſkich/ y od kogo plenipotencią bierze ná to prawdziwe piſánie ſwoie. RejAp 16v, 131, 132; wſzytko to dał dworzáninowi ſwemu/ czo powiedał że mu ſie (á on od krolá bierze) ſniło GórnDworz R4, Gg4v; przy drodze ſiedziáłá/ áby iáłmużnę od przechodzących bráłá. HistRzym 103, 123v; RejPos 65, 74v [2 r.], 193, 234v, 264v; GrzegŚm 53; KuczbKat 140; BudBib Ex 25/3; CzechRozm 16, 19, 21, 169; ModrzBaz 123v; A ktemu iż mocy tey Páſterze mieć od ludzi nie mogą. Bo to ſámego Bogá ſpráwá: tedy ią ábo od ſamego Páná Bogá bráć/ ábo rodzenim y dziedziſtwem doſtáwáć muſzą. SkarJedn 30, 31, 34, 35, 51, 53 (11); SkarŻyw 82, 161, 336, 394, 481 (6); Abowiem bierzeſz roſkazánie od oycá/ iáko mnieyſzy: wſzákoż Aniołom roſkázuieſz iáko więtſzy. CzechEp 244, 241 [3 r.], 299, 347; iż pan Chriſtus/ duchá ś. ſam w ſobie zupełność/ ni od kogo go nie bierząc/ miał NiemObr 102, 38, 83, 100, 106, 172; KochTr 121; ReszPrz 19; BielSjem 22; KochProp 11; niektorem tez deputatom do ſiebie przijezdzac kazal á odniego gotowe Decreta brali PaprUp I4, F2v; GrabowSet E3v; WujNT 121, 227, 324, 823 [2 r.], Ioann 5/34 (7); SarnStat 886, 972 [2 r.], 1063, 1192; SiebRozmyśl F; PowodPr 44 marg; SkarKaz 39b, 40a, 119a, 155a, 209a (8); SkarKazSej 665b, 678b, 681a. Cf »brać błogosławieństwo«, »brać przeżegnanie«, »brać (po)chwałę«.

brać co przez co, prze(z) kogo (19): OpecŻyw 43v; FalZioł V 29v; RejPs 176; iż przes Kryſtuſowo Imię bierzą ludzie odpuſztzenie grzechow KrowObr F3, T4 [2 r.]; RejPosWiecz3 97v; GrzegŚm 53; CzechRozm 259v; á przez Biſkupich rąk kłádzienie/ niechay moc Duchá S. bierzą. SkarŻyw 320; NiemObr 83; ArtKanc H15v; WujNT 466 marg, 474; SkarKazSej 681a. Cf »brać prze Bog«, »otrzymywać i brać«.

brać za co (16): SeklKat X3v; RejKup i4v; KromRozm III G7v; KrowObr 57; Leop Esth 16/23; Izaż nam zá to dawa ieſć Krol? Abo zali zá tho od niego iákie dáry bierzemy? BibRadz 2.Reg 19/42; BiałKat 63v; RejZwierc 178; SkarŻyw 249; KochMRot C; WujNT 873; SarnStat 956; Stániem wſzyſcy/ mow/ przed trybunałem Chryſtuſowym: áby káżdy brał iáko w ćiele czynił: ábo zá złe/ ábo zá dobre. SkarKaz 549a, 6b; SzarzRyt D3v. Cf »brać i odnaszać«.

brać co czym (5): RejPosWiecz3 97v; Bo cokolwiek bierzemy więcey to ieſt łáſką Bożą/ á niżli zaſługą náſzą. WujJudConf 114, 98; SkarJedn 31; SkarKaz 276a.

brać co za czym (2): RejPs 176; áby ludźye zá wkłádánim rąk yego bráli duchá S. KromRozm III F3.

Zwroty: »brać błogosławieństwo« [szyk zmienny] [w tym: od kogo (9)] = być błogosławionym (10): RejPs 34v; LubPs F4; BibRadz Gen 12/arg; RejPos 42v; Ludzie wniedzielę ſię zebráli/ chcąc bráć od ſwego páſterzá błogoſłáwieńſtwo SkarŻyw [236], 30, 358, 472; to co mnieyſzym ieſt/ od zacnieyſzego bierze błogoſłáwieńſtwo. [a meliore benedicitur] WujNT Hebr 7/7, Hebr 6/7.

»brać przeżegnanie [od kogo]« [szyk zmienny] = być błogosławionym (2): SkarŻyw 412; dziatki ſwe wodzili do Biſkupow/ áby od nich bráli przeżegnánie. WujNT 81.

»brać (po)chwałę« [szyk zmienny] [w tym: od kogo (3)] = być chwalonym (7): á gdi ſie z zwycięſtwem wrácamy/ od náſzych iednáko chwałę bierzemy. HistAl H3; Leop Ioann 5/44; BibRadz II 4c marg; KochFrag 46; WujNT Ioann 5/41; SkarKaz 118a; ieden táki ná. świećie: ieden téż pochwáły wſzytkich bierze GosłCast 6.

»sławę brać« = być sławionym: NAdobnie ći Goreccy /w łáſce ludzkiey gorą/ Iuż w tym kráiu z drugimi rowną ſławę biorą. PaprPan Bb3.

»brać prze Bog« = żebrać: Mendico, Zebrzę/ bierzę prze bog. Mącz 216a.

»brać [co] z ręki (ręku, rąk) [czyjej]« [szyk zmienny] (12): Leop Eccli 50/13; BielKron 79v; RejAp 88; A ieſlichmy wiele dobrego bráli s ſwiętey ręki Páńſkiey/ á cżemuż też ieſli co złego przypádło przyiąć nie mamy? RejPos 330v, 124; BudBib Eccli 50/12[13]; KochPs 168; LatHar 651; tedy oni z ręku zwierzchnośći kápłáńſkiey práwo rządzenia ſwego bráli/ y one do exekucyey przywodźili. PowodPr 21, 44; SkarKaz 80b, 206b.

Szeregi: »brać i odnaszać [co za co]«: gdźie niektorzy odpłátę zá pánieńſtwo/ [...] á drudzy pálmę zá męcżeńſtwo/ drudzy záś inſze ozdoby zá cnoty ſwe/ od Páná bráć y odnáſzáć będą. KuczbKat 140.

»otrzymawać i brać [co przez co]«: Niech ſię tu záwſtydzą ſektarze/ ktorzy mowią/ iż wſzytko otrzymawamy y bierzemy od Bogá przez ſámę wiárę. WujNT 823.

a. Przyjmować (169):
α. Przyjmować, godzić się na wzięcie; accipere Vulg, Modrz, JanStat; capere PolAnt; recipere JanStat (116): [syn] Vkradł ſuknią mátce przynioſł. Oná z dobrą wolą bráłá/ Wſzytkiego mu dopuſzcżáłá BierEz L4; BielŻyw 25; RejRozpr I3v; KrowObr 48; gdy ſtał w goſpodzie/ goſpodarz nie chcyał bráć/ Gdy mu płáćić kazano/ ieſzcże chciał dárowáć. RejZwierz 3, 18v; GórnDworz Bb3v; SkarŻyw 334; SarnStat 17, 696; RybWit A3.

brać co (90): Wáſze dáry biorę wdzięcżnie/ Ktoreśćie mi dáli wiernie BierEz M; pan moy wſthky [!] owcze kaſzal wroczycz kthore od slodzyey byly odbythe [...] Alye owyecz thych nyechczyely bracz Tvrczy LibLeg 7/10; MurzNT Luc 9/23; Diar 72; DiarDop 113; LubPs N4v; A cżymże ie [świętych] przyłudźić/ to tu myſlić trzebá/ Gdyż nie biorą ni złotá/ ni mięſá/ ni chlebá. RejWiz 156v; Kogo pozową ku brániu pieniędzy z zaſtáwy/ táki winien w grodzye ſtać/ á pieniądze bráć/ y z zaſtáwy zſtąpić. UstPraw H4v, C3v, E3 [9 r.], G4; RejZwierz 68, 79v; OrzRozm Ov; BielKron 11v, 195, 272, 443; RejAp 115, 115v, 167v, CC3; HistRzym 123v; RejPos 153v; A iákoż ia to mam bráć cżego oddáć nie mogę? RejZwierc 38; BielSpr 48v; Bo ácżći Kśięża iáłmużnę biorą/ kiedy ią im dáią/ á wſzákże Mſzey nikomu nie przedáią WujJud 180v; Bierz ofiárę vſt mych/ á mnie praw ſwych náucz/ Iowá. KochPs 183; SkarŻyw 203 [2 r.], 224, 251, 324, 454; MWilkHist D2v [2 r.]; GrabowSet Kv; WujNT Matth 10/38, Ap 14/1, 20/4; SarnStat 143, 571, 634, 746, 761 (7); RybGęśli B2v. Cf brać co za co; Zwroty, Szereg.

brać od kogo (22): BierEz M; SeklWyzn b4v; DiarDop 113; Abowyem byś ty ſam racżył á odemnye bráć chcyał/ Ofiáry ty ktorebych ya ku twoyey chwale dał LubPs N4v; GroicPorz g3v; BibRadz 1.Reg 12/3; RejZwierz 123v; my Krolowi máiętnośći ſwe dobrowolnie podáiemy/ á Krol ich od nas bráć niechce. OrzRozm Ov, Ov, S2 [2 r.]; Mącz 354d; OrzQuin C3; RejZwierc 99v [2 r.], Aa3; ModrzBaz 95v; SkarŻyw 161, 310, 462; SarnStat 458. Cf Szereg.

brać co za co (5): gdyby kupiec álbo krámárz zá iaką kupią pieniędzy drobnych bráć niechćiał/ táki kupią tráći do nas. UstPraw E3, E3 [4 r.]; KlonWor 15.

Zwroty: »brać dary« [szyk zmienny] = dawać się przekupić, być przekupnym (22): BierEz M; WróbŻołt Iv; GroicPorz dv, pp2v; RejZwierz 12, 35, 123v; BibRadz Ex 23/8, 2.Par 19/7; Był pánem rackim ále ſie w nim s wielką żmindą bierząc dáry/ á dopuſzcżáyąc ſie przedárowáć záchował. Mącz 403a, 354d; BudBib 1.Reg 8/3; Y ma to być ſtátutem obwárowano/ áby żadnych dárow niebráli: bo ći ktorzi przedárowáni ſą/ máło nie záwżdy pſuią á wywrácáią ſądy ModrzBaz 88, 87; KochOdpr A4, A4v, B2v; KochPs 19; KochPieś 47; KochWr 33; SarnStat 458; KlonWor 15.

»podarki brać« [szyk zmienny] = być przekupnym (6): Nie maſz náciągáć práwá/ niemaſz ważyć oſob/ áni bráć podárkow BudBib Deut 16/19, Ez 22/12; ná zgubę Rzecżypoſpolitey Podárki bierze KochOdpr A4; SarnStat 853, 868; KlonWor 18.

»upominki brać« [szyk zmienny] = być przekupnym (3): ieſlibych też od kogo brał vpominki/ ábo przepátrywał czyiey ſpráwiedliwoſći BibRadz 1.Reg 12/3; CzechEp 14; SarnStat 347.

»w zastawę brać [co]« [szyk zmienny] (3): Zyd w zaſtáwę wſzyſtki rzeczy może bráć: wyiąwſzy kośćielné apparaty y ſzáty zkrwáwioné. SarnStat 251, 251, 257.

»brać z rąk [czyich co]«: A teraz bierz z rąk moich Proporzec dźielnégo Piſorimá KochPropKKoch 4.

Szereg: »brać abo przyjmować«: ktoby tákie vpominki á tákie obietnice iego/ bráć ábo prziymowáć chciał od niego RejPos 217v.
β. Przyjmować do towarzystwa, społeczności; gościć, podejmować; assumere JanStat [kogo] (17): Ciz Wenetowie Iako wiele Papieskich Synowcow ob memoriam stryiow in Ciuitatem brali to iuz wiecie. ActReg 24; iż ná potym y od tego czáſu do Zakonu náſzégo [...] godné oſoby [...] niech będą prziymowáni: wſzákże ták/ iż my Miſtrz y Komendorowie/ nád połowicę z nich nie będźiemy powinni bráć SarnStat 1099.
Zwroty: »w liczbę [kogo] brać«: w liczbę Senatorów nie bráć, ieno ſzláchćicá SarnStat 69.

»w małżeństwo brać« = poślubiać (2): Iż powinowáte w małżeńſtwo biorą. SkarJedn 233, 151.

«brać w swą społeczność, do społeczności« (2): w ſpółeczność ſwą ćię biorę/ z niewolniká wolnym wolnośćią ſwą ćię czynię OrzQuin Q4; ModrzBaz 37v.

»brać w towarzystwo« (3): BielKron 143; BudBib 3.Esdr 8/82[85]; Lácedemoniánie żadnego leniwie á źle żywącego niebráli áni w towárzyſtwo/ áni do ſpolney igry/ áni do żadney zabáwy ModrzBaz 37.

»brać do (swego) domu, w swoj dom« (6): BielKron 53v; OrzQuin G2v; tákowych wnet álbo do ſzpitalow prowadzą/ álbo do domow biorą/ cżyniąc pilność około nich. ReszList 173, 167, 169, 172. Cf »na pościel brać«.

»na pościel, na wieczerzą brać« (2): [pielgrzymów] do ſwych domow ná pośćiel bráli/ vcżćili/ vracżyli/ vſzánowáli/ vdárowáli ReszList 167, 176.

γ. Przyjmować komunię, komunikować się (37): SkarŻyw 320; ták żyi ábyś co dzień bráć był godzien. LatHar 197, 189, 192, 197; SkarKaz 158a.
Zwroty: »chleb i kielich pański brać«: ieſliże ſámi wierni Kryſtuſá prziymuią cżyli wſzyſcy bez żadney roznice/ ktorzy iedno on Chleb y Kielich Páńſki biorą. WujJudConf 260v.

»ciało Pańskie, Chrystusowe brać« [szyk zmienny] (8): ćiáło Páńſkie bráć pod dwiemá oſobomá/ ludziem ſwieckim zdawná Koncilium zákazáło BielKron 232v, 166v; WujJud 261; WujJudConf 175v; SkarŻyw 583; ReszPrz 10; LatHar 209; SkarKazSej 661a.

»ciało i krew Chrystusowe (-ą), Pańskie (-ą) brać« [szyk zmienny] (5): BielKron 234; BiałKat 286; nieść ſię do kośćioła roſkazał: y tám ćiáło páńſkie y krew biorąc w ręku vcżniow ſwoich ſtánąwſzy/ Duchá modląc ſię wypuśćił. SkarŻyw 253, 278 [2 r.].

»brać Eucharystyją«: Co dzień kommunikowáć y bráć Eucháryſtyą/ (ták ten Sákráment po Grecku zową) áni chwalę/ áni gánię LatHar 197.

»(najświętszy) sakrament (pański) brać« [szyk zmienny] (8): WujJudConf 175v; SkarJedn 41, 339, 385; Bráłá naświętſzy Sákráment zwielkim vcżućim duchowney poćiechy SkarŻyw 160, 581; WujNT 155; SkarKaz Oooo2c.

»świątości brać« [szyk zmienny] (5): KrowObr 207; RejPosWiecz2 95; BiałKat 283v; KuczbKat 136; Od Heretyká bráć świątośći niechćiał. SkarŻyw 368 marg.

»tajemnicę brać« (2): SkarŻyw 36; O Iezu day ſię doſtoynie dotykáć ćiebie Páná náſzego/ gdy táięmnice twoie bierzem. SkarKaz 611b.

»wieczerzą Pańską brać«: iż to vprośi v Papieżá/ áby młodych ludzi nie prziymowano do klaſztorow/ [...] Tákież wiecżerzą Pańſką by ſpełná brano BielKron 213v.

Szeregi: »brać i przyjmować« (2): A ták gdy bierzemy y przyimuiemy Sákráment Páńſki/ bierzemy prawdźiwe Ciáło iego WujJudConf 175v; WujNT 155.

»brać i używać«: zá drugiego ofiárowáć kto może/ ále bráć y vżywáć Sákrámentu nie może SkarKaz Oooo2c.

b. Ponosić, znosić, cierpieć; capere Modrz, JanStat; accipere Vulg (35):

brać co (34): Diar 21; RejPos 26; Nieprzyiaćiele twoi/ niechay biorą Z żalem zelżywość/ kiedy twoie śiły Páńſką pomocą/ będą ſię ſzcżyćiły. GrabowSet Q2v. Cf brać co od kogo; co z czego; co przez co; co czym, co za czym; Zwroty.

brać co od kogo (2): OrzQuin Y4v; słuſzne od Rzecżypoſpolitey karánie biorą zá to/ że ią opuſzcżáią. [iustam persolvent poenam reipublicae Modrz] ModrzBaz 43v.

brać co z czego, skąd (4): BielŻyw 85; BiałKat 313v; ieſt ich wiele tákiego przyrodzenia/ ktorzi z málucżkiey rzecży łácno biorą wielkie obráżenia. Z ledá słowecżká/ ktorym mnimáią ſię być dotknionemi ModrzBaz 66; SarnStat 738.

brać co prze(z) co (2): Iákożby dziś było wiele tłuc tych báłwánow [...] ktore nie ſą z roſkazánia twego/iedno z wymyſłu ludzkiego/ przez ktore wielką zelżywość bierze ſwięthe imię twoie RejPos 226; SarnStat 277.

brać co czym: A wiele tákim dmuchániem poćichym krolow y kſiążąt y inych rozlicżnych ludzi ſzkody y vpadki bráło. RejZwierc 147.

brać co za czym (4): RejPs 118; zá ktorych [przełożonych] Pychą/ chćiwoſcią/ złoſcią/ niepobożnoſcią/ y nieſpráwiedliwoſcią/ páńſtwá ſwą odmiánę y nákoniec zginienie biorą. Phil P, P; GrabowSet Fv.

Zwroty: »brać karanie« [szyk zmienny] (4): Czo za karanie czy bierzą ktorzy nie wierzą wiednego Boga. SeklKat O; GrzegŚm 38; RejZwierc 33v; ModrzBaz 43v.

»brać kaźń«: Aby zá niewdźięcżnośćią/ Ták hoynych dárow twoich/ Przyrodzenie z krewkośćią/ Nie bráło kaźni ſwoich GrabowSet Fv.

»brać pomstę« [szyk zmienny] [w tym: nad sobą (5)] = być karanym (10): ábich niebył policzon won czás miedzy złoſniki gdy będą bráć pomſtę zá nieſluſſne ſpráwy ſwoie. RejPs 184v, 118; Bo gdy tu widziſz iż złośćiwy pomſtę bierze/ gdyż y ſpráwiedliwy tákąż rownie drugą pokaran z nim bywa RejPos 330, 218v; RejZwierc 33, 33v, 45, 77v; KochPieś 50; WerKaz 297.

»policzek brać« = być policzkowanym, znieważonym: iż nas Pan Bóg prze policzek ſwóy/ który od nas wźiął/ y záwſze bierze/ percuſsit furore OrzQuin Y4v.

»szkodę brać« (4): RejZwierc 147; dla których róznic Rzeczpoſpolita práwie ſie tárgáłá/ y wiele ſzkody bráłá. [incommoda capiebat JanStat 191] SarnStat 171, 277, 378.

»szwanki brać«: w miłośći ſzwánki głádiſzowie bráli/ Y ći/ co złoćiſtémi ſkárby ſye chłubili? PudłFr 75.

»brać (słuszną, sprawiedliwą) zapłatę« [szyk zmienny] = ponosić karę (5): RejZwierz 11v; Sámi też cżáſem bywáią zábijáni/ á tym ſpoſobem ſzaloney popędliwośći ſwey słuſzną zapłátę biorą. ModrzBaz 64; CzechEp 115, 281; WujNT Hebr 2/2.

»kijem [o co] brać« = być bitym; lumbifragium auferre, fustuarium mereri Cn: á nie godźi ſie im nigdy po iednemu chodźić [...] gdźieby inácżey vcżynił/ kijem o to biorą. BielKron 456.

*** Bez wystarczającego kontekstu (18): Accipio, Bierzę/ Przymuyę. Mącz 35c; Praesumo, id est prius sumo, Naprzód bierzę/ vprzedzam. Mącz 433a; Resumo, Znowu bierzę/ powtarzam. Mącz 433b; Tollo, Podnoſzę/ też bierzę. Mącz 457c, 432b [2 r.]; Accepto – Biore vſtawicznie. Calep 13b; Antecapio ‒ Vprzedząm, wprzodbiorę. Calep 74a; Anticipo – Vprzedząm, wprzod biore. Calep 76a; Aufero ‒ Biorę odnaſząm. Calep 114b; Capio ‒ Przymuię, poriwąm, biore. Calep 161a; Capeſſo ‒ Biore, przymuię Calep 161b; Excipio ‒ weimuie, biore. Calep 383b; Praeaccipio ‒ Wprzod biorę. Calep 828b; Sumptito ‒ Vſtawnię biorę. Calep 1030a, 13a, 841b, 919a.
*** Dubia (3):
a. Może błędnie zamiast „bieże” = biegnie, płynie (2): Vćiekayćie/ bierzćie bárzo [Fugite et elongate vehementer; Wuj bieżcie wskok] BudBib Ier 49/30; Y tą ná Fryior pływáią Retmáni/ Poki gośćinna wodá bierze ná ni: KlonFlis F2.
b. Dosłowne tłumaczenie Biblii (1): wſpomni mię/ y náwiedz mię/ á pomśći ſię nád przeſládowniki memi/ nie bierz mię ocżekawaniem twoim [ne in longanimitate furoris tui suscipias me] BudBib Ier 15/15.

Synonimy: 1. chwytać, dotykać, imać, łapać; α. jeść, pić, pożywać; a. kłaść, wsadzać; α. odziewać, ubierać się; δ. baczyć, bawić się, imować się; b. używać; β. rozumieć; c. obierać, wzywać; 2. A. odejmować, wybierać; a. wynosić; 3. kraść, łupić, odbierać, oddalać, odejmować, plądrować, rozchwytawać, ukradać, wydzierać, zbijać; a. drzeć, wybierać, wyciągać, żądać; 4. A. dostawać, nabywać, osiągać, posiadać, wojować; B. dostawać, najdować, napełniać się, odnosić, podejmować, przyjmować, wybierać, zbierać; a. handlować, kupować, zyskować; b. czerpać; d. postanawiać; e. obierać, pojmować, żenić się; g. przyjmować; C. dostępować, dostawać, odnaszać, otrzymywać, przyjmować; a. α. przyjmować; γ. kommunikować, przyjmować, używać.

Formacje pochodne: dobrać, nabrać, obrać, odebrać, pobrać, podebrać, przebrać, przybrać, przyobrać, rozebrać, ubrać, wezbrać, wybrać, wyobrać, zabrać, zebrać; bierać, dobierać, nabierać, naubierać, nawybierać, nazbierać, obierać, odbierać, pobierać, podbierać, poobierać, poubierać się, powybierać, pozbierać, przebierać, przybierać, rozbierać, ubierać, wybierać, wyzbierać, wzbierać, zabierać, zbierać, zubierać.

Cf BIORĄCY, BRAN, BRANIE, BRANINA, WZIĄĆ

MB